|
| |
| |
| |
Boekbeoordeeling.
Schwarzwâlder Dorfgeschichten van Berthold Auerbach.
Deze bundel, in 1843 verschenen, heeft reeds meer dan eene uitgave gehad; men heeft hem gelezen, herlezen en altoos met het zeilde belang; en nogtans niets is eenvoudiger dan deze geschiedenissen.
Het leven der boeren van Duitschland, de afschildering van het in het woud verloren arm gehucht, de ruwe doch tevens naïve zeden van den landbouwer en den houthakker, zie daer het gansche onderwerp van Auerbachs werk. Wy verlaten - en wy zyn er niet droef om - den boudoir der gravin Hahn-Hahn en de zalen van den beer von Sternberg. God dank! we zyn thans van dit gemaekt, van dit zoo weinig waer en byzonder zoo weinig duitsch gezelschap verlost. Alles ademt hier waerheid; op alles ligt een lentegeur verspreid, die u verkwikt.
Men herinnert zich terstond eene der lieve voortbrengsels welke Duitschland reeds heeft opgeleverd, en men herknoopt de keten der beminnelyke poëtische overleveringen. Heeft Göthe, wiens geest de wereld omzwevend alles aenraekte, in Herman en Dorothea niet getoond, welke nieuwe poëzy er in de afschildering van het duitsch boerenleven te vinden was? Na Herman en Dorothea, na de navolgers van Göthe, en na de Louise van Voss, was er nog plaets voor eene nauwere studie dier naïve natuer, voor eene getrouwere navolging. Deze gedichten, van zulken geleerden en hoogen vorm, konden in de duizend kleinigheden van een dagelyksch leven niet treden. De roman- en novelleschryvers zyn de wettelyke meesters dier nieuwe wereld, en het is hunne taek deze levendige schilderyen met kracht te beginnen, met er, zoo het mogelyk is, de fyne kunst, de edele zuiverheid by te zetten, waervoor Göthe ten voorbeeld dient.
Immerman heeft het wonderwel begonnen; Berthold Auerbach is hem veel verschuldigd en de Scharzwâlder Dorfgeschichten zouden niet bestaen zonder het vruchtbaer voorbeeld door Immerman gegeven. Er is in dezes geestryken roman Münchhausen een frische herderzang, welke te midden der fantaske uitvindingen verloren is, doch by zulk kontrast eene nieuwe weerde verkrygt. De schryver breekt voor een oogenblik de zotte avonturen van zynen held af, en, dewyl hy den voet in zyn bemind Westphalen gezet heeft, klopt hy aen de deur van den eersten den bes- | |
| |
ten; hy treedt binnen, plaetst zich op de eiken bank, vraegt naer Oswald en Lisbeth; en eene gansche onverwachte geschiedenis vangt op eens, lief en vrolyk, in de schaduw van den doornbosch aen.
Eene nieuwe myn was voor de letterkunde ontdekt, maer daer Karl Immerman, jammer! te vroeg stierf, kon hy ze niet ontgraven. Wat het ongelukkigste is in zoodanige gevallen, is dat de wettelyke opvolgers voor zulke erfenis raer zyn. By alle de erfgenamen van den verveerdiger van Münchhausen ontbrak iets; by de eenen was het de liefde, de ingenomenheid voor hun onderwerp; by de anderen, die beminnen konden, mangelde het aen inbeeldingskracht en kleuren. De liefde integendeel, de opregte en belanglooze liefde voor zyn land, vereend met de fynste kunst, de grootste behendigheid, gaf den besten uitslag aen Berthold Auerbachs werk. Gelyk de boeren van Westphalen, bezit de bevolking van het Zwarte-Woud thans ook eenen bekoorlyken en krachtigen schilder. Hy heeft zyne persoonages geteekend gelyk ze zyn, somtyds zelfs met hunne ondeugden, want hy moest hun raed geven. De soldaet, de houtraper, de stalknecht, de schoolmeester, de dorpeling die in de stad gaet woonen, de student die het ouderlyk dak betreurt, het bedrogen meisje, de pastor en de vagebond, kortom, men vindt alles in het boek. Immerman schreef slechts eene epizode - hier is het, om zoo te spreken, eene geheele maetschappy. Men zal welligt vragen of de schryver in geen herhalingen valt? of hy de eentoonigheid in zyne onderwerpen vermydt? De vraeg is gegrond; doch, wanneer men reeds op de eerste bladzyden de matigheid in de uitzettingen, de berekende liefde, de regtstreeks of verborgene lessen, het wel overdacht volksgevoel ziet, is de twyfeling spoedig te niet: het was, wel is waer, eene moeijelyke taek, maer de schryver heeft genie.
De eerste personagie, welke wy in Auerbachs bundel aentreffen, is Tolpatsch. De geschiedenis van dezen lomperd doet lachen en weenen. Iedere bladzyde is meesterlyk geschetst: de kindschheid van Tolpatsch, zyne vreesachtige liefde voor zyne gebuerdochter Marannele, zyn vertrek naer het leger, de kus in den stal gegeven in de tegenwoordigheid der dikke ossen, die van verwondering verslagen staen, de terugkomst van Tolpatsch, zyne droefheid wanneer hy in de kerk het huwelyk van Marannele met Jörgli hoort afroepen; deze en andere trekken maken een droevig en vrolyk geheel uit, waerin zich reeds de gansche fynheid des schryvers vertoont. Wat volgt is niet min lief, en dit alles wint nog oneindig door den styl.
De oorlogspyp is een fraei en krachtig verhael en eene der schoonste schilderingen. Men stelt het grootste belang in de opvoeding van Hansjôrg door Kâtherle, zyne geliefde.
Auerbach munt byzonder uit in het kortbondig vertellen; nogtans hy misbruikt die kunst niet, en men ziet niet ongeerne dat hy u niet meer alleenlyk een portret, maer ook eene schildery, een klein drama voorstelt, waerin zyne personagies zich vry bewegen. Er zyn er dry in zyn boek, die de byzondere aendacht moeten opwekken; Ivo de pastor, Florian en Creszenz en de Lauterbacher. Men ziet het eerste als
| |
| |
het gelukkigste voortbreugsel van Auerbach aen. Het onderwerp is lief en ernstig. Het is het leven van een jongen boer in het seminarie getreden; het zyn de avonturen van dien godvruchtigen en teederen jongeling, de droevige stryden zyns harten, de ontknooping, soms zeer treurig, van een verholen noodlot. De aenvang schittert van poëzy; alles is vol leven en verscheidenheid. De twyfelingen, de ontgoochelingen, de wanhoop van Ivo, het besluit dat hy, 'na lange inwendige stryden en verkropte zuchten, neemt, van het geestelyk leven af te zien, de tegenstand zyner ouders, de blinde koppigheid zyns vaders, leveren eene droevige geschiedenis op. Zeker heeft de schryver hier behendigheid moeten bezitten, om in geene lieux-communs te vallen; maer hy wist dit door natuerlykheid en kunst te vermyden.
Auerbach bemint met eene ware aengekleefdheid zyne boeren van het Zwarte-Woud, en, ofschoon hy ze zoo lief schildert, vergeet hy hun geene lessen te geven. Florian en Creszenz is eene ernstige bladzyde.
Het spyt ons geene ontleding van deze fraeije verhalen te kunnen geven - zy zouden er te veel door verliezen. Men moet ze lezen om er alle de verdiensten van te kunnen waerdeeren; in eene volgende aflevering zullen wy eene vertaling van een derzelven in de Broederhand mededeelen.
Iets dat wy niet geerne in Auerbach gezien hebben, is dat hy niet altoos by de lachende schilderyen blyft, die hem kenmerken; hy vreesde misschien de eentoonigheid? Hy heeft niet genoeg op zyne krachten geteld, en om het belang van zyne geschiedenis te veranderen, heeft hy hier en daer gevoelens, die gemaekt schynen, gebruikt. Het verhael Tonele met de gebeten wang is met vele schoone trekken gevuld, maer de ontknooping behoort tot eene andere litteratuer. De misdaed, die de geschiedenis bezoedelt hoort, niet meer aen de natuerlyke voortbrengsels des schryvers toe. Wy zyn niet meer te Nordstetten; wy lezen een gewoon roman. Het zelfde mogen wy van Vefele zeggen. De schets is dikwyls aengenaem; waerorn heeft de hand des schilders niet met meer voorzichtigheid de trekken gezet? Het brekend potlood bezwartte een gedeelte der teekening.
Wy hebben genoeg gezegd, om de ware verdiensten van Auerbachs werk te doen begrypen en om den gelukkigen uitslag, waermede het werd bekroond, uit te leggen. Deze verdiensten bestaen in de nieuwigheid en daerby in het kinderlyk gevoel voor de litterarische overlevering. Het zyn waerlyk duitsche schilderingen en nogtans zal men haer het overdrevene idealismus niet verwyten, noch de gevaerlyke onverschilligheid welke in onze leste tyden eene zoo krachtige herleving te weeg bragt. Om aen dit idealismus te ontsnappen, om zich voor den kamp van het werkelyk leven te bereiden, werd Duitsland gebragt tot het verloochenen van zyn genie. Het wendde zich tot eene voltairsche litteratuer die Duitschland nooit eigen zal zyn.
De geesten begrepen ook spoedig dat zy zich bedrogen hadden; nogthans allengskens kwamen de droomen terug, maer het waren de droomen van de humanitarische keuken. Men ziet heden, dat men een valsch pad inging; de wyze waerop Auerbachs werk ontvangen werd, is een zeker teeken. Auerbach volgde eertyds een gansch anderen weg. Zyn eersteling was een roman over Spinoza, in 1837 uitgekomen. Er stak reeds talent in, doch de metafisieke vorderingen lieten niet toe de gelukkige
| |
| |
hervormingen, welke zyn geest ondergaen heeft, op te merken. Een ander werk, De dichter en de koopman, hoort ook aen die school toe. In plaets van met Spinoza te prediken of het menschdom te willen hervormen, schryft Auerbach thans de geschiedenis van zyn dorp en vertelt hy de lotgevallen van Tolpatsch, van den pastor en van den schoolmeester. Eertyds was het getal zyner lezers middelmatig, en heden leest hem gansch Duitschland en begroet hem de menigte met luid handgeklap. Het is omdat het beter is in eene wezenlyke wereld plaets te nemen, en, ofschoon men slechts een plekje lands bezitte, er alleen meester te zyn, dan in de leegte te willen heerschen. Auerbach zal duizend mael meer goed doen op dien kleinen, doch ryken eigendom, dan in de ongezonde streken der valsche droomen. De schryver heeft er by gewonnen; door de studie der wezenlykheid heeft hy fynheid en juistheid aengeleerd; de philosophie zelfs heeft er nieuwe verdiensten by verkregen: juistere gedachten, verhevener onderwyzing en vruchtbarer zedenles. Kortom dit plekje land is een ware duitsche grond, en dewyl onze oostgeburen zich zoo regtveerdig met de zorgen van het openbaer leven en de aenstaende hervormingen onledig houden, is er dan eene betere studie voor een opregten kunstenaer dan zyn vaderland te zingen, en, zich aen alle de wettelyke begeerten van eene nieuwe wereld verbindend, de nationale overleveringen, welke eene blinde drift verbrak, te bewaren?
X.
| |
Bernhard, de Laet, roman uit de middeleeuwen, door Eug. Zetternam, by Hoste, in de Magelein-straet, te Gent.
Wy rekenen ons niet onder degenen die, by het lezen van een letterkundig werk, steeds uitroepen: ‘Wat heeft de schryver daermede willen bewyzen?’ Onze overtuiging is, dat een boek, onder het letterkundig oogpunt beschouwd, goed kan zyn, ook dan, wanneer de autheur geen ander doel heeft gehad, dan zyne lezers te vermaken. Wy gaen zelfs verder; wy vermeenen, dat het grootste getal der bloot letterkundige voortbrengsels, die bestemd waren om de eene of de andere meening te doen zegepralen, dit is om te bewyzen dat zy de beste was, niet in deze pooging gelukt zyn; daer het niet zelden gebeurde, dat de tegenparty dezer meening, juist het zelfde middel gebruiken kon, om het tegenovergestelde te betoogen; waerin zy dan ook niet beter gelukte. Dae rdoor willen wy niet doen verstaen, dat de werken die het hierboven aengehaelde doel hebben, van weerde ontbloot zyn; verre zy dit van
| |
| |
ons: het eenigste wat wy bedoelen, is, dat het niet van noode is, dat het zelfs voor het belang van een werk soms schadelyk is, stelselmatig op een gedacht voorttegaen, om er geheel de stelling van zyn werk op te vestigen. Byna de gansche letterkunde der achttiende eeuw in Frankryk, berust op poogingen om, door romans, verhalen, theaterstukken enz., de gegrondheid eeniger gedachten buiten twyfel te stellen. Men zegge ons, of niet al de punten, die toenmaels zoo veel ink deden vergieten, nog niet even zoo zeer onbewezen blyven, dan vooraleer men ze op eene vermakelyke wyze, gelyk men zegde, had willen algemeen doen aennemen?
Deze bedenkingen zyn ons gekomen, door het lezen van het nieuwe werk van onzen stadgenoot Eug. Zetternam, in hetwelk hy, gelyk hy zehe in zyne voorrede zegt, ‘een grondbeginsel heeft willen verpersonelyken en het in worsteling brengen met een ander grondbeginsel, hetwelk hy ook verpersoonlykt heeft.’ Het eerste grondbeginsel, dat de schryver verpersoonlykt in eenen laet met name Bernhard, is dit der vryheid. Het andere grondbeginsel is... wat? De schryver weet dit zelf niet goed uit te drukken. Is het ‘het radicalismus tegen het ultramontismus, de ongevoeligheid tegen het gevoel, de poëzy tegen den koele redenering of de jongheid tegen den ouderdom?...’ De schryver laet het aen den lezer over, het princiep, dat by in werkzaemheid stelt, ‘te doopen gelyk hy het verkiest,’ en hy verpersoonlykt het in eenen monik.
Rondom deze twee persoonagien, die de schryver ons als de hoofdkarakters aenkondigt, schaert hy edelen en laten. ‘Edelen, om te bewyzen, dat de mensch altoos heersch- en hebzuchtig is, dat hy altyd lust heeft om zynen medemensch te verachten; laten. om te doen gissen of er ooit gelykheid mogelyk is.’
Doch laet ons nu zien, hoe de schryver de vryheid en gelykheid heeft doen worstelen, tegen het princiep van het ultramontismus, of van de ongevoeligheid, of van de koele redenering, of van den ouderdom, of van wat het ook zy, dat hy door den monik heeft willen verbeelden.
Op het slot Herendal woont ridder Raoul met zyne eenige dochter, de schoone Regina. Twee jeugdige edellieden ryden op het kasteel toe, om aen eene uitnoodiging van Raoul te voldoen. De eene, Rudolf, is ruw, vol leven en vuer; de uiterlyke voorwerpen maken eenen levendigen doch korten indruk op zyn gemoed. De andere, Ulrich, is meer in zich zelven afgetrokken, doch teederer van gevoel, en brengt zyn leven door, in mymering en droomery, gelyk de Hamlet van Shakespeare; hy is, even als de prins van Denemarken, van alle kracht van onderneming ontbloot. Rudolf veracht de laten en beschouwt ze als eene lagere soort van menschen, weinig boven de dieren verheven; Ulrich, in tegendeel, voelt zich van medelyden bewogen, voor het lyden dier ongelukkige klasse der toenmalige maetschappy.
In het kasteel, waer Raoul zyn verblyf houdt, bestaet het zelfde onderscheid van gevoelen; de haet en de verachting van den ouden ridder voor zyne dienstbaren en voor de dorpelingen, is nog grooter dan die van Rudolf; maer de sympathie van Regina voor die ongelukkigen, is ook nog veel dieper dan die van Ulrich.
De haet van Raoul en de toeneiging van Regina spruiten uit dezelfde
| |
| |
oorzaek voort. Een laet, Bernhard genaemd, had eensdags de schoone Regina van eene dreigende dood verlost. Van dien oogenblik af, was het meisje op hem verliefd geworden en hy op haer. Zy zagen elkander in het geheim en sleten aldus gelukkige dagen. Doch de zaek werd den ridder ontdekt; woedend, wilde hy Bernhard doen vangen en om het leven brengen; maer de laet ontsnapte en verborg zich in den grafkelder van het kasteel. De oude ridder, den minnaer van zyne dochter niet kunnende ontdekken, wrook zich op deszelfs vader, en deed dezen hangen aen eene galg die boven op den toren van het kasteel geplaetst was.
Het hert van Bernhard werd verbitterd tegen den ouden Raoul, dit was natuerlyk; maer de haet dien hy gevoelde verbreidde zich op al wat edel was, en dit was niet zoo billyk; want van twee edelen met wie hy in aenraking was, Raoul en zyne dochter, was de eene hem even zoo zeer toegenegen als de andere hem vyandig was. Wanneer hy vernam, dat de twee gebroeders het kasteel naderden, nam hy voor, zich op hen te wreken, voor het kwaed dat hy geleden had. Hy stelde alles in het werk, om de beide broeders op elkander jaloersch te maken, en hy gelukte er inderdaed in, ten minste in wat Rudolf betreft, die, door de heimelyke aenhitsingen van Bernhard bewogen, het zoo verre brengt, dat hy den zachtmoedigen Ulrich vermoordt. Bernhard ontylugt met Regina, die door armoede overmand, ellendig sterft, terwyl haer minnaer monik wordt en op het einde den ouden ridder, op deszels sterfbed, in zyne biecht aenhoort, en hem onder zyne vervloeking doet ten grave dalen.
In den loop der novelle komt ook een monik, met naem vader Harno. Deze monik poogt steeds het geduld, de ongevoeligheid voor de vervolgingen, voor de tyranny aen te prediken, en Bernhard aldus tot bedaren te brengen. Tot dus verre zoude het karakter van den monik schoon kunnen geweest zyn; maer de schryver maekt er eene soort van klomp vleesch van, die door niets in de wereld meer bewogen wordt; die uren lang in den regen slaept, zonder hem te voelen. En echter geeft de schryver den monik van tyd tot tyd zeer verstandige woordeninden mond, die een zeker medegevoel voor het lyden van zyne medemenschen aen dendag leggen; doch die door zyn gevoelloos gedrag gelogenstraft worden. Vader Harno was niet steeds zoo ongevoelig geweest; maer, zich legende tyranny der grooten willende beschermen, ging hy in een klooster, en daer had hy de epicurische philosophie, die hy volgt, leeren uitoefenen.
Dit is omtrent het onderwerp des romans van den heer Zetternam. Het zoude te wydloopig zyn, den schryver te volgen in al de tooneelen die hy afgeschetst heeft, en die hy heeft weten boeiend aentrekkelyk voor den lezer te maken. Hetgene wy van zyn werk ontleed hebben, zal toereikend zyn, om te doen zien, op welke wyze hy zyn onderwerp behandeld heeft. De vraeg blyft nu overig, of hy beter gelukt is, in het bewyzen van zyn grondbeginsel, dan zoo veel andere talentvolle schryvers in hetgene zy hebben willen betoogen.
Vooreerst, is het wel waer, dat de adel in het algemeen zoo wreed ongevoelig was, als de heer Zetternam het laet hooren? Volgens zyn eigen werk, moet men neen antwoordden; want van de vier adelyke persoonagien die hy beschryft en doet handelen, zyn er twee die billyk zyn in hunne gevoelens jegens het volk. Het is waer, dat hy van den eenen een zwakken
| |
| |
dweeper maekt, die zich erbarmlyk om den tuin laet leiden, en dat hy de andere beschryft als eene vrouw, die al bare pligten als mensch en als dochter vergeet, en haer door eenen onderhoorigen laet bejegenen, gelyk een meester nauwelyks zyne geringste knechten zoude durven behandelen.
Wat nu de worsteling van het princiep der vryheid, met dit hetwelk den monik vertegenwoordigt, betreft, wy moeten bekennen, dat wy er nauwelyks eene worsteling in zien, ten zy een worsteling van woorden. De stryd bestaet hier niet tusschen Bernhard en den monik; maer wel tusschen dezen laet en de edellieden, die hy onder zynen haet doet bezwyken.
Dus verre hebben wy het voortbrengsel van den heer Zetternam onderzocht uit het oogpunt in hetwelk hy zelve den lezer en den recensent geplaetst heeft, met aen te kondigen, dat zyn roman als een betoog moest dienen. Onder het bloot letterkundig oogpunt, zal eene beoordeeling veel minder streng wezen; want als zulks bevat Bernhard de laet schoonheden, die niet kunnen miskend worden, en duiden in den schryver een talent aen, dat zich steeds meer en meer ontwikkelen zal.
Onder andere tooneelen die treffend geschreven zyn, zullen wy de volgende aenduiden: Dit waer de monik de legende in vertelt, het tooneel in den grafkelder en dit der broedermoord. Daeruit willen wy niet besluiten dat de andere zonder waerde zyn; in tegendeel, alle verwekken het belang tot eenen hoogen graed. Eenige gedeelten komen ons onnatuerlyk en zelfs stootend voor: zoo is dit der byeenkomst van Bernhard met Regina in het bosch, alwaer de laet ons verschynt als een zeer hatelyk mensch, en Regina, de schryver neme ons het woord niet kwalyk, als eene zeer dwaze deerne.
Men zal misschien onze opmerkingen wat streng vinden; maer wy denken, dat aen een schryver die zich in eens op eene hoogte heeft verheven als de heer Zetternam, men de waerheid onder geene vleijery mag verbloemen.
L.V.
|
|
Auteursrechtvrij