|
| |
| |
| |
Van den rookduivel.
Eene klucht uit den ouden tyd, na eene chronyk, door eenen tabaksvriend.
Het was in het begin der zeventiende eeuw - het jaer is my vergeten - toen er in de duitsche ryksstad Augsburg, die te dien tyde eenen beduidenden rang onder de handelsteden van uitschland bekleedde, eens eene lading goederen uit Holland aenkwam. Onder deze goederen bevonden zich ook eenige balen met het opschrift Tabak. De ontvanger, verwonderd over dezen hem geheel onbekenden naem, opende de bael, en vond daerin de gedroogde bladeren van een zwartachtig kruid, waervan het gebruik echter aen hem en aen de geheele gebuerte ten volle vreemd was. In de verlegenheid, hoe hy toch aen zyne bekenden dezen artikel aenpryzen zou, liep meester Schelle - zoo heette de koopman - tot zynen voormaligen leeraer, Rector Nussknacker, om hem, in dit hoogst hachelyk geval, raed te vragen; want meester Nussknacker stond als de geleerdste man in de geheele stad bekend; hy sprak beter Latyn en Griek dan Duitsch, en had menige reisbeschryving over vreemde landen gelezen, ook zelf eene verzameling van derzelver producten beginnen te maken. Hoe zou nu zulk een man niet in staet zyn, om over het onderhavige geval klaerlyk bescheed te geven?
Meester Schelle drukte derhalve, zonder langer te wachten, zynen drykantigen hoed op zyn hoofd, nam den langen wandelstok met den zilveren appel in de hand, en bevond zich welhaest aen het lagere einde der straet, alwaer de Rector, in eenen zyvleugel van het oude Dominikanerklooster, zyne school hield.
De gewigtige man was juist op dien morgen bezig, Cornelius Nepos aen zyne leerlingen uit te leggen, en wandelde luidspre- | |
| |
kend in de groote leerkamer op en neder, terwyl hy van tyd tot tyd, om orde te behouden, met een hazelaershout op de tafel en in 't voorbygaen ook op de vingers der onachtzamen sloeg.
Behoedzaem en zachtjes klopte meester Schelle aen de zware kamerdeur.
- Wilt ge daer eens! - riep oogenblikkelyk de Rektor uit, die by het hooren van den tred des burgers in den gang, reeds zyne ooren opgesteken had. - Al weèr een; de drommel hale alle die kerels met hunne rekeningen; dat houdt in der eeuwigheid niet op. Domme Jan, - zeide hy daerop tot een knaep die op de ezelsbank zat - ga zie daer eens, wat dat al wêer mag zyn.
De leerling opende de deur half, en stak vragend zyn hoofd naer buiten.
- Buerman Schelle, - was het antwoord, - en een casus criticus.
- Een casus criticus en buerman Schelle, - herhaelde de schooljongen.
- Zoo! dat is wat anders, - zegde de Rektor, en de zwellende toornâder op zyn voorhoofd werd dadelyk weder glad.
- Is het buerman Schelle en een casus criticus? Wel jongens, dan moeten wy voor ditmael onze les sluiten; ik moet toch weten wat dat voor een casus is. Derhalve, gaet ondertusschen maer gerust naer huis en komt van namiddag weder ad studia hier.
De Rektor trad tot den burger naer buiten en voerde hem met zich, door eenen duisteren gang, in zyn studeerkamerken; hier zette hy zich eerst in zynen grooten armstoel neder, en vraegde dan, met eene gelaet waerop oneindig veel geleerdheid te lezen stond:
- Nu, heer gevader, in welken casu komt gy myn consultationem vragen?
- Ik ben in magnis angustüs, Doctissime, - begon Schelle, terwyl hy een paksken met tabaksblaêren uittrok,hetwelk hy in zynen hoed verborgen had. - Zie eens hier, dit kruid heeft my de koopman van Amsterdam gestuerd; nu weet echter geen mensch in de geheele familie, hoe men zulk kruid moet gebruiken. Daerom ben ik zoo maer seffens herwaerts komen geloopen
| |
| |
om u over deze planta incognita te consulteren. Welligt heeft reeds een der oude scriptorum ofte Patrum Ecclesiae er over geschreven.
De Rector nam den tabak in de hand, berook hem aendachtig, streek nadenkend de krullen zyner pruik achteruit, maer vond in den schat zyner wetenschap niets, het zy oud of nieuw, dat hy ter oplossing van dit problema hadde kunnen aenwenden.
Maer onwetend schynen voor eenen voormaligen scholier!... Dit hadde zyner auctoritati geweldig kunnen schaden.
Hy verkoos derhalve, na eenig peinzen, op de wyze van den delphischen Apollo, een dubbelzinnig orakel uit te spreken, hetwelk luidde als volgt:
‘Deze herba tabacca was zekerlyk reeds toenmaels bekend; ik bezit dezelve echter nog niet in mynen herbario. Maer aengezien zy er zwart uitziet en zeer slecht riekt, constat, is het zeker dat gemeld kruid, herba nigra mauria tabacca, in het Moorenland wast, en, naer behooren behandeld, tot velerhande dingen nuttig is. Dixi.
Over dit bescheed verheugd, spoedde zich de burger dankvol van daer. Hy liet de tabaksblaêren liggen, die de Rektor zorgvuldig in zyn herbarium plaetste. De Rektor verzonk alsdan in diepe bespiegelingen over dit ongewoon phenomeen, ergerde zich over de beperktheid der menschelyke kennissen, maer verheugde zich toch eindelyk met zelfvoldoening, dat hy dezen casum difficillimum zoo goed opgelost enverklaerd had.
Ondertusschen had de koopman zyne winkeljongens uitgezonden, om in de straten der stad de nieuwe waer uitteroepen en te pryzen.
- Koopt tabakko ofte Moorenkruid! - riepen de jongens uit, - tot vele zaken nuttig, tegen eenen spotprys, half voorniet. Koopt koopt!
Het nieuwe trekt steeds de menigte aen. Gelyk het nu nog is, zoo was het toenmaels ook. Velen kochten zonder te weten waerom en waervoor. - Dit, dachten zy, moet men proberen, - en zoo stelde, een ieder naer zynen aerd, met het geprezen gewas proefnemingen aen.
Eenigen kookten er eenen drank uit, als een middel tegen de toovery; anderen sneden het in stukken gelyk kooien, staken er
| |
| |
worsten in, en bragten het als een zondagsgeregt ter tafel; nog anderen gaven het als voeder aen de geiten; een brouwer kreeg het zelfs in zyn hoofd, er eene party van, als versterking, in zyne vaten te werpen. Maer niets van dit alles wilde gelukken; vele lieden kregen veeleer buikpyn en kwade overvallen, de geiten verloren hun melk en verscheidene stierven de dood.
Toen was de nood groot. Dadelyk verspreidde zich het gerucht, dat de hollandsche koopman, die het moorenkruid gestuerd had, de duivel in eigene persoon was, die de vrome stad Augsburg had willen betooveren, en zeker had koopman Schelle een verbond met hem gesloten. Deze glinster, die aen het kranke brein eener oude begyn ontsprongen was, ontstak als het ware, een loopend vuer in de voor zulke gruwzame waerheid maer al te ligt vatbare gemoederen der menigte. - De duivel is los! - werd er de gansche stad door geroepen. En zoo was het ook inderdaed; want de zwarte jager verscheen te dien tyde en bragt alles in rep en roer, zoo haest men zynen naem maer noemde, en wist op eene zeer geschikte wyze al de tegen hem aengewende beschermingsmiddels tot zyn eigen voordeel te doen keeren. Gelyk bezetenen, liepen de verschrikte burgers over de straet, om hunnen bekenden de helsche plaeg te vertellen; zy bleven dan in hoopen aen de hoeken staen en hieven hunne vuisten dreigend naer omhoog. Want hier en daer, inde huizen, hoorde men het jammergeschrei der vrouwen en kinderen, die van het moorenkruid gegeten hadden, het klagend geluid der geiten, die insgelyks vreesden, dat het op hunnen ondergang gemunt was; en by al deze verwarring, voegden nog de honden een oorverscheurend gehuil.
Eindelyk kwam uit den ouden bierkelder, waer men zich verzameld had, een onoverzienbare hoop oproerigen gedrongen, die onder schelden en vloeken, destraet opliepen, tot juist voor het huis van meester Schelle.
Reeds lang had deze zich, door zyne groote strengheid jegens nalatige kalanten, gehaet gemaekt. Nu deed zich eene gewenschte gelegenheid op, om wederwraek te nemen.
- Kom er uit, Schelle, gy heksenmeester, gy zwartkunstenaer, gy schoft! Wilt gy de geheele stad vergiftigen? Weg met hem naer het raedshuis!
| |
| |
Meester Schelle, die de menigte had zien naderen, stond reeds met zyne trouwe gade in de deur. - Hoort dan toch, gy lieve geburen en gevaders, wat wilt ge dan eigentlyk van my hebben? De magister Nussknacker daer ginder, die is alleen schuld aen deze pestilentia; hy heeft my verzekerd, dat de tabacco een goed kruid was, en tot vele zaken nuttig.
Trots het streven onzes winkeliers, en ofschoon vrouw Schelle, al de woorden haers gemaels herhalende, dezelve met kreischende stem bekrachtigde, en hem poogde by zynen rok vast te houden, werd hy onder duchtige vuistslagen, toch genoodzaekt, den stoet naer het stadhuis te volgen.
Eerst echter ging men naer de school van Rektor Nussknacker, om ook dezen vast te nemen. Hy was, als aenhanger der humanistische philosophie, reeds lang een doorn in de oogen der scholastisch-gezinden geweest. Nu was het zake, den vrygeest gezamentlyk met den gierigen Mammonsdienaer, den winkelier, aen hunnen regtmaligen heer, den vorst des afgronds overteleveren.
Maer de toegang lot het oude predikheerenklooster was zoo gemakkelyk niet; want de Rektor, door een zyner scholieren verwitgigd van het naderende gevaer, had spoedig met eigene hand de groote straetpoort toegegrendeld, en dan met zyne zestig scholieren, gewapend met stokken, positie in de hooge venster genomen, in afwachting van den aenval.
- Stormt! - schreeuwden de aenleiders, - stormt! Weg met den aertsketter!
Deze aenwakkering strookte met de gevoelens der ongeduldige menigte. Weldra waren er eenige brandladders uit den hof aengeschaft, om in de vensters te klimmen, als ook eene byl uit de naestbygelegene slagtery, om de deur open te breken.
Daerdoor waren echter de belegerden weinig verschrikt. De scholieren lieten een luid ‘hourrah!’ hooren en deden inktkokers en stukken hout op het volk nederhagelen. De Rektor lag met zyne familie, gewapend met bylen, uit de vensters en zy bragten zoo duchtigen slagen aen de ladders toe, dat deze weldra krakend in een stortten. Terzelfder tyd verscheen de vrouw Rektorin in het venster boven de poort, en stortte al hare watervaten op de aenvallers neder, zoo dat zy al schreeuwende terug weken. De be- | |
| |
legerden hieven daerop een zegelied aen, en de krygsgezinde schooljeugd sloeg met hare stokken de maet.
Als hel gerucht een weinig bedaerd was, ontstond er een tweegesprek tusschen meester Schelle en den Rektor:
- Denkt eens, heer magister, - riep Schelle bedrukt uit, - dat komt er van; nu zeggen ze, dat wy er de schuld van zyn!
- Wat? Waervan? - antwoordde deze snel, terwyl hy zynen kalenkop (hy had zyne pruik in de hitte des gevechts verloren) geheel buiten het venster stak. - Heb ik u niet gezegd, gy zwarte kramersziel, dat het moorenkruid goed was, voor hem die het goed wist te gebruiken? Waerom zyt gy zulk een dommerik zonder alle logica geweest, die geen acht op myn conclusionem gegeven heeft? Maer ik weet wel, die twee domkoppen daer - op de twee aenleiders wyzende - hebben hetgeheele onheil veroorzaekt, om cenen eerlyken mensch zyn brood te benemen.
Deze toornige woorden zouden waerschynlyk eene hernieuwing des aenvals te weeg gebragt hebben, zoo er niet op dit oogenblik twee raedsdienaers, met langzaem afgemeten tred, bygekomen waren en inden naem des regerenden heeren burgemeesters en deshoogedelen raeds rust bevolen hadden. Zy verklaerden, dat de heeren van den raed reeds lang op het raedshuis vergaderd waren, om de euveldoeners te verhooren. Daerom moesten Schelle en Nussknacker hun dadelyk daerheen volgen; de anderen moesten, op boete van twee guldens, naer huis tot hunne vrouwen gaen, en ook de wilde honden zorgvuldig binnen houden.
In die goede oude tyden ging het anders dan nu. Twee raedsdienaers in hunne lange blauwe rokken, met sabels aen hunne zyde, waren toereikend, om die tierende menigte tot bedaren te brengen en geheel uit een te dryven; en ofschoon de aenleiders nog niet genegen schenen, om van hunne verstooringswoede af te zien, werden zy toch door niemand gevolgd. Want hel donderwoord der overheid gold den volke meer, dan al het geloei der oproerstokers.
De hoop verliep in de zydestraten; echter, door nieuwsgierigheid aengedreven, snelde een ieder naer de marktplaets, om aldaer de veroordeeling der beide heksenmeesters by te woonen.
De Rektor was, op de uitdaging der raedsdienaers, van pruik
| |
| |
en driekantigen hoed voorzien, uit zyne vesting gestegen, en schreed nu, nevens meester Schelle, door de raedsdienaers begeleid, naer de zittingzael toe. Hier, in de oude beroemde ‘gouden zael,’ had de regerende burgemeester de heeren van den raed reeds over een uer verzameld, om hun, in eene sierlyk opgestelde redevoering, berigt te geven van den algemeenen ramp, voortspruitende uit het gebruik des moorenkruids. Hy ook was, naer het geloof dier tyden, in zyne wysheid overtuigd, dat er hier in alle geval heksery in het spel was, en dat de oude zwarte aertsvyand weder zyn leger in de goede stad Augsburg had opgeslagen. Hy dacht echter, dat het billyk was, eerst de betigten te verhooren, om de zaek nauwkeurig te doorgronden, en dan naer regt uitspraek te doen.
Deze meening des regerenden keurden al de raedsheeren goed.
Zy leunden hunne waerdige hoofden in de zachte kussens van hunne zetels, sloegen de beenen over een, vouwden de handen over hunne hoog gewelfde buiken, en verwachtten in deze behagelyke en gedachtelooze houding, de terugkomst der raedsdienaers.
Eindelyk openden zich de deuren; de beide misdadigers traden binnen en naderden de balie; de winkelier met hangenden hoofde en traenoogend, de Rektor met stoïsche bedaerdheid en dien verachtenden trek om den mond,dien de wyze, in de tegenwoordigheid van onwaerdige en brutale verdachtingen, zoo geerne behoudt.
De eerste burgemeester stond uit zynen zetel op en sprak hun aldus aen:
- Hans Schelle, winkelier alhier, en heer magister Nussknacker, insgelyks alhier! eene zware en pynlyke klagt is tegen u ingebragt geworden; gy hebt, aldus berigt men ons, door aenpryzing en verkoop van een onbekend verderfelyk kruid, de geheele stad willen betooveren en te gronde helpen. En dit alles door opstoking van Satan, den aertsvyand des vromen christendoms, die een moordenaer is geweest van den beginne af. Derhalve zyt gy alhier, voor ons burgemeester en raed gedagvaerd geworden, opdat gy de waerheid, de gansche waerheid, zoudt bekennen. Dit te doen, vermanen wy u thans vaderlyk; in geval van
| |
| |
weigering, zullen wy uwe zaek in de handen der heilige inquisitie overgeven.
Daerop ving de winkelier, met een klagelyk gelaet aen:
- Ach! erbarmen, erbarmen! welregerende heer burgemeester en hoogedele heeren van den raed! Ik ben grondig onschuldig aen deze gevaerlyke pestilentia, daer ik de maliciam van dit kruid en dat de Satan daer binnen stak, by lange niet gekend heb; ik ben ook wysselyk tot den geleerden heer magister gegaen, om inlichtingen te vragen over de bewuste herbam. En dezelve heeft bekend en gezegd, dat de herba nigra maurica tobacca tot menige dingen nuttig was. Hoe konde ik toch, hoogedele heeren, een zoo groot euvel doen, myne lieve vaderstad Augsburg te betooveren en myne menigvuldige eerlyke kalanten daerby? Hoe zoude ik dan toch tot myne vele en groote achterstanden in myne schulboeken geraken? Dan ware ik zeker van alle domme duivels de domste geweest.
By deze laetste woorden, waerdoor hy vermeende eene byzondere bewyskracht aen zyne rede te geven, keek Schelle moedig tot die senatoren op, die zyne gevaders waren, en wier namen voor aenzienlyke sommen op zyne schuldboeken pronkten. Deze bewogen zich ongerust op hunne stoelen heen en weder, tot dat er eindelyk een opstond, om de verdediging des winkeliers te nemen.
Hy hield het daervoor, bemerkte hy, dat Schelle met veel verstand gesproken had. Ongetwyfeld ware het beter geweest, eeneonbekende waer in het geheel niet te koop te veilen; maer nooit zoude hy er in toestemmen, dat een eerzame burger, tot schande der gansche stad, zoude ten onregte van duivelary beschuldigd worden.
- Hy heeft gelyk, - mompelde men in de vergadering.
- Maer wat zegt gy dan, heer magister? - hervatte de burgemeester.
- Ik zeg niets, mynheeren! Het volk is gek. Wie heeft hun dan het bevel gegeven, een onbekend kruid in den buik te vreten, gelyk het domme vee? En wat gy daer van hekseryen schreeuwt, zoo zyn aen de meesten van u, mynheeren, die lieden zeer goed bekend, die den duivel in het lyf hebben. Zulke komen somwylen te voorschyn, als een verschrikkelyke lintworm, om de eerlyke
| |
| |
ryksburgers het muil te stoppen, te vangen, tot het halsgeregt te voeren, en dan de plompe plebem aen haer jok te binden. Dixi.
Deze rede misviel wel is waer den pligtmatigen orthodoxen burgermeester zeer sterk; maer, daer de meerderheid schreeuwde: ‘die heeft ook gelyk,’ daer men opsprong, om aen de beschuldigden, over de balie heen, vriendelyk de hand te reiken, zoo waegde hy het niet, in zyne aenklaging voort te gaen.
Om ondertusschen het onrustvolle volk te vrede te stellen, besloot men: 1o dat beide aengeklaegden ieder 20 gulden boete zouden betalen, uit hoofde van de uitgeregte ergernis; 2o dat het overige der voorhande zynde tabaksblaêren op de markt byeen gebragt en voor de oogen des raeds verbrand zoude worden, en 3o dat de Clerizy met gebeden en wywater er zoude by treden, om de kwade plaeg geheel uit de stad te verdryven.
Op dezen beslissenden oogenblik, deed zich onder het voor het raedshuis wachtende volk, eene groote beweging op; men drong elkander schreeuwend de hooge trappen op, tot in de voorzalen van het huis, en reeds wilde de burgermeester, daerdoor ongerust geworden, buiten treden om hel oordeel af te kondigen, toen de deur openvloog, en wie trad er binnen? Niemand anders dan meester Kurt Heln, uitvinder der zakuerwerken, die in het begin der zestiende eeuw te Nurenberg woonde.
Onder den linken arm droeg hy een kistje met in stukken gesneden tabaks blaêren en in de regter hand eenen overgrooten kerzelaren knuppel, aen welks lager eind zich een uitgeholden knods van lindenhout bevond. Uit deze steeg een blauwachtige damp omhoog.
- Ik heb het gevonden! 'k heb het gevonden! - riep hy uit. Verwonderd keek hem de geheele vergadering aen.
- Wat hebt gy gevonden, Kurt Heln? - vraegde de burgermeester.
- Wat heeft hy gevonden? - vraegden al de senatoren.
- Aen den hoogedelen burgermeester en raed maek ik bekend en te weten, hoe men het moorenkruid moet gebruiken.
Nu plaetste hy zich op eene bank, om door allen gezien te worden, en zyn kerzelaren hout als eene klarinette aen zynen
| |
| |
mond plaetsende en met beide handen vast houdende, begon hy dapper te dampen.
- Dat is toch zonderbaer, hoe dat riekt! - zeide de burgermeester.
Nu verdrongen zy zich allen tot by Kuit, om uit zyne pyp te smooken.
De knods van lindenhout, die den kop vormde, werd steeds op nieuw gevuld, aen een kolenbaksken aengestoken, en zoo rookte, voor de eerste mael sedert de schepping, de hoogedele raed eener vrye duitsche ryksstad tabak.
Maer ach! welhaest waren de meesten krank en elendig geworden van het ongewoone experiment. De burgemeester voelde eerst zyn hoofd heen en weder waggelen, daerna draeide alles met hem in eenen kring om, zyne oogen keken straf voor zich heen, eene doodsbleekheid overdekte zyn aengezigt, en hy zoude voorzeker op den grond gevallen zyn, hadden hem niet twee raedsdienaers ondersteund en in zynen armstoel terug gevoerd.
Verscheidene raedsheeren, die insgelyks duizelig geworden waren, wilden op de marktplaets aen de groote bron gaen water drinken, maer zy totterden de hooge trappen af.
Nogmaels brande onder de bygeloovige menigte het gedacht los, dat de duivel in het spel was.
Kurt, die met zynen rookstok naer beneden gegaen was, en voor de verzamelde menigte begon te dampen, werd er door omringd, en alles schreeuwde:
- Ziet toch den zwartkunstenaer! hy wil ook den hoog loffelyken raed te gronde helpen. Slaet toe, gezellen, slaet hem dood!
Doch niemand waegde het, hem nader te treden; want de helsche damp, dien hy aen alle kanten om zich heen blies, hield zelf de koenste achteruit. En voor den eersten rooker opende zich, door het middel des verstomden tydgeests, een vryheidsweg tot zyne stille wooning.
De bedwelmdheid des burgemeesters en der senatoren was oudertusschen spoedig over, daer hunne trouwe wederhelften zorg droegen, de magen der arme bloeden met worst en dobbelbier te restaureren.
Den volgenden morgen dreef de nieuwsgierigheid, den burge- | |
| |
meester, trots de bede zyner vrouw Geertruid, naer Kurt Heln den werktuigkundigen, om te vernemen, hoe hy deze nieuwe ontdekking gedaen had, en om nog eens in alle stilte den tabaksdamp te proeven, die, niettegenstaende de vorige onaengenaemheid, toch eene eigendommelyke bekoorlykheid nagelaten had. Hy vond Kurt in zyne werkplaets rookende, en vernam van hem, hoe hy, na verscheidene mislukte proefnemingen, den tabak op een komfoor gestrooid en daerby een hoogst betooverenden en hartversterkenden reuk waergenomen had. Als hy nu den mond wyd open deed, om ook den smaek des damps te onderzoeken, dan veropenbaerde zich plotselyk het geheim. Hy voelde zyn geest opgebeurd, mannelyk koen, en zyne inbeeldingskracht als door tooverkracht, gescherpt; en zyn uitvindingsgeest toonde hem weldra het behoorlyke werktuig voor het genot van dit kostbaer gewas.
Den volgende dag zag het verstomde Augsburg zynen burgemeester, uit eene lange pyp rookende, op de steenen bank voor den raedskelder zitten. Voor hem op de tafel bevond zich de bierkruik en eene schotel met bloedworst.
- Hoort, gylieden! - riep hy den ommerstanderen toe, - hoort wat ik u thans zegge: Als er eene dampt en een appelflauwte krygt, dan moet hy maer dobbelbier drinken en bloedworst eten. O! hoe genoegelyk en lekker is het toch! My dunkt, dat ik de keizer van Rome ben!
L.V.
|
|
Auteursrechtvrij