|
| |
| |
| |
Aanteekeningen.
In het Comb. Hs. heeft dit gedicht geen opschrift. Naar aanleiding van den tweeden regel heeft Kausler in zijne uitgaaf daarboven geplaatst De Bouc van Seden, waarvoor ik liever schreef Die Bouc van Seden, om in overeenstemming te zijn met andere titels, zooals: Die Rose, Die Dietsche Doctrinael, Die Lucidarius, Die Dietse Catoen. En zoo vindt men bij Maerlant telkens in zijnen Alexander: Die derde bouc gaet hier uut. Aldus beghint die vijfte bouc, gelijk ook in den Spiegel Historiael op ontelbare plaatsen die bouc staat.
1 Op gelijke wijze heeft Diederic van Assenede de aandacht zijner lezers ingeroepen, waar hij de geschiedenis gaat vertellen van Floris ende Blancefloer:
Nu hoort na mi! ic sal beghinnen
Ene aventure tellen van minnen.
Ook begint de Reis van Sinte Brandane aldus:
Nu verneemt hoe over lanc
Een heere was in Yerlant.
3 Dat de eerste regels, die den aard eener Voorrede hebben, veel overeenkomen met de Voorrede van het derde boek van Der Leken Spieghel, is in de Inleiding aangewezen.
9 Eene verklaring van den titel, zooals hier gevonden wordt, hebben ook andere dichters in den aanvang hunner werken laten voorafgaan. De Voorrede vóór den Prologus van het eerste boek van Lksp. luidt aldus v. 21:
Ende want dat leke is die zake Daer omme ic dit boecskijn make, So sal dit boecskijn sijn wel Genaemt den Leken Spieghel.
Zie ook Die Dietsche Doctrinale 1, 40 en Die Eose 31. - Vroeger
| |
| |
werd het voorbeeld gegeven door Sanctus Bernardus, waar hij zegt, waarom hij zijn geschrift genoemd heeft Floretus:
Hic liber, extractus de pluribus, est vocitatus
Recte Floretus, quia flos est inde receptus
Et breviter textus fragrat virtute repletus.
15 Nv weten bidden alle gader Gode, d.i. laten wij nu gezamenlijk God bidden (Zie het Glossarium op weten). Eene dergelijke vrome ontboezeming vindt men ook elders; zie b.v. Lksp. 3e. B. Prologus 63. Dietsche Doctr. 1, 52. Spieghel der Sonden (Ovl. Ged. III. 75) Theophilus 1847.
19 Jesus Sirach I, 1: Omnis sapientia a Domino Deo est.
22 Het Hs. heeft hier, zooals ook v. 151 vanden paradise; doch bij dit woord pleegt in 't Mnl. het bep. lidw. te worden weggelaten; zoo b.v. Seghel. v. Jherus. 5244:
Dit heet u God van Paradijs.
Zoo ook Limb. I, 435 en Leven o.H. 3094, in welk gedicht meermalen voorkomt Jhesus van paradijs; zie v. 3100, 3276, 4740, 4814. - Van paradise geldt dus hetzelfde als van ertrike en hemelrike; welke woorden oudtijds eenigszins als eigennamen beschouwd werden.
23 Wellicht is in deze woorden eene zinspeling te zien op de taak die God aan de bouwmeesters van den Tabernakel heeft opgedragen. Zie Exodus XXXI, 3-6. XXXV, 30-35.
27 Eene opwekking om zijne wetenschap aan anderen mede te deelen, vindt men bij Maerlant, Sp. Hist. I, viii, 36, 215:
Dattu wets dat salstu leren Gherne hem, dies andi keren.
Insgelijks in 't begin van Heimel. der Heimel. en in Zedelessen 221. (Overgen. uit Sp. Hist. I, viii, 56, 55-58):
Na oec de ghenen die di ghenaken Dat si aen di leren goede saken; Want als een enen anderen leert, Hi wijst hem selven ende eert.
Vergelijk ook den later ontdekten Novus Avianus (ed. Em. Grosse, Königsb. in Pr. 1868, 4o.) I, 7, 1:
Plurima scire iuvat, si, qui scit, dicere curat:
Scire suum vilet, qui sapit atque silet,
welken schrijver waarschijnlijk voor den geest zweefden de woorden van Persius I, 27:
Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter.
35 Jesus Sir. XX, 32: Sapientia absconsa et thesaurus invisus: quae utilitas in utrisque?
| |
| |
Facetus Gothanus Dist. 52:
In mundo duo sunt, que nil abscondita prosunt:
Fossus humo census, clausus sub pectore sensus.
met een paar veranderingen in den tweeden regel opgegeven bij Buchler 148:
In mundo duo sunt, quae nil abscondita prosunt:
Fossus agro census, latitans sub pectore sensus.
die ook nog de volgende omwerking geeft:
Nummus agro, tacito doctrina recondita corde,
Nil prosunt, latebris sint nisi mota prius.
Lksp. III, 4, 387:
Twee dinghe men in ertrike vint Die verborghen en doghen twint,
Die men beghert te menegher stat: Deen es wijsheit, dander seat.
Diet. Doctr. II, 971:
Wet dat men twee dinghe vint Die verborghen en doghen twint,
Ende diere nieman en heeft te bat: Deen es conste, ende dander scat.
Diet. Doctr. II, 2939:
Twee dinghen men in ertrike vint, Die verborghen en doghen twint,
Dat sijn wijsheit ende scat; Want en heues niemen te bat.
Horatius Carm. II, 2, 1 en Sat. I, 1, 41 spreekt slechts van een verborgen schat, doch in de oudste Duitsche dichtstukken wordt, in navolging van Jesus Sirach, ook van verborgen wijsheid gesproken; zoo leest men: Krone 11:
Verborgen schatz und wistuom Diu sint ze nutze cleine frum.
en in Freidanks Beseh. 147, 9, 10:
Begraben schatz, verborgen sin, Deist verlust âne gewin,
welke verzen in de Mnl. Bijmspr. I, 38 aldus worden teruggegeven:
Begraven schat, verborgen min, Daer of en haet nyemant gewin,
alwaar ik nu voor min liever sin zou willen lezen.
48 Lksp. III, 14, 262 wordt van Clergie gezegd dat zij ‘der zonnen slacht’,
Die haer licht sprayt op al dat leeft,
Ende lichts nochtan niet te min en heeft.
Vgl. ook III, 14, 173, en den Rhythmus vulgaris:
Discere si quaeris, doceas; sic ipse doceris,
Et studio tali tibi proderis atque sodali.
49 Psalm. CX, 10: Initium sapientiae timor Domini.
Prov. Salom. I, 7: Timor Domini, principium sapientiae.
Jesus Sir. I, 16: Initium sapientiae timor Domini.
| |
| |
Lksp. III, achter d. Prologhe bl. 14, 23:
David, die prophete, ooc seit: Gods vrese is beghin der wijsheit.
Hi seit waer, Gods vrese es Beghin der wijsheit, sijt ghewes.
Diet. Doctr. II, 3635:
Die wise Salomon dit woert seit: Gods vrese es beghin der wijsheit.
Diet. Doctr. III, 615:
Salomon, die wise man, seit: Gods vrese es beghin alder wijsheit.
51 Jesus Sirach XXXII, 28: Qui credit Deo, attendit mandatis; et qui confidit in illo, non minorabitur.
53 Facetus 2:
Primum regna dei queres et in omnibus horis
Et sic omne bonum tibi plenius adiicietur.
Evang. Matth. VI, 33: Quaerite ergo primum regnum Dei, et iustitiam eius; et haec omnia adiicientur vobis.
Lksp. III, achter den Prologhe bl. 13, v. 13:
Salomon seit dus properlike: Alre eerst soect Gods rike,
Ende alle dinghen sullen u toe Worden gheworpen alsoe...
Want sijn rike ewelijc staet.
57 Facetus 3:
Solum crede deum; quem credis semper adora,
Et quicquid facias, quod ad ipsum spectat, honora.
Deuteron. VI, 17: Custodi praecepta Domini Dei tui, ac testimonia et ceremonias quas praecepit tibi.
Tunnic. Carmen elegiac, de honesta vita 35:
Inprimis cupido summum reverere Tonantem,
Molliaque illius iussa tenere stude.
59 Facetus 4:
Ecclesiam clerumque dei decorare labora
Et laudes utriusque tuo pro posse decora.
Buchler 254:
Templa, sacerdotes merito venereris honore:
Accedat per te maius utrisque decus.
vel:
Fac venerere pius templum, templique ministros:
His decet ut cumules, quod meruere, deeus.
Jesus Sirach VII, 31: In tota anima tua time Dominum, et sacerdotes illius sanctifica. VII, 33: Honora Deum ex tota anima tua, et honorifica saeerdotes.
Lksp. III, 4, 23:
Ghi sult u altoos daer toe keeren, Dat ghi papen ende clerken sult eren Ende algader also voort Datter kerken toe behoort.
| |
| |
61 Exod. XX, 16: Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium.
63 Facetus 6:
Quam cito templa subis, recolas cur sis homo natus:
Aut lege, aut canta, vel christo funde precatus.
Buchler 254:
Addecet inprimis simul ac sacra templa subisti,
(Ni formet mores concio sacra tuos)
Ut contenta legas sacris oracula libris,
Vel celebres precibus carminibusque Deum.
Buchler 320:
Cur sis natus homo, casto fac corde volutes,
Ingressus precibus tecta sacrata piis;
Vel cane, vel preculas imo de pectore funde,
Vel lege divinos, ut moveare, libros.
67 Facetus 9:
Semper utrique tuo parere memento parenti:
Sic eris in vita longevus honore fruenti.
Exodus XX, 12: Honora patrem et matrem tuam, ut sis longaevus super terram, quam Dominus Deus tuus dabit tibi.
Jes. Sir. III, 7: Qui honorat patrem suum, vita vivet longiore.
Buchler 288:
Nestoris annosi vives feliciter annos,
Auctores vitae si reverenter amas.
Lksp. III, 4, 113:
Wilt vader ende moeder eren: So moghedi gaen ende keren
Langhe op dit aertrike, Ende dan hebben hemelrike.
Diet. Doctr. II, 1585:
Oec soe es dat Gods beuelen, Dat wi vader ende moeder selen
Eren met herten fijn, Soe selen wi lancliuech sijn.
Tunnic. Carm. elegiac, de honesta vita 49:
Inde pater materque simul tibi sunt peramandi,
Nestoris ut vivas tempora longa senis.
69 Facetus 10: Non facias aliis, tibi quod fieri minimevis.
Floretus 9: Non facias aliis, que non tibi effici velis.
Tobias IV, 16: Quod ab alio oderis fieri tibi, vide ne tu aliquando alteri facias.
Alex. Severus ap. Ael. Lamprid. in vita c. 51:
Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris.
Buchler 123: Si tibi quod factum nolis, neque feceris ulli.
Carmin. Proverbial. Loci Communes 287:
Quod sibi quis nolit fieri, non inferat ulli:
Quin aliis faciat, ceu cupit ipse sibi.
| |
| |
Jac. Benevent. C, 2:
Quod tibi tu non vis, illud ne feceris ulli;
Sed facias aliis, quod cupis ipse tibi.
Abaelard. ad Astralab. de Moribus 113:
Quae tibi tu non vis fieri, ne feceris ulli;
Quae fieri tibi vis, haec quoque fac aliis.
Bloccius Praecepta de Moribus 260:
Quod tibi non fieri vis, ne alicui facito.
Lucidarius 1848:
Doetstu dijn evenkersten yet Dan du wilts datti gesciet,
Dat sal God an di wreken, Daer di 't herte onttwe sal breken.
71 Facetus 11:
Sis humilis mediante modo; nimium fugiatur:
Qui nimis est humilis, hic stultus adesse putatur.
Hetzelfde voorschrift geeft Lksp. III, 4, 141:
Sijt ootmoedich in die mate... Alte ootmoedich is zotheit.
Diet. Doctr. II, 607:
Oec en seldi, als wi lesen, Alsoe oetmoedech niet wesen,
Dat v grote oetmoedecheit Ghekeert werde inder sotheit.
73 Facetus 13:
Sis iustus: qui iusticie finaliter heret,
Ipsius semen nunquam panem sibi queret.
Buchler 154:
Virginis Astraeae si sis bonus usque satelles,
Non tua vicatim stirps alimenta petet.
vel:
Nulla tuos, nec te rerum cruciabit egestas,
Rectum iustitiae si gradiaris iter.
75 Psalm. XXVI, 25: Non vidi iustum derelictum, nec semen eius quaerens panem.
Lksp. III, 4, 145:
Dient der gerechtichede, Daer blijfdi behouden mede,
Ende u oor, spreect David albloot, En sal niet bidden broot.
Lksp. III, 16, 157:
David doet ons bekint, Dathi des gherechts mans kint
Noit en sach soeken broot.
77 Facetus 15:
Sis celer ad quemvis sermonem percipiendum;
Sis piger ad quevis tu verba relata loquendum.
Lksp. III, 4, 149:
Sijt haestich te verstane Dinc diemen u spreket ane,
Mar te sprekene en sijt niet snel, Voren dat ghi u bepeinst wel.
| |
| |
79 Facetus 16:
Ad veniam curras, ad vindictam pigriteris;
Ad pacem properes, ad iurgia ne gradieris.
Buchler 328:
Sis celer ad veniam, tardus sis sumere poenas,
Pax tibi sit cordi, bella ciere cave.
vel:
Iurgia devitans pacis tenearis amore,
Sis veniae largus, vindicis arma fuge.
Lksp. III, 4, 157:
Maer hebt ter wrake traghe den voet Van dinghen diemen u misdoet.
81 Facetus 17:
Omni tu tribue pro christi laude petenti:
Si tibi res desit, da verba benigna querenti.
Buchler 245:
Nomine sub Ohristi promptus largire petenti:
Si nummi desunt, ne bona verba neges.
vel:
Dextera pauperibus tua sit propensa iuvandis:
Verbis, argento deficiente, iuva.
Poema quod dicitur Salutaris (ap. Leyser, p. 2058 sqq.) v. 77:
Da cito, da gratis, da munera congrua cuique:
Dum dare non poteris munera, verba dabis.
de laatste regel in navolging van Ovidius A.A. II, 166:
Cum dare non possem munera, verba dabam.
83 Facetus 19:
Obsequium prestare tuum sis cuique paratus:
Retribuet quia pro meritis aliquis tibi gratus.
Buchler 230:
Obsequium praestare tuum sis cuique paratus:
Invenies grates qui feret inde tibi.
De onvolkomene rijmklank wel - sal, zoo als in het Hs. gelezen wordt, laat zich op tweeërlei wijze verhelpen, door òf het eerste in al, òf het tweede in sel te veranderen; waarvan het laatste de voorkeur verdient. En zoo vindt men in Reinaert II, 1375:
Ghi behoeft u te wachten wel. Grimbaert sprac: Heer, ic sel.
85 Facetus 20:
Si tibi servient aliquis, sua premia tecum
Ne retinere diu cures, si diligis equum.
| |
| |
Buchler 294:
Non decet ut merita servus fraudetur ab ulla
Mercede, iniunctum qui bene fecit opus.
vel:
Mercedem prompte servo numerare fideli
Iam pridem dominos Biblia sacra monent.
Lksp. III, 1, 61:
Die rike man en sal ooc niet Tote des anders daghes, wats ghesciet,
Des arbeiders loon houden, Opdat hine eyscht onvergouden.
87 Het bedoelde voorschrift staat niet in een van Salomo's geschriften, zoo als onze Moralist opgeeft - waarom Kausler (Denkm. III, 339) hem ‘nicht ganz bibelfest’ noemt - maar het staat elders in het O.T. bij herhaling. Zie Leviticus XIX, 13: Non morabitur opus mercenarii tui apud te usque mane. Deuteron. XXIV, 14: Non negabis mercedem indigentis et pauperis fratris tui: - sed eadem die reddes ei pretium laboris sui ante solis occasum. Tobias IV, 15: Quicunque tibi aliquid operatus fuerit, statim ei mercedem restitue; et merces mercenarii tui apud te omnino non remaneat.
89 Facetus 22: Sermo brevis verusque tuo procedat ab ore. Lksp. III, 4, 163:
Met corten redenen ende met waren Suldi alle u redene baren.
Die Rose 2181:
Want die worde vernoyen min Alsmen cortelike seit dien sin:
Want vernoylec es lange tale.
93 Cato Brev. Sent. 44: Nil mentiri debes.
95 Facetus 22: Os mendax animammalevitaeprivathonore. Buchler 331:
Sermo tuo falsus nunquam procedat ab ore:
Os mendax animam cogit adire necem.
vel:
Pro veris non vera loqui turpissima res est,
Interimitque animam quae super usque manet.
Lib. Sapient. I, 11: Os autem, quod mentitur, occidit animam.
Beda Prov. Lib. 296: Os, quod mentitur, animam iugulare refertur.
Lksp. III, 3, 1017:
Ghi en selt niet lieghen Noch oec niemene bedrieghen.
Dscrifture zeeght al bloet: Loghene slaet die ziele doet.
Lksp. III, 4, 165:
Want die loghene, sonder waen, Beide ziele ende ere verslaen.
Lksp. III, 15, 113:
Die heilighe scrifture seit albloot Dat loghenen die ziele slaen te doot.
| |
| |
Niwe Doctrin. 1696:
Der loghene es vele (l. verre) die meeste sonde.
Bloccius Praecepta de Moribus 421:
Impia ne vano mendacia profer ab ore,
Nam perimunt animam, mollis ephebe, tuam.
97 Facetus 24:
Ne rideas (l. ride) solus, quia risus solius oris
Pravus, vel stultus reputatur in omnibus horis.
Buchler 279:
Saepius et solus sua risibus ora resolvens
Vel bonus est nequam, vel rationis inops.
vel:
Qui sese solo recreat crebroque cachinno,
Vel nil mentis habet, vel mala corde fovet.
99 Facetus 23:
Risus ab ore tuo pius et rarus videatur:
Per crebros risus levitas in corde notatur.
Buchler 278:
Risus sit rarus, nec sit prolixior aequo:
Immodicus sophia pectus inane notat.
vel:
Risibus esto modus; quodsi modus optimus absit,
Pectoris argumenta insipientis erunt.
in welken laatsten regel voor argumenta - dat dan wel zou moeten gelezen worden als argmenta - beter zou geschreven zijn indicio.
Floretus 89:
Non sis ad risum pronus, nisi sit tibi visum
Quod bene conveniat et tunc tibi fiat honeste;
Hunc homo deridet, qui multum vel cito ridet.
waar het rijm vordert te lezen: et honeste tunc tibi fiat.
101 Abaelard. ad Astralab. de Moribus 211:
In verbis pavidus semper laetare fuisse,
In faetis audax sis, aliquando licet.
waar ik voor sis zou willen lezen sic, om dit met de twee laatste woorden te verbinden.
105 Jesus Sirach XXXII, 24: Fili, sine consilio nihil facias, et post factum non poenitebit.
Buchler 60:
Consultatio lenta et cum melioribus esto:
Praeceps consilium poenituisse facit.
vel:
Sit mora consiliis, nam, si moderamine tractes,
Prosunt; at nimium praecipitata nocent.
| |
| |
109 Eccles. V, 8: Si quid vovisti, ne moreris reddere; displicet enim Deo infidelis et stulta promissio: sed quodcunque voveris, redde - multoque melius est non vovere, quam post votum promissa non reddere.
Floretus 24: Nunquam promittas, nisi promissum dare credas.
Fac. Rat. I, 532: Solvere qui nolit, melius non vota voveret.
Buchler 269:
Festinus nimium cave des promissa cuïquam,
Pollicitisque semel, dum potes, adde fidem.
Bloccius Praecepta de Moribus 87:
Ne supra vires aliquid promiseris unquam:
Promittit fatuus plurima, non sapiens.
111 Cato Dist. I, 25:
Quod praestare potes, ne bis promiseris ulli:
Ne sis ventosus, dum vis bonus ipse videri.
Jac. Benevent. c. 20:
Cum spondes aliquid, manus ilico verba sequatur:
Auget enim meritum, qui cito solvit idem.
115 Horatius Epist. II, 2, 10: Multa fidem promissa levant.
123 Evang. Matth. VI, 24: Nemo potest duobus dominis servire - non potestis Deo servire et mammonae. Zoo ook Luc. XVI, 13.
Buchler 214:
Haec duo non animum possunt intrare sub unum,
Vauus amor mundi, verus amorque Dei.
Diet. Doctr. III, 1277:
Men mach niet dienen, dat wet wale, Gode ende der werelt tenen male.
Diet. Doctr. III, 1863:
Die ewangelie doet ghewach, Datmen tween heren niet en mach
Te hulden dienen ghelike.
Lksp. III, 3, 713:
Want God ende aerdsche dinge Houden node sameninghe:
Niement en mach na Cristus leren, Te pointe dienen twee heren.
125 Facetus 32:
Ne cupias fieri dives vel inops; utriusque
Affectes medium; sic tutus habeberis usque.
Floretus 79:
Sis largus parcus, non vastator nec avarus:
Stat medio virtus, extrema tenet loca virus.
| |
| |
127 Buchanan. Epigr. I, 27:
Vere etenim sapiens est is, qui certum adhibere
Novit avaritiae luxuriaeque modum.
129 Facetus 29:
Si tibi contigerit aliquid promittere sanctis,
Solve libens, ne te feriat vindicta tonantis.
131 Liber de Moribus 34: Pacem cum hominibus habebis, bellum cum vitiis.
Epist. ad Roman. XII, 18: Si fieri potest, quod ex vobis est, cam omnibus hominibus pacera habentes....
Floretus 68:
Esto pacificus et pacis semper amicus:
Cum cunctis pacem teneris (sic) habere tenacem.
137 Facetus 25:
Nocte dieque tuis tria sunt adherentia costis:
Immundus mundus, curiosa caro, ferus hostis.
Floretus 28:
Triplex est hostis hominis: demon, caro, mundus;
Non faveas istis, ut sis a crimine mundus.
Demon agit tumidum, mundus cupidum, caro fedum;
Ut non tenteris caveas; nec decipieris.
Buchler 214:
Sunt tria, quae quavis hominem comitantur in hora,
Quaeque bonis omni sunt fugienda modo:
Gaudia pellacis multos frustrantia mundi,
Deliciosa caro, multisciusque Satan.
Spieg. Hist. II, vii, 8, 125:
Want haren vrienden es so fel Die werelt, tfleesch ende die duvel.
Wapene Rogier 210:
Maer drie vianden zijn te zware Elken, waer hi belent:
Dat vleesch, dat hem cleeft so nare, Die weerelt, die haer toghet vorbare,
Ende telsche serpent. Wie es er ter weerelt, hare of dare,
Die dese drie heeft so onmare, Hine werter bi verblent?
Melibeus 2833:
Deen es die werelt, dander tfleesch, Terde die duvel, ende sijn heesch.
Dit sijn drie viande wel dan Die anevechten elken man.
In het door Blommaert uitgegeven gedicht Van der Zielen en v.d. Lichame zegt het Lichaem v. 121:
Met mi haddic twee ghesellen, De werelt enten fiant fellen;
Die pinden hen hoe si ons bedwellen Mochten, entaer neder vellen.
| |
| |
151 Facetus 27:
Celum, mors, orcus, et quicquid denique possint
Ante tue mentis, quocunque meas, oculos sint.
Buchler 191:
Quisquis es aeternae cupidus veraeque salutis,
Quattuor haec perpende: beatae gaudia vitae,
Inferni poenas, mortem cum iudicis ira.
153 Facetus 28:
Quid sis, quid fueris, quid eris, semper memor eris:
Sic minus atque minus peccatis subiicieris.
waar ik voor memor eris zou willen schrijven mediteris of liever memoreris, vermits het v. dep. memorari in het middeleeuwsch Latijn gevonden wordt, volgens Du Cange, in de beteekenis van meminisse.
Lksp. III, 4, 167:
Peins altoes in therte dijn Wattu waers ende du souds zijn
So saltu in allen stonden Di te bet hoeden van sonden.
Rinclus 109:
Om drie dinge, mensche, ic die (l. di) vrage:
Wanen quaemstu van iersten dage? Waer bestu? ende waer selstu henen?
155 De rijmwoorden bewijzen, dat hier een fout is. Om die te verhelpen zou men achter aermen kunnen plaatsen twaren; doch een niets beduidend stopwoord in een vers aantebrengen, verdient weinig aanbeveling. Ook is het woord can hier vreemd. Ik vermoed dat moet gelezen worden:
Ende om die doet, die pliet ontfaermen
Noch den riken noch den aermen.
159 Facetus 34:
Quicquid agas non pande tua (l. tue) secreta marite,
Unde tibi nasci possint discrimina vite.
Buchler 364:
Ne tua committas sociae secreta iugali,
Vivere si laetos vis sine lite dies.
Immo tegas tacito quidvis in pectore clausum,
Postea quod vitae possit obesse tuae.
Jac. Benevent. c. 42:
Non bene secretum mulier tenet; immo revelat.
Lksp. III, 4, 181:
Dinc die u te heelne staet, Die u an u ere gaet,
En ontdect uwen wive niet: U mochter of comen groot verdriet.
Lksp. III, 4, 277:
Daer om en si niement te ghereet Te segghen den wive al dathi weet.
Hele haer dat te heelne si: Dats wijsheit, ghelovets mi.
| |
| |
Die Rose 13729:
Soe wie dat sine heimelicheit Sinen wive algader seit,
Hi maecse vrouwe van sinen live. Niemenne en soude sinen wive
Al seggen sinen nausten raet Noch stucken die te heelne staet.
Brant Narrensch. 51, 1:
Der ist eyn narr, der heymlicheyt Synr frowen, oder yemans seyt.
163 Facetus 31:
Usurarorum, predonum, presbyterorum,
Castigatorum, mymorum, canonicorum
Natam vel viduam ne ducas: his quia dantur
Res male quesite, que iustius annihilantur.
Het verband tusschen de eerste en de laatste regels wordt in het hier bijgevoegde glossema aldus verduidelijkt: nam omnes isti non possunt assignare dotem suis filiabus, nisi de rebus male aequisitis, de quibus tertius non gaudebit heres. - Voor het eerste woord zal men usurariorum moeten schrijven, doch dit vijfsylbig uitspreken.
Buchler 181:
Uxorem ducas viduam, prolemve danistae,
Praedonis, monachi, presbyterive cave:
Quippe quibus dantur per fas corrasa nefasque,
Consuevere brevi quae superesse, bona.
Niwe Doctrinael achter v. 1829:
Men placht der papen kinder te scuwen,
Ende niement en wouder gherne an huwen.
welke woorden een bijvoegsel zijn uit het Leidsche Hs. Zie Blomm. Ovl. Ged. III, bl. 154a.
Lksp. III, 4, 175:
Weduwen ofte dochtren van wisseleren, Meyeren, papen ofte dobbeleren,
Van canoniken, ofte van persemieren, Van taelmanne, ofte ostelieren,
Souwet te wive, dats mijn raet, Want onrecht goet gherne te gaet.
167 Plautus Poen. IV, 2, 22: Male partum, male disperit.
Poeta ap. Ciceron. Phil. II, 27, 65: Male parta, male dilabuntur.
Reinardus Vulpes 123:
Quae male quaeruntur, male perduntur....
Prov. Comm. 598: Qualic ghewonnen, qualic verloren.
Quod male lucratur, male perditur et nihilatur.
Versus Ieon.: Res male transibit male parta, citoque peribit.
Janus Anysius Sentent. 382:
Ut comparantur opes, ita expendi solent.
169 Facetus 33:
Si videris aliquem casurum sive cadentem,
Non ride, sed ei te prebe compatientem.
| |
| |
Buchler 44:
Alterius casus, risûs tibi nullius unquam,
Communis potius caussa doloris erit.
171 Phagifacetus 166:
Quid mirum, si res cecidit, que non pede fidit?
Quadrupes in piano quandoque cadit pede sano:
Non mirere bipes, si labitur ergo tibi pes.
Bebel 241: Equus aliquando quatuor pedum in piano cadit, waar andere parallelle plaatsen door mij zijn opgegeven bl. 67 en 338, waarlij nog zou te voegen zijn:
Agricola Sprw. 681 (Ausl.): Es schnabelt wol ein pferd, hat vier fuesse. Ich geschweig denn ein mensch das nur zween fuesse hat.
Door Beda, Excerpt. Patr. (Migne) 94, 543 wordt het struikelen van den mensch genomen in de beteekenis van zich verspreken: Dum cadit equus, zegt hij, sub quo sunt quatuor pedes, quanto magis homo, qui una lingua loquitur, potest cadere neque suam reiterare sententiam, dum cecidit! En zoo ook Fecunda Ratis I, 200:
Quadrupes occumbit - quid, si tu labere verbis?
173 Facetus 38:
Mutis et tacitis uti nolito susurris,
Nam raro fundatur in his fidei bona turris.
Phagifacetus 305:
Si tamen es mense socius, potes esse loquendi,
Sed modice, licitumque tibi tecumque sedenti
Verborum conferre vices; ast nulla susurris
Esse loquenda scias: igitur quodcunque loquaris,
177 Cato Brev. Sent. 11: Magistrum metue. Tunnic. Carm. elegiac, de honesta vita 59:
Hinc praeceptores digne venerare benignos,
Laudibus hos summis afficiasque velim.
180 Facetus Parisiensis 89:
Scire quidem frustra contendit quisque quod horret:
Quod natura negat, discere nemo potest.
185 Cicero Parad. VI, 3, 51: Contentum rebus suis esse, maximae sunt certissimaeque divitiae.
Floretus 22: Cum contentus eris, dives tunc efficieris.
Beda Prov. 288: Dives dicendus, cui parvus sufficit usus.
Vetus prov.: Cui satis est quod habet, satis ilium constat habere.
Spieg. Hist. I, viii, 36, 13:
Hi es gheboren in rike ghevouch, Die hem selven es ghenouch.
Lksp. III, 3, 285:
Ende wien dat sine dunct groot, Hi is rike, al waer hi bloot;
Want dien ghenoecht dathi heeft, Hi is die rijcste die leeft.
| |
| |
Lksp. III, 5, 104:
Want nieman rike en es die leeft, Dan dien dunct dat hi gnoech heeft.
Diet. Doct. II, 3001:
Want dien ghenoecht dat hi heeft, Dats der rijcster een die leeft.
Die Rose 4777:
Oec sone maect den man niet rike Have, no scat, no dierre ghelike;
Maer dien genouget dat hi hevet, Hi es die rijcste die levet.
Die Rose 4823:
Goet en maect den man niet rike, No scat, no have des gelike;
Mare, wient genoget dat hi hevet, Hi es rike vor al dat levet.
189 Deuteronom. XXIII, 25: Si intraveris in segetem amici tui, franges spicas, et manu conteres: falce autem non metes.
Facetus 90:
Alterius noli in messem mittere falcem,
Inque thorum caveas alienum ponere calcem.
waar men òf nolito zal moeten lezen, òf tu achter messem invoegen.
193 Prov. Comm. 473:
Cum fatuis, cari pueri, nolite iocari.
Tunnic. Monost. 663:
Cum stolidis risu durum verbisque iocari.
195 In de Doctrinael Sauage v. 75-82 wordt van vier soorten van menschen gesproken die van verschillenden aard zijn, doch elk twee hoedanigheden in zich vereenigen; t.w. zij zijn: òf vroed en fel; òf fel en zot; òf goedertieren en zot; òf goedertieren en vroed:
Men sal den vroeden fellen man Ontsien, om dat hi deeren can;
Den fellen zot sal men haten, Ende sine wandelinghe laten;
Den goedertieren zot verdraghen Ende in spele sijns ghewaghen;
Men sal den goedertieren vroeden Minnen ende sire eere hoeden.
201 Goede dachvaert doeti, d.i. hij komt goed van de reis, hij ondervindt een groot geluk, hij kan van geluk spreken. Zie Mnl. Wdb. op dachvaert.
Prov. Comm. 213:
Die van een quade wive scheyt, doet een grote dachvaert.
Linque malam Gretam, facis altam sicque dietam.
Buchler 192:
Vincla meretricis si quis disrumpat, eatque
Liber, revera grande peregit iter.
vel:
Dicere se potis est iter absolvisse molestum,
Femineo quisquis liber it absque iugo.
| |
| |
Melibeus 1748:
Men spreect daer een ghemeyne waert, Dat hi doet een goede dachvaert,
Die hem des sots telivereert.
Nat. Bloeme III, 1451:
Hi macht voer goede dachvaert tellen, Die hem maect quite van den fellen.
203 Tegen de hier gezamenlijk genoemde ondeugden wordt afzonderlijk gewaarschuwd door Cato Brev. Sent. 22: Vino tempera. - 25 Meretricem fuge. - 37 Aleam fuge.
Facetus 101:
Hec fugias: fastum, talos, lupamque, tabernam,
Si decus et vitam tibi queris habere supernam.
Buchler 194:
Thaida qui fovet, ac cui luditur alea pernox,
Paupertate dies finiet ille suos.
Buchler 174:
Cui lusus mulierque placet mercabilis aere,
Dedecoris tandem labe notatus abit.
Veter. Versus leonini (Neander 277):
Dives eram dudum; me fecerunt tria nudum:
Alea, vina, Venus; tribus his sum factus egenus.
Liber De contemptu mundi:
Alea, Bacchus, amor mulierum reddit egenum:
Nunquam, qui sequitur haec tria, dives erit.
Lksp. III, 25, 107:
- Die haren tijt gaerne Versliten in tavaerne
Ofte ooc mit dobbelspele, Daer archs of coomt vele.
Tunnic. Carm. Eleg. de honesta vita 175:
Turpis et ebrietas vigili tibi mente cavenda:
Corporis haec vires ingeniique rapit.
191:
Alea delectet, cave, te, nam lusor avarus
Est fur, vel dives sive laboris amans.
Bloccius, Praecepta formand. pueror. morib. perut. 21:
Ebrietas fugienda tibi, namque ebria corda
Sunt manifesta magis rasilibus foribus.
27:
A scorto reici praestat quam admittier, est nam
Pernicies iuvenum, perniciesque senum.
65:
Alea, quae reddit mendicos atque rapaces,
Vitetur pueris gorgoneo angue magis.
Jacobus Beneventanus c. 7:
Qui sequitur Bacchum, taxillos et meretrices,
Infamis semper, semper egenus erit.
| |
| |
207 Hout di simpel in cuushede d.i. praal niet met uwe kuischheid, maak daarmede geen uiterlijk vertoon; Ende decker gheene houerde mede d.i. laat het vertoon daarvan nimmer de dekmantel zijn van een trotsch hart. Voor gherne, dat het Hs. heeft, moest alzoo noodwendig gheene geschreven worden. - De aanleiding tot dit voorschrift gaf wellicht:
Floretus 68: Cuiusque status quis sit, debet fore castus, waar voor cuiusque zal moeten gelezen worden cuiuscunque.
213 Lksp. III, 3, 17:
Want taensichte toont gherne dat Datter binnen is int vat.
218 Den dichter kunnen voor den geest gezweefd hebben de woorden, die herhaaldelijk voorkomen b.v. bij jeremias XI, 20: Tu autem, Domine, qui iudicas iuste et probas renes et corda. XVII, 10; XX, 12., of wel die uit 1 Samuel XVI, 7: Homo autem videt ea, quae parent, Dominus autem intuetur cor. Vgl. ook Jesus Sirach XXXIII, 28. Epist. ad Hebr. IV, 13.
Diet. Doctr. III, 301:
Die alle herten binnen kint Ende dien verborgen nes twint.
III, 1883:
Hem en es verborgen twint, Want hi alle herten kint.
Niwe Doctrin. 2351:
Dat can God van binnen scouwen,
Al en toecht men 't niet van buten, Want men mach voor Gode niet sluten.
222 Voor de duidelijkheid is hier (h)omoedichede gedrukt, even als 459 (h)eere.
223 Buchler 282:
Non toga talaris Monachum capitisve corona,
Sed pietas constans integritasque, facit.
225 Facetus 104:
Des tacite, que das pro christi nomine; si vis
Exemplum dandi, spectando potes dare cuivis.
Evang. Matth. VI, 3: Te autem faciente eleemosynam, nesciat sinistra tua quid faciat dextera tua - ut sit eleemosyna tua in abscondito.
229 Floretus 61:
Hic, cui das munus, sit vel videatur egenus:
Res, quam das, propria tibi sit, Christus tibi causa.
Diet. Doct. II, 2855:
Ende ouer vreemt goet, wats ghesciet, En salmen melde wesen niet;
Maer ouer ons selfs goet selen wi Melde sijn met herten vri.
| |
| |
Heimelijkh. der Heimel. 79:
Ghef, heere, goet na dine macht, Ende emmer metter maten bewacht,
Ende ghef dijn goet al sulken man, Daer het wel besteet es an.
233 Facetus 12:
Noli privatus nimis aut affabilis esse:
Qui nimis est privatus, eum vitare necesse est.
waar het laatste woordje est, dat het rijm verbreekt, moet worden weggelaten.
Buchler 137:
Esto demissus; cave sis demissior aequo,
Ne sis ridiculus dum minor esse studes.
vel:
Pectore sis humili, modus attamen optimus adsit;
Est hominis stulti se extenuare nimis.
Lksp. III, 4, 141:
Sijt oetmoedich in die mate: Daer of coomt u grote bate;
Want Aristoteles seit: Alte oetmoedich is zotheit.
Diet. Doctr. II, 607:
Oec en seldi, als wi lesen, Alsoe oetmoedech niet wesen,
Dat v grote oetmoedecheit Ghekeert werde inder sotheit.
236 Draechse. Grammaticaal zou het juister zijn te schrijven Drachse, zoo als in 731; doch ook draechse is niet onmogelijk; waarom hier behouden is wat in het Hs. staat.
237 Facetus 102:
Si bene vis orare deum, thalamum tibi claude,
Ast illi, qui cuncta videt, tacita prece plaude.
Evang. Matth. VI, 5: Et cum oratis, non eritis sicut hypocritae, qui amant in synagogis et in angulis platearum stantes orare, ut videantur ab hominibus. - Tu autem cum oraveris, intra in cubiculum tuum, et clauso ostio, ora patrem tuum in abscondito.
Lksp. III, bl. 22:
Als ghij wilt met innicheden Uwen sceppere aenbeden,
Soe doet den raet ter selver tijt, Op dat ghij mueght, dat ghij sijt
Alleene, daer ment niet en zie.
240 Jes. Sir. I, 37: Ne fueris hypocrita in conspectu hominum.
Cicero de Off. I, 13, 41: Totius autem iniustitiae nulla capitalior est quam eorum, qui, quum maxime fallunt, id agunt, ut viri boni esse videantur.
Lauterbachius, Eleg. 7:
Dum malus est, speciem probitatis hypocrita fingit.
244 Jeremias XXIII, 16: Nolite audire verba prophetarum, qui prophetant vobis, et decipiunt vos.
| |
| |
Evang. Matth. VII, 15: Attendite a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinseeus autem sunt lupi rapaces.
Voorts behooren nog tot de plaatsen in den Bijbel, waar tegen de valsche profeten wordt gewaarschuwd: Deuteron. XIII, 3; Jerem. XXVII, 9; Coloss. II, 8; 1 Joh. IV, 1.
245 Juvenalis XIV, 109:
Fallit enim vitium specie virtutis et umbra,
Cum sit triste habitu vultuque et veste severum,
Nee dubie, tamquam frugi laudetur....
247 beelden, die schijn. De enkelvoudige vorm van het ww. zal hier wel voor het meerv. (scinen) moeten gelden, evenals Aiol. 803: Twee kinder die ter maeltijt dien d.i. dienen; op welke plaats (Tijdschr. v. Nederl. T. en Lk. II, bl. 241) meer voorbeelden van dit verschijnsel door Verdam zijn opgegeven; waarbij nog zou te voegen zijn:
Carl. e. Eleg. 1022:
Die coninc es te mi so gram, Om dat ic hem eens nam
Van sinen scatte sulke scaerden, Dat cume ghedroech twe paerden.
Zie ook Jonckbl. Aant. op Walewein 4853. - Overigens zou met eene geringe verandering ook kunnen geschreven worden:
Si slachten den beelden, die schinen
Van buten dat si sijn guldine.
255 Jesus Sirach IV, 34: Noli citatus esse in lingua tua.
Liber de Morib. 105: Quicquid dicturus es, antequam aliis, tibi dicito.
Buchler 167:
Ante, locuturus quidnam sis, mente voluta,
Praecurrat mentem ne tua lingua tuam.
Floretus 75:
Noli laxare linguam, quoniam revocare
Non poteris verbum, quod dicis forsan acerbum.
Facetus Parisiensis 127:
Inter maiores caveat ne multa loquatur:
Mente diu teneat, quod putet ipse loqui.
Prov. vulg.: Qui bene vult fari, bene debet praemeditari.
Palingen. IV, 781:
....Sive rogas aliquem, seu forte roganti
Responsurus eris, prius ipsam consule mentem,
Quam vox exiliat: quae, postquam est edita, retro
Lksp. III, 3, 29:
Alse ghi van desen ofte dien Spreken wilt, so suldi sien
Wie dat daer omtrent staet Dien u redene ane gaet;
Want een woort is zaen ontvloghen, Daer men langhe om moet doghen:
Te sprekene hoort grote hoede.
| |
| |
257 verlopene tale, d.i. onbedachtzaam gesproken woorden. Dr. Beets (Proefschr. 113) wil gelezen hebben verlopende, onder verwijzing naar Reinaert II, 1755.
261 Facetus 109:
Pilea vel quicquid geris in capitis regione,
Si magno loquerisque deo servis, cito pone.
Uit de woorden van onzen Moralist Ieghen dijn eerscap ende prelaet mag worden vermoed, dat hij hier gelezen heeft: magno... dei servis (dat. plur.). - Zoo is dat niet opgevat door
Buchler 204:
Tegmine sit nudum, quoties affare precando
Coelicolas, homines conspicuosque, caput.
vel:
Sive precere Deum, seu homines afferis honestos,
Possideat vertex pilea nulla tuus.
Lksp. III, 4, 101:
Ghi sult ooc uwen caproen Jeghen den betren of doen.
Bloccius, Praecepta formand. pueror. morib. perut. 371:
Si senior te compellarit municipesve,
Nudus sit vertex, pone genuque tuum.
265 Facetus 105:
Rem, de qua loqueris, digito monstrare caveto,
Nee, dum fit sermo de ovibus, ad ovile videto.
voor welken laatsten regel Buchler 171, met behoud van den eersten, dezen pentameter geeft:
Nec ad ovile vide, dum de ove verba facis.
269 Facetus 99:
Si par vel maior fuerit tibi forte locutus,
Donec finierit sua verba, sile quasi mutus.
Buchler 318:
Vis sapiens dici totius tempore vitae,
Inter - cuiusquam - rumpere verba cave.
Lksp. III, 3, 79:
Alse ghi eens menschen redene hoort, So en spreect daer in niet een woort
Voor dat hi al heeft gheseit; Dat is grote hovescheit.
Sebaldus Heiden Paedonomia Scholastica § 321:
Rogatus ab aliquo, turn demum respondeat, cum finem dicendi
fecerit interrogator; non interrumpet sermonem.
Bloccius Praec. formandis puer. morib. perut. 117:
Colloquium alterius noli interrumpere verbis
Intempestivis ridiculisque iocis.
| |
| |
275 Facetus 117:
Nuncia si tuleris coram magnate, fer eque
Jussa, loquens tacite, breviter, docte, lepideque.
279 Cato Dist. in, 14:
Quod potes, id tempta, operis ne pondere pressus
Succumbat labor et frustra temptata relinquas.
Poema quod Salutaris dicitur 69:
Non assume iugum, quod vis tua ferre recusat:
Pondere sub modico tutius ire potes.
Veter. versus leonini (Neander 284):
Hoc attentabis, fieri quod posse putabis.
Buchler 169:
Viribus aggrediare tuis maiora caveto,
Ne sit omittendum, quod prius orsus, opus.
vel:
Non humeris patiaris onus, quod ferre recusent,
Imponi, ne sub pondere deficias.
Jan. Anysius Sent. 585: Cave aggredi, quae perficere vires negant.
Mich. Verinus 282 (overgenomen in Oweni Dist. Eth. II, 26):
Quae fieri nequeunt, prorsus tentare recuses:
Ingenii debes pondus habere tui.
Lksp. III, 3, 489:
Ic rade u dat ghi niet en bestaet Dinc die boven u macht gaet;
Want hets scande den man Dat hi niet volbringhen en can
Dinc die hi begonnen heeft, In wat state dathi leeft.
Husemann 10:
Dat is ein Narre de sick nimpt wes an,
Dat he doch nicht vullenbringen kan.
283 Facetus 113:
Non extollaris, si sors tibi prospera cedat,
Nam deus ingrato cito tollit munera que dat.
Buchler 137:
Turgida ne demens extollat pectora fastus,
Sors ubi terrenas accumulavit opes:
Praecipitem faciet ventosa superbia lapsum;
Nam premit instabiles lubrica Diva rotas.
Lksp. III, 3, 299:
Daer omme en sal hem nieman Te zere verheffen van
Enen ghelucke dathi heeft, Want davonture dicke sneeft.
287 Facetus 115:
Nec tristare velis (l. Ne tr. nimis), si sors ad versa tibi sit:
Nam deus hos tentat, quos diligit, et cito visit.
| |
| |
Anth. Lat. (Meyer) 938, 2:
Non laeta extollant animum, non tristia frangant.
Lksp. III 3, 1229:
Ist dat u seade gheschiet, Daer omme en droevet niet.
Cato Dist. IV, 35:
Ereptis opibus noli moerere dolendo.
289 Eene zeer uitvoerige beschrijving van de wisselvalligheid der Fortuin vindt men in Floris en Bl. 3169-3196.
291 Jacobus Beneventanus c. 53:
Prestat, non tribuit, vitam Deus omnibus: ergo
Credita cum repetit, nemo dolere velit.
295 Facetus 114:
Quicquid agas, hosti nunquam tua damna loquaris,
Neque tua cuiquam de paupertate queraris.
Vetus praeceptum:
Infortunium tuum celato, ne voluptate affieias inimicos.
Δυστυχῶν χρύπτε, ἳνα μὴ τοὺζ ἐχθροὺζ εὐϕρανῇζ.
Mnl. Rijmspreuken II, 116:
Wat men valschen vrienden claghet Dat bleve beter onghesaghet.
Spieg. d. Jong. 305:
En wilt niet claghen v verdriet, Dan trouwe vrienden, diet met v draghen;
Ghi mocht den sulcken claghen v ghesciet, Diet gaerne soude horen ghewaghen.
299 Facetus 89:
Nil super hoste tuo tua lingua minando loquatur:
Hostem namque suum munit quicunque minatur.
Publ. Syrus l27: De inimico ne loquaris male, sed cogites, welke woorden Erasmus aldus verklaart: ‘Si cogitas nocere inimico, cave loquaris male, cavebit enim ille.’
303-306 De zin van deze verzen laat zich aldus omschrijven: ‘Iemand, die een vijand in 't leven laat, bij wien geen twijfel (gheen blijf) bestaat, d.i. van wien niet anders te wachten is, dan dat hij hem zou dooden, indien hij in de gelegenheid was, verkort daarmede (d.i. door dat sparen) zijn eigen leven’. Een Duitsch Distichon zegt:
Wer seins Feinds Leben hat wöllen frommen,
Ist offt umb sein selbst Leben kommen.
hetgeen kortweg in 't Latijn wordt teruggegeven door
Albert. Stadensis, Troilus II, 421:
Nam sibi, qui parcit hostibus, hostis erit.
| |
| |
Aesopus Latinus III, 14:
Unde perire queas, hostem munire caveto:
Qui dat, quo pereat, quem iuvat, hoste perit.
Galter. Alex. II, 474;
Ipse sibi est hostis, vitam qui prorogat hosti.
welk vers door Maerlant Alex. II, 955 aldus wordt vertaald:
Die sijns viants leven spaert, Hi heeft sijn selves lijf onwaert.
307 Vetus distichon:
Si quis te reprobat, discernere te decet, utrum
Hostis an invidus an ambitiosus adest.
309 Fragm. v.d. Malegijs 366:
Hets een out bispel: Viants mont seit selden wel.
Prov. Comm. 766:
Viants mont sprect selden goet.
Os hostis raro loquitur bona non sibi caro.
Bebel 76: Hostis hosti raro bene loquitur.
Bij de aldaar door mij opgegeven plaatsen zouden nog kunnen gevoegd worden:
Freidank 63, 2:
Mînes vîendes munt Lobet mich ze keiner stunt.
Spruchd. des XV Jhrh. opgegeven door Zingerle in: Zeitschr. f. deutsche Philol. IX, 87, n. 30:
Os hostis nunquam penitus mihi cara loquatur.
Meins veintes munt Redt mir gutz zu chainer stunt.
Husemann 27:
Mercke, mynes Vyendes mundt Lavet my tho nener stundt;
Wen he schon my wat laues gifft, Dat kumpt doch vth synem herten nicht.
311 Horat. Epist. I, 2, 57.
Invidus alterius macrescit rebus opimis.
Floretus 20 sq.:
Invidus est tristis, aliorum cum bona cernit,
Gaudet de damnis, bona non noceant sibi quamvis -
Languet, marcescit homo invidus atque senescit,
Corpore marcescit, cernens quod res mea crescit.
waar men in den derden regel leze: Languet et arescit.
Rinclus 1287:
Nidecheit brouwet ende drinct Druefheit, alse si hare bedinct
Dat enen anderen goet geschiet.
| |
| |
321 Floretus 51:
Criminibus lotis de mente tuaque remotis
Insere virtutum semen, quae sunt tibi scutum.
325 I Epist. ad Corinth. XIII, 4-7: Charitas patiens est, benigna est: charitas non aemulatur, non agit perperam, non inflatur, - non est ambitiosa, non quaerit quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malum; - non gaudet super iniquitate, congaudet autem veritati; - omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet.
333 Cato Dist. I, 20:
Exiguum munus cum dat tibi pauper amicus,
Accipito placide, et plene laudare memento.
Facetus 118:
Si tibi quis dederit gratis bona, sumito grate,
Et data cum dante laudentur plenius a te.
Bloccius, Praecepta formand. pueror. morib. perut. 323:
Offertur si quid lautum minus, atque palato
Insuave, haud dicas: Me haud cibus ille iuvat.
Buchler 218:
vel:
Nullius exiguum munus spernatur amici.
Munera parva sui nemo contemnat amici.
Lksp. III, 3, 315:
Alse u u mate vrient Van eenre cleinre ghiften dient,
Die ontfaet danckelike, Hoe groot ghi sijt of hoe rike.
Vermochte hijt bat, lichte Hi gave u beter ghichte.
Diet. Doctr. Opdragt 15 (bl. 321):
So wanneer iou v mate vrient Van eere cleenre ghiften dient,
So ontfaet die dankelike: Hi gave v bet, ware hi rike.
339 Buchler 173:
Quale - lucrum quisquis fastidit - cunque pusillum,
Hie nunquam largas accumulabit opes.
vel:
Immensos nullus nummûm congessit acervos,
Quisquis neglexit lucra minuta prius.
Janus Anysius Sent. 589:
Amittes maxima, minima si contempseris.
Horat. Epist. I, 10, 41: Serviet aeternum, qui parvo nesciet uti.
341 Prov. Comm. 480:
Men en sal den ghegeuen peerden niet nauwe in den mont sien.
Si tibi do mannos, numeres ne dentibus annos.
| |
| |
Erasmus Adag. IV, 6, 24:
Equi dentes inspicere donati (non oportet).
waar in mijnen Erasmus 113-116 een veertigtal plaatsen zijn opgegeven, thans nog te vermeerderen met: Fecunda Ratis I, 128:
Gratis equo oblato non debes pandere buccas.
Ibid. I, 845:
Gratis equo oblato ne contempleris in ore,
Ut numeres dentes, matris quibus ubera suxit.
343 Facetus 126:
Pro modico tibi non est offendendus amicus:
Nullus amicicie rem perdit ni sit iniquus.
Lksp. III, 17, 101:
Want die zinen vrient begheeft Om een luttel dathi heeft
Ghedaen jeghen sijn gherief, En heeft den vrient niet herde lief.
Diet. Doctr. II, 2437:
Ende wilten (uwen vrient) niet laten Om een clein dinc, noch haten.
345 Reinaert II, 4555:
Een trouwe vrient sel lijf ende goet Vor sinen vrient setten, alst noot doet.
347 Zedelessen 248 (overgen. uit Sp. Hist. I, viii, 60, 48):
Maer die armoede sal du (l. di) wel
Doen verstaen die wijsheit das Wie dijn ghetrouwe vrient was;
Die van di sceiden hi es onghetelt, Hi en volghet di niet dan om ghelt.
Distichon vetus Latinum:
Non est personae, sed prosperitatis amicus,
Quem fortuna tenet dulcis, amara fugat.
351 Facetus 94:
Si tibi quis loquitur, vultum tu cerne loquentis
Et sua verba tue secretis insere mentis.
Lksp. III, 3, 13:
Opten sprekere sal hi zien, Hi sal vele te bet van dien
Beide woort ende sin verstaen, Die uten sprekere dan gaen.
355 Facetus 125:
Non intromittas te de qua re nihil ad te
Pertinet, ne stultum vel nequam quisque probet te.
waar het in pertinet geschonden metrum aldus te verhelpen is:
Pertineat, stultum ne quis nequamve probet te.
Plaut. Stich. II, i, 48: Tua quod nihil refert, ne Cures.
Buchler 318:
Ne te sollicitent aliena negotia quicquam,
Illis iudicium noli adhibere tuum.
| |
| |
Lksp. III, 4, 383:
En onderwint u niet, dats mijn raet, Dier dinghe dier u niet en bestaet;
Want die hem alles onderwint, Wordter dicke bi ghescint.
III, 4, 523:
Daer bi en onderwinde hem nieman Van dinghen die hem niene gaen an.
Diet. Doctr. II, 804:
Om dinc die ghi niet seker en wet,
Of die v niet ane en gaet, Soe en strijdt niet, dats mijn raet;
Want hi es sot, die hem stort Om dinc die hem niet toe en hoert.
III, 1117:
Die meeste wijsheit die men vint, Dats dat hem. i. man nien onderwint
Parlaments die hem nien bestaet, Ende des hem twint ane en gaet.
Segh. v. Jher. 7332:
Die hem onderwindet dinghes,
Dat hem niet een twint bestaet, Hets recht, dat hi scade ontfaet.
Spieg. d. Jong. 373:
Laet alle dinck also ghijt vint, Ghi wort ghemint, sijt des wel vroet:
So wie hem alle dinck onderwint, Int eynde doet hem selden goet.
359 Facetus 123:
A quocunque viro missus quicunque tibi sit,
Docte sustineas quodcunque malum tibi dicit.
364 Bode en mach ontsegghen niet. Deze woorden, die een algemeen spreekwoord (ghemeene diet) moeten bevatten, zijn in dit verband onverstaanbaar, tenzij er men worde ingevoegd, dat in 't Hs. ontbreekt; en dan zal de beteekenis deze zijn: ‘Men mag niet weigeren een bode aan te hooren, hetzij hij iets goeds of iets kwaads te zeggen heeft, bedaard en met verstand moet men hem laten uitspreken (docte sustineas) en dus niet afsnauwen of onvriendelijk behandelen’, welke beteekenis aan ontsegghen mag worden toegekend.
365 Cato Dist. I, 12:
Rumores fuge, ne incipias novus auctor haberi.
Facetus 122:
Rumores fugias; tu (l. cave) nuncius esse sinistri,
Nec sine re cupias tu nomen habere magistri.
Buchler 229:
Festinus nimium cave nuntius esse sinistrae
Ingrataeque rei: grata repente refer;
Et sine re titulum nunquam sectere magistri:
Sedulus in studiis esto, magister eris.
| |
| |
Lksp. III, 3, 93:
Alse ghi nuwe maren hoort, Die en moghedi niet zegghen voort...
So ist scande dat ghijt voirt bracht: Men mach wanen dat ghijt dacht.
369 Cicero de Off. III, 1, 3: Sic ab hominibus doctis accepimus, Ex malis eligere minima oportere.
Novus Avianus III, 8, 21:
Si cui dampnorum superest fortuna duorum,
Vitet deterius, sustineat levius.
Vetus proverbium: E duobus malis minus eligendum.
Buchler 178:
Si duo concurrunt mala, nec spes ulla cavendi,
Elige quod minus est: effuge grande magis.
371 Het woord soet is onverstaanbaar en past zelfs niet in 't rijm. Men zou kunnen schrijven:
Men seghet int ghemeene doen:
d.i. in 't dagelijksch leven,
Hets beter quaet dan argher doen.
d.i. eene kwade behandeling is beter dan eene die nog slechter is. Doch alzoo zou men het getal van met het z.g. rijke rijm eindigende regels, die hier toch reeds te veel voorkomen, met een nieuw voorbeeld vermeerderen, wat buiten hoogen nood moet vermeden worden. Beter zou het daarom wellicht zijn, voor soet te schrijven sermoen d.i. wat 363 genoemd wordt ghemeen diet. - Minder verandering zou soen vorderen; welk woord voorkomt in Fragm. I, v, 2 van Barlaäm en Josaphat, in de beteekenis van stem, geluid, waar De Vries (in De Jager's Taalk. Mag. IV, 51) het woord soen houdt voor eene verbastering van het Latijnsche sonus. Neemt men dit aan, dan zou int ghemeene soen beteekenen: in 't algemeen geroep, in de uitspraak van het volk. Een tweede voorbeeld van dit woord zou alsdan aanwezig zijn, waarnaar De Vries vergeefs gezocht had. - Eindelijk kan ook, om de stellig foutieve lezing van het Hs. te verbeteren, in bedenking genomen worden aldus te schrijven:
Men seghet int ghemeene doen:
Hets beter quaet dan argher loen.
d.i. beter weinig loon, dan geheel geen; beter iets, dan niets.
373 Publ. Syrus 132: Deliberandum est saepe, statuendum est semel, welke woorden Erasmus aldus verklaart: ‘De quo non potes nisi semel statuere, velut de matrimonio, de sacerdotio, de hoc diu deliberandum est, priusquam aggrediaris.’
Bebel Prov. Germ. 94: Nulli consulendum est (ut volunt seniores nostri): ducere uxorem, transmarinam facere peregrinationem et sequi militiam; quoniam eorum eventus dubius est et incertus.
| |
| |
Harrebomée Spwb. I, 135a: Drie dingen moet men niet aan- of afraden, zei de wijsgeer: naar het beloofde land te trekken, een huwelijk aan te gaan en oorlog te beginnen.
Wie die wijsgeer is, wordt niet opgegeven.
376 Floretus 62:
Consilio tracta maturo propria facta:
Nam cito peccabis, quando nimis accelerabis.
Het woord niemene is hier als nominatief te beschouwen, zoodat de zin is: ‘laat niemand (in een der drie opgenoemde toestanden) te fel, d.i. te driftig, te haastig zijn’. Welke beteekenis aan fel mag worden toegekend, waarom het niet noodig is daarvoor te lezen snel, waartoe Kausler wel overhelde.
379 Facetus 127:
Filia si tibi sit, cum vernat nubilis etas,
Claustri sive viri properes huic iungere metas.
Abaelard. ad Astralab. f. de Moribus 223:
Ne sis natarum sic coecus amore tuarum,
Ut non corrumpi posse rearis eas:
Quam cito fas sit, eas festina tradere nuptum;
Vilescit mulier suspicione cito.
381 Het is moeielijk te beslissen of hier pijns d.i. moeite doet, dan wel peins d.i. bij u zelven overlegt, de ware lezing is. Voor de eerste opvatting pleit het properes van Facetus en het festina van Abaelardus.
383 Proverbia Comm. 92:
Als die pere rijp es, valt si vanden boom.
Dum sunt matura pira sunt breviter ruitura.
Jovian. Pontanus: Ni matura legas, postmodo poma cadunt.
Cats, Spiegel v.d.O. en N.T., D. I, 438 B:
Siet! als de peere bloost, dan placht se licht te vallen,
En als de vrijster rijpt, soo wil se veeltijds mallen.
Dus, wilt gij van verdriet en schande zijn bevrijt,
Vent, vent dit weeke fruyt, en dat te rechter tijt.
385 Buchler 296:
Si quem nactus herum es, famulare fideliter, eius
De fama loquitor semper honorifice.
393 In Der Leken Spiegel III, 4, 533 e.v. vindt men eene dergelijke afschuwelijke schildering van een ‘mechtech man’:
Die rike ende onwettech es, Vrec, fel, ghierech ende stuur...
Want hijt al te quiste maect, Op dat hi can, dat hem ghenaect.
Des arms mans hof, pert ende ploech, Es algader sijn ghevoech;
Ende can hijt niet ghewinnen Met scalcheiden oft met minnen,
Soe dreight hi den armen man Ende heves sinen wille dan.
| |
| |
399 Facetus Gothanus 26 (Fabulae Aesop. XXVII, 17):
Se misere servire sciat, qui servit iniquo:
Parcere subiectis nescit iniquus homo.
403 Terent. Phorm. I, i, 7:
Quam inique comparatum est! hi, qui minus habent,
Ut semper aliquid addant divitioribus.
Anthol. Lat. (Meyer) 938, 27:
Semper pauperies quaestum praedivitis auget.
Poeta Nescio Quis:
Interdum locuples a paupere multa petivit.
Jesus Sirach XIII, 23: Pascua divitum sunt pauperes.
Fecunda Ratis 836:
Pascua maiorum sunt semper et esca minores.
Ibid. 58:
Inplet et extendit locupletum curta supellex.
Diet. Doctr. II, 663:
Alse die rike man siet Dat die mate heuet iet
Dat scone es ofte goet, Soe peinst hi in sinen moet:
Wat sal den ghenen dat? Het ware dijn gheuoech bat!
409 Prov. Sal. XIII, 24: Qui parcit virgae, odit filium suum.
Jes. Sir. XXX, 1: Qui diligit filium suum, assiduat illi flagellum.
Facetus 44:
Si tibi sit natus, peceantem corrige natum,
Neve suum gratis dicare fovere reatum.
Lksp. III, 4, 285:
So wanneer u kint misdoet, So castijttet mitter spoet,
So dat ghi in gheenre tijt Occusoen sire quaetheit en sijt.
Op de aangehaalde plaats uit de Spreuken wordt gedoeld in Lksp. III, 10, 39:
Die wise Salomon seeght dit waert: Hi haet sijn kint die de roede spaert.
Muretus Instit. puerilis (edit. Ruhnk.) p. 808:
Peccantem puerum quisquis non corrigit, odit.
Buchler 45:
Si tibi sit natus, virgae ne parce, sub annis
Pubertatis adhuc, dum mala vita sua est;
Quem si permittis vetitis affectibus uti,
Falleris et poenas experiere graves.
vel:
Filiolum genitor, virga quem negligit, odit.
in welken regel ik liever zou lezen: virgam qui negligit, odit.
| |
| |
Tunnic. Carm. elegiac, de honesta vita 219:
Diligit ipse pater natum, quem corripit, aequus;
Quem non castigat sedulus, odit eum,
Fecunda Ratis I, 438:
Qui parcit virgae, sua pignora protinus odit.
Bloccius Praecepta formand. pueror. morib. perut. 239:
Qui puerum flagris sontem castigat amaris,
Diligit hunc, animae et gaudia multa parat.
412 Jesus Sirach VII, 25: Filii tibi sunt? erudi illos, et curva illos a pueritia illorum. Ibid. XXX, 12: Curva cervicem eius (sc. filii tui) in iuventute, et tunde latera eius dum infans est. Deze laatste woorden luiden in de Vertaling aldus: ‘Blouwet hem den rugge, dewijl dat het (sc. kind) noch kleyn is.’ Voor blouwen of bluwen (dat onze Moralist hier bezigt), zou men nu zeggen: ranselen, afrossen. Zie Mnl. Wdb. op blouwen. - De beide woorden slaet en bluwet moeten hier als imperatief genomen worden.
413 Facetus 39:
Disce puer sitiens, quem dat sapientia fontem,
Clausum quinque seris, tenet hunc celsura prope montem.
Doctorem reverere tuum; sapientia primam
Sic tibi dat clavem; linguain quam dicis opimam
Quere, recordare, retine, lege sepe relecta:
Sic om nes claves tibi dat sapientia recta.
waaronder deze verklaring staat: Quinque assignantur esse claves sapientie. Prima est: honorare doctorem suum cum timore et amore. Secunda: discere loqui et assignare differentiam inter dictionem et dictionem, aliquando ratione orthographie, aliquando ratione accentus. Tertia est: frequenter querere ea quae ignorantur. Quarta est: memorie commendare ea que quis scivit. Quinta est: indefesse relegere et frequentare in usum continuum et convertere ea quae quis scivit. Et ille quinque claves finguntur a poetis fuisse in pede equi pegasi, qui erat perseo militi, dum ipse equus percussit pede suo montem Heliconem; ex qua percussione ortus est fons musarum, de quibus fonte et monte non cessant loqui poete.
Die sleutels, waarmede de weg naar de wijsheid heet geopend te worden, zijn afzonderlek behandeld in een Latijnsch gedicht, dat in handschrift gevonden wordt in de bibliotheek te Weenen (zie Endlicher's Catalogus p. 161) waarvan het einde aldus luidt:
Clavis prima datur, si lectio continuatur,
Mente ligans funda quicquid legis ecce secunda,
Tertia que sequitur stimulando frequenter aditur,
Pandit quarta fores doctori semper honores,
Quinta caducarum despectio diviciarum.
Hec claves quinque dicuntur phylosophye.
Wellicht is dit hetzelfde wat onder het opschrift Quinque claves
| |
| |
Sapientiae gevonden wordt in twee perkamenten Codices, wier gansche inhoud is opgegeven door Hettema in: De Jager's Taalk. Magazijn D. II, bl. 227 en 229. - Laatstelijk is aan het licht gebracht een zesregelig carmen van Egbert v. Lüttich in: Fecunda Ratis II, 410-415, alwaar de verdienstelijke uitgever Ernst Voigt mededeelt dat de oudste vermelding van de Sleutels der Wijsheid - doch slechts ten getale van vier - gevonden wordt in de Excerpta van Beda (Migne 94, 541). Ook wordt aldaar verwezen naar eene Latijnsche Grammatica uit de XIIIe eeuw, die onlangs (Paris 1886) uitgegeven is door Fierville. - Nog zij hier vermeld, dat Buchler 283 ook slechts van vier sleutels spreekt, waar hij zegt:
Such, gedenck, behalt, lesz jederzeit,
So gibt ihre Schlüssel dir die Weiszheit.
Quaere, recorderis, retine, librosque revolve,
Indugredi Sophiae si penetrale voles.
vel:
Ut tibi dia suas tribuat Sapientia claves,
Quaere, stude, retine, moxque petita feres.
Een ander weder gewaagt slechts van een drietal:
Discere, quaerere, saepe revolvere sit tibi cura:
Haec tria sunt via, qua sapientia fit valitura.
415 ghedinc. Of dit een bvnw. is met de beteekenis van nadenkend, gedachtig, dan wel een imperat. van het ww. ghedinken, zooals v. 726, is nog niet beslist. Zie Mnl. Wdb. op gedenc.
419 Ovidius Rem. Am. 91 sq.:
Principiis obsta: sero medicina paratur,
Cum mala per longas convaluere moras...
Vidi ego, quod primo fuerat sanabile, vulnus
Dilatum longae damna tulisse morae.
423 De zin der volgende verzen is: ‘De kwaal kan den mensch dooden of hem in zulken nood brengen, dat men hem met groote moeite er niet toe brengen kan gezond te zijn (ganstsine)’. De negatie ne kan dus in v. 426 niet gemist worden en is ook reeds voorgeslagen in Mnl. Wdb. op gans 1, a.
432 Bij de vermelding van dit spreekwoord wordt dezelfde autoriteit aangehaald in
Diet. Doctr. II, 263:
Want langhe gewoente, seit scrifture, Can maken ene ander nature.
doch in den Bijbel kan zoodanige plaats niet worden aangewezen. Waarschijnlijk dus dat men hier door die Scrifture niet te denken hebbe aan de H.S., zooals elders in dit gedicht, maar aan de woorden van een of ander schrijver der Oudheid; en daarvoor zou wel in aanmerking komen:
Cicero Tusc. Qu. II, 17, 40: Consuetudinis magna vis est.
| |
| |
Cicero de Finib. Y, 25, 74: Voluptarii... dicunt, consuetudine quasi alteram quamdam naturam effici.
Augustin. de Musica VI, 14, 28: Consuetudo quasi secunda natura dicitur.
434 dat men wint. Uit het betoog der voorgaande verzen blijkt, dat winnen hier niet beteekent adipisci, noch lucrari of mereri, zooals v. 563, maar hetzelfde is als wennen, d.i. zich aanwennen. En dan is het hier gezegde in overeenstemming met de uitspraak van anderen; zoo zegt:
Catull. LXXVII, 13: Difficile est longum subito deponere amorem.
Cicero ad Q. fr. I, 2. 1: Difficile est mutare animum et, si quid est penitus insitum moribus, id subito evellere.
Seneca Troad. 634: Dediscit animus sero, quod didicit diu.
Beda Proverb. Liber p. 288: Difficile corrigitur nequitia, quam concipit quis in pueritia.
Versus Vet. proverb, leonini (Neander 303):
Quod puer assuescit, leviter dimittere nescit.
Buchler 61:
Se quibus assuescit primo sub flore iuventae
Pusio, vix unquam deserit illa senex.
Palingen. Zodiac. Vitae X, 80:
Illa diu durant, animisque tenaciter haerent,
Quaecunque a primis nascentes hausimus annis.
Zedelessen 179 (overgenomen uit Spieg. Hist. I, viii, 49, 9):
Elken dunct sine costume best, Daer hi langhe in es ghevest.
Mnl. Rijmspr. I, 88:
Die zede den man qualijcke laet, Die hi inder joeghet gheleert haet.
437 Horat. Epist. I, 2, 69: Quo semel est imbuta recens, servabit odorem Testa diu.
Versus Veter. proverb. leonini (Neander 306):
Quod nova testa capit, inveterata sapit.
Nescio Quis:
Quod prius imbuerint vasa diu sapiunt.
Buchler 273:
Liquoris primi referent nova vasa saporem,
Ex his donec erit testa vel una super.
vel:
Vascula priucipio quocunque replentur odore,
Hunc post hinc prorsus lotio nulla feret.
Rinclus 1083:
Den potte alte noede ontsinct Den gore, daer hi ierst af drinct;
Ghelike en es mensche, die leeft,
Die indbegin om quaet doen dinct, En werde hem met pinen ontminct
Alse diemen sceedt daer hi an cleeft.
| |
| |
Freidank 108, 15:
Den niuwen vazzen niemen mac Benemen wol ir êrsten smac:
Den site ein man unsanfte lât, Des er von jugent gewonet bât.
Brant Narrensch. 6, 15:
Was man jn nüwe häfen schitt Den selben gsmack verlont sie nit.
447 Tunnic. Carmen elegiac. de honesta vita 21:
Est puer a tenero generosis moribus aevo
Artibus et claris instituendus iners.
Urna velut priscum, prius est quo tincta, saporem
Amittit nunquam, sed tenet usque, nova.
448 Seneca de Ira II, 18, 2: Facile est enim teneros adhuc animos componere; difficulter reciduntur vitia, quae nobiscum creverunt.
Seneca Consol. ad Helviam XVIII, 8: Altius praecepta descendunt, quae teneris imprimuntur aetatibus.
453 Facetus 40:
Femineo nunquam de sexu prava loquare,
Sed, quamcunque vides, pro posse tuo venerare.
Buchler 210:
Femina nulla tibi verbis temnatur iniquis,
Illam sed meritis laudibus usque feras.
Die Rose 2061:
Eert altoes vrouwen ende joncfrouwen,
Ende pijnt te dienne hem met trouwen.
Het onzuivere rijm machte - lachter kan wel verholpen worden door de lezing van het Haagsche Fragm. 63 (bij Matth. 57): na diinre macht - dat wacht; doch het is de vraag of alzoo de ware lezing zal hersteld zijn.
455 Facetus 42:
Rusticus est vere, qui turpia de muliere
Dicit; nam vere sumus omnes de muliere.
Buchler 210:
De grege femineo quisquis non fatur honeste,
Ille mihi rursus non sat honestus erit.
Buchler 279:
Omnis honestatis laudisque videtur egenus,
Qui vult femineum vituperare genus.
vel:
Qui muliebre genus merito defraudet honore,
Plus satis in sese rusticitatis habet.
vel:
Rusticus est, mulier cui fastiditur honesta,
Amittitque sui nominis omne decus.
| |
| |
Hildegaersb. 73, 78:
Die arch van goeden vrouwen seide,
Hy waer wel waert, datmen hem dade
Lachter ende onwaerdicheide.
457 Facetus 41:
Si tibi sit coniunx semper parere parata,
Excolat hanc, veneretur, amet tua gratia grata.
459 Voor de duidelijkheid is hier (h)eere gedrukt; evenals 222 (h)omoedichede.
Lksp. III, 4, 429:
Vrouwen ende joncfrouwen, Al gaensi buten trouwen
Oft al sijnsi wandelbere, Nochtan soe doet hen altoes ere,
Daer ghi moght, lude ende stille, Omder goeder vrouwen wille.
Want der goeder vrouwen, wats ghesciet, En machmen te vele eren doen niet.
461 Facetus 45:
Si tibi sit servus, hunc sub pede semper habeto,
Ne nimis elatus moveat tibi damna caveto.
Buchler 295:
Si tibi forte suam servus condixit opellam,
Effice praeceptis subsit ut ille tuis:
Cui si plus satis indulges, mox efferet hic se,
Atque tibi damni caussa frequenter erit.
Lksp. III, 4, 289:
Als ghi hebt goede knechte Die u dienen wel te rechte,
Die en verheft niet te zaen Want haer goede dienst waer ghedaen.
473 Facetus 47:
Si qua noverca tibi fuerit vel vitricus, esto
Gratus, ut allicias ipsos cum corde modesto.
De verplaatsing van stief was reeds door Kausler aanbevolen, om het op elk van de ouders toepasselijk te maken. - Ook had het in beide woorden hunnen herhaald worden, zooals in:
Lksp. III, 4, 297:
Hebdi stiefmoeder ofte stiefvader, Die so suldi beide gader
Smeken in allen zinnen Ende met duechden hem verwinnen.
477 Facetus 48:
Si tibi privignus sit, tu sibi confer honorem;
Sic populi laudem matrisque mereris amorem.
Lksp. III, 4, 301:
Hebdi ooc een stief kint,
Doet hem goetlijc: ets wel ghedaen. Des seldi groeten lof ontfaen.
| |
| |
481 Facetus 49:
Si videas fratres inter se bella gerentes,
Neutri confer opem, sed eorum corrige mentes.
Buchler 123:
Si fratres videas verbis certare minisve,
Armatave inter se coiisse manu,
Adfer opem neutri, dirimas sed proelia voce,
Et sis fraternae suasor amicitiae.
Lksp. III, 4, 305:
Alse twist ofte strijt es gheheven Tusschen broedere oft gheneven,
Soe en sijds met harre engheen; Maer valt in dat ghemeen,
Ende scheldse om dat sijt deden, Ende, oft ghi moeght, zetse te vreden.
483 Uit de onvoldoende rijmwoorden anderen en standen blijkt, dat deze regels niet in orde zijn; doch hoe die moeten verbeterd worden, weet ik niet te zeggen.
487 Cato Brev. Sent. 18: Conviva raro. Waar inhet Comm. gezegd wordt: Quoniam bursam evacuat et paupertatem inducit.
Facetus 50:
Raro conviva, ne consumptis cito rebus
In brevibus fias mendicus inopsque diebus.
Diet. Doctr. II, 151:
Ende al eest vore die werscap Goede minne ende vrienscap,
Nochtan en sal men die niet Dicke hanteren, wats ghesciet...
Oec mindert daer met goet Daer af te menegher stonde.
Jacobus Beneventanus c. 34:
Raro donato; celebra convivia raro:
Ex his paupertas sepe venire solet.
Met deze strophe begint het Fragment van het Audenaerdsch Handschrift, 1-4, welks afschrijver het woord waerscepen heeft opgevat in de beteekenis van borgtucht doen, die door Kiliaen 779 daaraan wordt toegekend, evenals aan het Mhd. werschafift (Brant Narrensch. 48, 26). Wel zou zoodanige opvatting aannemelijk zijn, op grond dat het onthalen van vrienden ter maaltijd pas later, v. 765 e.v. opzettelijk besproken wordt. Doch dat ook hier aan maaltijd houden - en niet aan borgstellen - moet gedacht worden, blijkt uit Facetus, bij wien dit voorschrift juist in deze volgorde gevonden wordt. - Intusschen is tegen het borgblijven wel gewaarschuwd in
Facetus 100:
Raro fideiussor vel nunquam creditor esto:
Multis huius enim geritur res fine molesto.
| |
| |
489 Facetus Gothanus 23 (Fabul. Aesop. XXVII, II):
Nullus amor durat, nisi fructus servat amorem:
Quilibet est tanti, munera quanta facit.
491 Cato Br. Sent. 51: Pauca in convivio loquere.
Cato Dist. III, 19: Inter con vivas fae sis sermone modestus. waar in het bijgevoegde Gommentum uit Cato Novus wordt aangehaald
Dum convivaris, caveas ne multa loquaris.
Distat ab urbanis vir garrulitatis inanis.
Bloccius Praecepta formand. pueror. moribus perut. 343:
In mensa loquitor, si te rogaverit alter:
Multa loqui puero turpe viroque bono.
Lksp. III, 3, 929:
Ter taflen, daer ghi vremde sijt, So sprect luttel talre tijt.
Spieg. d. Jong. 353:
Over tafel en brenct niet voort Langhe prologhe, het ware v schande.
495 De zin is: ‘Wanneer men iemand berispt of hem iets verwijt, dan schijnt het mij verstandig toe, dat men er een enkel vriendelijk woord aan toevoegt.’ En zoo staat in een van de Proverbia onder de Sententiae van
Publ. Syrus 30: Obiurgationi semper blanditiae aliquid admisce.
Abaelard. ad Astralab. f. de Moribus 259:
Quo plus proficiat, tua sit correptio blanda:
Aspera perversos non capit, immo movet.
497 Facetus 81:
Obliquo nullum debes corrodere dente
Et livoris acu nunquam tu punge latente.
Levitic. XIX, 13: Non facies calumniam proximo tuo.
Lksp. III, 471:
Scuut altoes achtersprake; Want dat es die quaetste wrake
Entie scandelecste, waerlike, Diemen doet op ertrike.
505 Reinaert II, 4853:
Men sel den dach te seer niet Loven noch laken, eer men siet
Dat hi ten avont is ghecomen.
Reinardus Vulpes (Mone) II, 596:
Vespere laudari debet amoena dies.
Albert. Stadensis Troilus II, 120:
Laudamus tandem sole cadente diem.
| |
| |
Gaufridus in Poetria c. 30:
A casu describe diem, non solis ab ortu.
Abaelard. ad Astralab. f. de Moribus 37:
Occasum sapiens, stultus considerat ortum:
Finis quoque rei cantica laudis habet.
Erasmus Adag. I, vii, 5: Nescis quid serus vesper vehat; bij welke woorden nog vele andere plaatsen zijn opgegeven in mijnen Erasmus bl. 255-259.
506 Als men nemmer scouwen mach, d.i. ‘als men hem niet meer zien kan’, als de dag voorbij is, en de avond is ingetreden.
507 Cato Dist. IV, 25:
Laudaris quodcunque palam, quodcunque probaris,
Hoc vide, ne rursum levitatis crimine damnes.
511 Facetus 82:
Si quem praecellas super probitatis honore,
Ne iactes, quia laus proprio sordescit in ore.
Prov. Salom. XXVII, 2: Laudet te alienus, et non os tuum; extraneus, et non labia tua.
Facetus Gothanus 61 (Avianus XIV, 17):
Nolo velis rerum quiequam laudare tuarum,
Ni sint alterius ore probata prius.
Facetus Parisiensis 13:
Alterius laudes moderate dicere laudo,
Sed proprias nemo, si sapit, ipse refert.
Mich. Verin. 114 (opgen. onder Oweni Dist. Eth. p. 115. n. 83):
De te alii narrent; proprio sordescit in ore
Gloria: si taceas, plus tibi laudis erit.
Idem 281 (opgenomen onder Oweni Dist. Eth. p. 118. n. 25):
Omnibus invisa est stolidae iactantia mentis;
Dum de te loqueris, gloria nulla tua est.
Buchler 161:
Sordescit propriis laus quaelibet edita labris:
Sola, peregrino quae venit ore, placet.
vel:
Sis virtute licet multis praestantior unus,
Non tamen illius te meminisse decet.
vel:
Si bene quid facias, ne te laudaveris ipse:
Os te fac verum praedicet alterius.
Lksp. III, 3, 253:
Is u ere of doghet gheschiet, Dat en suldi voort segghen niet;
Want lof in eyghenen mont Wart onsuver talre stont.
| |
| |
Diet. Doctr. II, 2425:
Die hem seluen prijst dats een sot, Want tfolc maecter met sijn spot.
Lof ende prijs in eyghenen mont Wort onstinert (?) talre stont.
waar men onsuuer zal moeten lezen evenals in Lksp. t.a. pl.
515 Seneca de Benef. II, 11, 2: Qui dedit beneficium, taceat; narret, qui accepit.
Zedelessen 159 (overgenomen uit Sp. Hist. I, viii, 46, 31):
Die waeldoen, swighen saen; Laet hem segghen, die hevet ontfaen.
517 Facetus 113:
Non extollaris, si sors tibi prospera cedat.
Jesus Sirach XI, 4: In vestitu ne glorieris, nec in die honoris tui extollaris.
Facetus Gothanus 62 (Avianus XV, 15):
Si quadam virtute nites, ne despice quemquam.
Facetus Parisiensis 17:
Ut placeat cunctis, nullum decet esse superbum:
Qui sic inflatur, deserit omne bonum.
Bloccius Praecepta formand. pueror. moribus perut. 255:
Doctus ubi evasti, ne cristas tollito in altum,
Sed te submittas hoc magis atque magis.
Parab. e. Leren (Vaderl. Mus. II, 179) 91:
Eest dat u lof ende ere ghesciet, Dan suldi ane u trecken niet,
Noch met worden noch met wille; Danct Gode ende swijch stille,
Ghevet hem te male den lof, Ende verhoeverdet u niet daer of.
Van der Ziel e.v.d. Lich. (Blomm. Theoph. enz. 41) 213:
In die Scrifture es gheschreven: Dien meest gratien es ghegheven,
Es meest ghebonden in dit leven, Hem te houden sonder sneven.
Waarschijnlijk wordt hier gedoeld op
Luc. XII, 48: Omni autem cui multum datum est, multum quaeretur ab eo.
520 Eist conste, eist ionste, eist ander goet. Dit is een vers met middelrijm - ook wel slagrijm genoemd, d.i. waarin woorden binnen den regel rijmen - evenals v. 853:
Hi slaet, hi vlaet, hi conquereert.
Zoodanige verzen vindt men niet zeer veel in de Mnl. gedichten.
Ziehier een in Maerlants Alex. VIII, 984:
Wat sal di tgoet, dat emmer doet Becommert wesen dinen moet?
en Heiml. d. Heiml. 779:
Wel ghehaerd en wel ghebaerd Ende wel ghescepen neder waert.
| |
| |
Menigvuldiger vindt men ze bij de Middeleeuwsche Latijnsche dichters; zooals:
Vita brevis, velut umbra levis, sic annihilatur,
Sic vadit, subitoque cadit, dum stare putatur.
en:
Ludens taxillis, bene respice quid sit in illis:
Spes tua, res tua, sors tua, mors tua pendet in illis.
Zie ook den Rhythmus opgegeven bij v. 811:
521 Cato Dist. II, 15:
Litis praeteritae noli maledicta referre:
Post inimicitias iram meminisse malorum est.
waar het Commentum deze Versus leonini opgeeft:
Quisque sit oblitus litis iam factus amicus:
Nam memor irarum malus est homo praeteritarum.
Facetus 85:
Nec moveas iram post tempora longa latentem.
Buchler 150:
Non refricanda vetus, modo sit bene sana, cicatrix,
Et super antiqua lite tacere bonum est.
Lksp. III, 3, 1143:
Alse veete of discoort versoent es, En sal niement vermanen des
In arghe, in gheenre wisen, Want die veete mochte weder risen.
523 Die weldaet, die men heuet ghedaen, d.i. die een ander aan ons gedaan heeft. Het is daarom niet noodig te lezen: die ons is ghedaen of die men heuet ontfaen, ofschoon daardoor de zin wel duidelijker zijn zou. - Met de opmerking van onzen Moralist stemt overeen:
Anthol. Lat. (Meyer) 938, 32:
Labitur ex animo benefactum, iniuria durat.
Publil. Syrus Prov. (inter Sent.) 84:
Re vera memoria beneficiorum fragilis est, iniuriarum tenax.
Diet. Doctr. II, 2300:
Goet doens es ierst vergheten Ende args doens men nien verghet.
527 Onder de Breves Sent. Catonis stond weleer (waar nu iets anders gelezen wordt) Foro te para. En hoe men die woorden opvatte, blijkt uit de interlineaire verklaring in Cato Moralissim.:
Impedit omne forum defectus denariorum.
welk vers ook gevonden wordt in de Prov. Comm. 729 en door Tunnicius Monost. c. German, interpret. 1078, aldus is omgewerkt:
Sunder gelt is quaet to marckede gaen.
Re sine difficile est mercatum vadere pisces.
| |
| |
Het voorschrift ontleende onze Moralist waarschijnlijk uit
Facetus 87:
In proprie speres, fora dum petis, era crumene:
Fallitur ad fora spes, dum burse sunt aliene.
Buchler 191:
Si vis mercari, propriae confide crumenae;
Aeris quantum in ea, tanta futura fides.
Institor egrediens, loculis confisus alius,
Mercibus absque domum saepe redire solet.
Lksp. III, 3, 231:
Die op anders belof tiet Ter merct om te copene yet,
Moet dicke keren onghecocht: Dits dicke ter waerheit ghebrocht.
531 Facetus 91:
Ultra quam vestis non extendas tua crura,
Nec nimis expendas, si vivere vis sine cura.
Buchler 198:
Frigora ne laedant, ultra tua stragula nunquam
Crura manusve velis exseruisse tuas.
Si sumptus censum, reditusque impendia vincant
Laetitiam luctus vitaque claudet inops.
Mnl. Dist. Catonis IV, 33:
Hijs sot die vorder hem wille strecken
Dan sine cleedre hem moghen recken.
voor welk denkbeeld in de Latijnsche Disticha geen plaats te vinden is.
535 Facetus 57:
In propriis rebus laus est si largus haberis;
Dedecus, alterius res large dando, mereris.
Seneca de Clementia I, 20, 3: Non est magni animi, qui de alieno liberalis est, sed ille, qui, quod alteri donat, sibi detrahit.
Diet. Doctr. II, 2855:
Ende ouer vreemt goet, wats ghesciet, En salmen melde wesen niet,
Maer ouer ons selfs goet selen wi Melde sijn met herten vri.
537 Prov. Comm. 776:
Wt vremder huyt snijtmen breede riemen.
Scindo corrigias ex pelle tua mihi latas.
Erasmus Adag. II, 2, 88: De alieno ludis corio. Circumfertur apud nostratium vulgus non absimile huic proverbium: Ex alieno tergore lata secari lora. Bij welk adagium in mijn werk over Erasmus p. 75 e.v. een groot 40tal parallelle plaatsen is opgegeven, waarin meest van leer, doch in sommige ook van huid of rug gesproken wordt, en dit laatste is, wat hier side genoemd wordt, zoodat niet aan zijde (soie) te denken is. - Wat
| |
| |
door onzen Moralist verboden wordt, is in de Fecunda Ratis I, 271 voorgeschreven; daar toch staat:
Corrigias excide alieno in tergore largas.
539 Prov. Salom. IV, 14: Ne delecteris in semitis impiorum, nee tibi placeat malorum via.
Floretus 99:
Qui bene vult agere, viliaque (l. qui vilia) facta cavere,
Pravorum fugere debet consortia vere:
Si sanctos sequeris, sanctus sic efficieris,
Sed perverteris, si perversos comiteris.
Buchler 302:
Te quibus adiungas, etiam atque etiam circumspice, turpi
Crimina ne damno sint aliena tibi.
vel:
Nemo malis iunxit se impune sodalibus unquam.
Turpe sodalitium maximi origo mali.
vel:
Surgit origo mali de turpi saepe sodali.
543 Facetus 61:
Duc tibi comparem (l. comparium) morum sponsamque venustam,
Si cum pace velis vitam deducere iustam.
Ovid. Heroid. IX, 32:
Si qua voles apte nubere, nube pari.
Jesus Sirach XIII, 20: Omnis caro ad similem sibi coniungatur et omnis homo simili sui sociabitur.
Buchler 181:
Ducere tranquillum si vis sine litibus aevum,
(Ni coelebs tibi sit vita probata magis)
Consortem tibi iunge tori, generisque probati
Moribus excultam, divitiisque parem.
364:
Duc non dissimilem sponsam virtute venustam,
Si cum pace velis vitam traducere iustam.
Lksp. III, 4, 327:
Wildi trecken te huwelike, Soe nemt en wijf u ghelike.
Diet. Doctr. II, 1865:
Als den man lust dat hi huwet, Ende wettelec een wijf truwet,
Soe sal hi - hebben ene maghet -
Die gheseed es ende behoedt, Ende onder die goede op gheuoedt.
547 Facetus 58:
Luxus opum, proles generosa, scientia, forma
Bis duo sunt, quibus extollit se quis sine norma.
Vetus distichon:
Quattuor extollunt hominem faciuntque superbum:
Forma, genus, probitas, magnus acervus opum.
| |
| |
Buchler 225:
Quattuor haec animos fastu mortalibus implent:
Nobilitas generis, magnus acervus opum,
Denique multarum perfecta scientia rerum,
Formaque, quae grato membra colore notet.
Lksp. III. 4, 331:
In vier dinghen, alsmen zeeght, Hem die mensche te heffene pleeght:
In gheboerte ende in rijcheit, In wive (?) ende oec in scoenheit.
Maer wijsheit en ghebiedt niet In desen te verheffene iet.
Spieg. d. Jong. 205:
En wilt niet draghen hoghen moet
Op schoonheyt, rijcheit of stercheyt mede,
Si zijn ghereyst, sijt des wel vroet,
Die hier besaten borch ende stede.
551 De onvoldoende rijmwoorden doen en toe - waarin men toch geen geoorloofde assonance zien mag - bewijzen dat hier iets hapert; doch hoe dit kan hersteld worden, weet ik niet op te geven. En de lezing van het Auden. Fragm. (37-38) wijkt zoo verre af, dat daaruit geen heil kan geput worden.
552-557 (bij Kausler 550-560). In het nummeren dezer verzen had de uitgever zich vergist, waarover hij in zijne Aanteekeningen (Denkm. III, 341) zegt: ‘Durch ein Versehen ist in unsrem Abdrucke 560 statt 555 u.s.f. gezählt worden, so dass am Schlusse fünf Verse weiter herauskommen, als wirklich vorhanden sind.’ Het spreekt van zelf, dat deze foutieve telling moest verbeterd worden.
553 Facetus 59:
Si nihil ex istis te cognoscis decorare
Non te magnifices ne pro stulto teneare.
556 Facetus 46:
Usque tuis facias vicinis tu quod ameris:
Sic tibi mane bono, dum queris habere, frueris.
Cognatus (inter Erasmi Adagia ed. Grynaeo p. 1272):
Vulgare proverbium est apud Juris interpretes:
Cui bonus non est, aut malus est vicinus, infelix contingit mane.
met nog een achttal parallelle plaatsen door mij aangehaald op Bebel's Prov. Germanica p. 227, waarbij nog te voegen is:
Jac. Benevent. c. 12:
Dilige vicinos ut sis dilectus ab ipsis:
Vicino melius nil credo fore bono.
Lksp. III, 4, 293:
Hout in allen uren Te vriende uwe gheburen;
Want willen sire hem toe keren, Si moghen u eren ende onteren.
| |
| |
Diet. Doctr. II, 917:
Ende scuwet altoes ghebueren quaet. Die fransoijs seeght, dat verstaet:
Chius ki a mal vosyn A souent mal matyn.
Dats: wies ghebueren sijn quaet, Heeft dicke quade dagheraet.
verwerre niet dine gebure d.i. ‘breng uwe buren niet in beroering, zet ze niet tegen elkaar op’; in welke beteekenis dit gezegd wordt van de ‘quade tonghe’ in Diet. Doctr. II, 726:
Si verwerret oude en jonghe,
Man ende wijf, kind ende vader, Ende daertoe die ghemeinte algader.
Doch wijl mm bij zulk opstoken zelf buiten schot blijft, is voor deze plaats zeer aannemelijk de door Kausler voorgeslagen lezing vererre d.i. maak niet dat uwe buren op u vertoornd worden. Zoo verklaart Kiliaan 706 vererren door: iratum reddere.
561 Facetus 88:
Hospitibus letum debes ostendere vultum,
Vultus enim dandi multum duplicat tibi cultum.
voor welken laatsten regel wel zal te lezen zijn:
Vultus enim letus dandi duplicat tibi cultum.
565 Carmen de Paulino et Polla p. 393:
Jocundus vultus magis invitantis amici,
Quam cibus appositus, nos recreare solet;
Multiplici sit mensa licet dape splendida, vultu
Deficiente bono gratia tota perit.
Ant. Husemann 49:
Komet dy ein fromet Gast, Giff eme frolicken wat du hast,
Gebuth eme dynen willigen moet, Is he from, he nimpt dat vor goet.
568 Facetus Gothanus 7 (Fabulae Aesopiae XII, 3):
In tenui mensa satis est immensa voluntas:
Nobilitat viles mens generosa dapes.
Lksp. III, 4, 459:
Waert dat u vrient over u quame Alst u niet en ware ghename,
Nochtan toent hem goet ghelaet Ende doet hem ere na sinen staet,
Na dien dat ghi vermoghet dat.
570 Facetus 18:
Si dare vis placide, dando tua munera ride;
Si des plorando, perdis tua munera dando.
Jes. Sirach XXXV, 11: In omni dato hilarem fac vultum tuum.
II Epist. ad Corinth. IX, 7: Hilarem enim datorem diligit Deus. Vgl. Schulze, die Bibl. Sprichw. n. 270.
Distichon vetus ex Codice sec. XIV (Mone Anz. 1835, S. 363):
Da facie laeta, cum laetitia faciei
Ni dederis, perdis rem meritumque rei.
| |
| |
Reinardus Vulpes (Mone) III, 1553:
Largum laeta decet facies, et lingua suavis,
Ne rear iratura dona dedisse mihi.
Fecunda Ratis I, 423:
Diligit omnipotens hilarem Deus ipse datorem,
Mich. Verinus 206 (opgenom. onder Oweni Dist. p. 112, n. 47):
Munera des laetus; corrumpunt taedia donum:
In quo censendum est quid, nisi dantis amor?
Buchler 216:
Quod datur invite munus, sibi nomen habere
Muneris indignum, quod mereatur, erit.
Brant Narrensch. 96, 11:
Dann wer mit eren schencken well Der lach, vnd syg eyn guot gesell....
Dan Gott sicht ouch des gab nit an Der nit mit freüden schencken kan.
575 Facetus 88:
Est tibi summus honor cito solvere; solve libenter,
Si mihi credis, emes, vendes, vivesque decenter.
Floretus 77:
Debita solve cito, ne damnum detur amico.
Si cito non solvis, te sponte crimine volvis.
Solvere si tardas, fieri tibi grata retardas.
Buchler 286:
Hospes ut apposito potuque ciboque replesti
Viscera, quam solvas, non decet ire prius.
579 Vetus proverbium:
Creditor huic praestat, qui solvere debita curat.
589 Facetus 64:
In quamcunque tibi non notam veneris edem,
Munda superficies terre donet tibi sedem.
Het onzuivere rijm steden-neder vervalt, indien de lezing van het Auden. Hs. stede - mede wordt aangenomen.
591 Facetus 68:
Si quis dignetur offerre ciphum tibi, lete
Accipias, modice bibas, reddasque facete.
Buchler 260:
Te si quando scyphi quisquam dignetur honore,
Accipe, sed modice, quod latet, inde bibe.
Mox reddatur ovans (?) primo tibi contigit unde,
Addantur grates, crureque fiat honos.
592 Den ap. Deze lezing wordt in 't Mnl. Wdb. I, 434 gehandhaafd onder verwijzing naar De Vries' aanteek. op Hoofts
| |
| |
Warenar bl. 90, waar aangewezen wordt dat de weglating der n in den aanvang van meer andere woorden heeft plaats gehad. Ook staat volgens dat Wdb., in den Delftschen Bijbel van 1477 bij Jeremias XXV, 15: Neem den ap wijns, waar de latere vertalingen beker geven. - Doch ik zou mij liever willen vereenigen met het vermoeden van Kausler (Denkm. III, 341), dat de n toevallig hier schijnt te zijn uitgevallen; vooral ook omdat het Hs. in v. 599 vrij duidelijk nap geeft.
595 Facetus 69:
Pauper et indignus si sis, effundito totum
Et vacuum tu redde ciphum prius undique lotura.
Lksp. III, 4, 321:
Alse enen groeten here gheniedt Dat hi u sinen nap biedt,
Soe drinct hoefschelec ende ghiet dat Daer in blijft in een ander vat,
Ende spuelt den nap al onghelet Eer ghine weder vore hem zet.
601 Facetus 120:
Sit tua munda domus, et in ipsa quicquid habetur;
Dens, manus, os, oculus, nares tibi mane laventur.
Buchler 87:
Fac sint, quas habitas, semper sine sordibus, aedes;
Os, oculi, dentes, mane laventur aqua.
605 Ne dwach niet hogher dan. De bedoeling van dit voorschrift kan niet wel anders zijn, dan: ‘Neem geen hoogeren rang in bij het handen wasschen, dring u daarbij niet naar voren.’ Doch wellicht dat voor hogher moet gelezen worden langher; waardoor zou bedoeld worden: ‘Maak, dat gij met het poetsen even spoedig gereed zijt als uw makker.’ Gedeeltelijk zou men dan hier terugvinden wat voorgeschreven is in
Phagifacetus 60:
Non sit opus longo multumque morante lavacro.
607 Facetus 56:
Qua tergeris non veste manus siccato madentes,
Nec mappa tergas dentes oculosque fluentes.
waar voor tergeris moet gelezen worden: tegeris.
Buchler 204:
Immundos nitidae ne mucos illine vesti,
Nee sicca impuras hac madidasve manus:
Neve oculi fluxum mensae superaddita mappa
Sistat, nec dentes tergeat illa tuos.
611 Facetus 95:
Si te forte domus aliena vocavit ad escas,
Donec preceperit mense loca nulla capescas.
waar het metrum vordert te lezen: precepit of precipitur.
| |
| |
Euangel. Lucae XIV, 8: Cum invitatus fueris ad nuptias, non discumbas in primo loco, ne forte honoratior te sit invitatus ab illo, - et veniens is qui te et ilium vocavit, dicat tibi: ‘Da huic locum’ et tunc incipias cum rubore novissimum locum tenere.
617 Het onzuivere rijm neder - stede is in 't Auden. Hs. even als vroeger (v. 589) verbeterd door mede - stede. - Ongheheeten zal hier wel moeten beteekenen: ‘zonder dat de voor iederen gast bestemde zitplaats is aangewezen’; immers zou de beteekenis van ongenoodigd volkomen in strijd zijn met cum vocatus fueris in:
Euangel. Lucae XIV, 10: Sed cum vocatus fueris, vade, recumbe in novissimo loco: ut, cum venerit qui te invitavit, dicat tibi: ‘Amice, ascende superius.’ Tunc erit tibi gloria coram simul discumbentibus.
Buchler 133:
Si tibi vis contingat honos, loca prima sedendi
Sponte tua nunquam sume, coactus adi.
Rhythmus vulgaris:
Tu capias imas sedes, aliis dato primas,
Sic citius prima donabere ductus ab ima.
Spieg. d. Jong. 333:
Als ghi te gaste sijt ghebeden,
Daer goet gheselschap is versaemt,
En wilt niet kiesen die hoochste stede,
Ghi mocht daer worden in beschaemt.
Die weert mocht segghen ongheblaemt:
‘Staet op, ghi moecht v van hier saten,
Hier moet een sitten diet bat betaemt!’
Dan moet ghi die stede met scande laten.
621 Prov. Salom. XXV, 7: Melius est enim ut dicatur tibi: ‘Ascende hue’, quam ut humilieris.
625 Facetus 97:
Si videas opus esse, cibos succurre parando:
Si necesse foret, mense famulabere stando.
waar wellicht beter zou gelezen worden:
Sique necesse foret mense, famulare secando.
Zóó althans luidt het voorschrift dat gegeven wordt door
Phagifacetus 92:
Post Cererem quecunque volunt allata secari,
Obsequium prestabis idem.
uit welke woorden men ziet wat hier met ghereden bedoeld wordt t.w. gereed maken om gebruikt te kunnen worden; dus: ontleden, voorsnijden.
| |
| |
635 Facetus 98:
Si maior tecum comedens potaverit, esce
Non appone manus, sed ei mantile tenesce.
Indien onze dichter het gansche voorschrift van Facetus heeft willen vertolken, dan zal dat diennen hier de beteekenis moeten hebben van ‘behulpzaam zijn in het gebruik zijner servet’. En dat voorschrift geeft ook
Phagifacetus 258:
........Sed quid? cum pocula sumpta
Libat herus, perstabis edens sicut prius? Absit.
Summis namque tibi digitis mantile levandum
Inque sinum domini iuncta ratione trahendum.
636 Het onzuivere rijm drinct-twint is licht te dulden. Zie v. 931 even als ghinct-dinc in C. en El. 956.
637 Facetus 181:
Noli culpare dapes, quas sumere speras,
Si quis preponat coram te, nil sibi queras.
Buchler 135:
Hospitis adiunctus mensae dum fercula sumis,
Nil tibi displiceat, sit modo velle bonum.
639 Facetus 111:
In potum sufflare tuum nolito cibumque,
Ne sputo maculare tuo videaris utrumque.
Phagifacetus 148:
Sunt, qui Volcano nondum dimissa sequente (coquente?)
Fercula degeneri perturbant turpiter ore
Aeoleosque cient, Satyri miracula, folles,
Indomiti perferre moram, que fercula parvo
Temperet articulo. Sed tu, quocunque locorum
Veneris, infamem fuge consuetudinis usum.
641 Facetus 72:
Sicque (l. Sique) ciphum capias, utraque manu capias tu,
Et per utrumque latus, non per ripam, teneas tu.
Hetzelfde voorschrift geeft Sebaldus Heyden in zijne Paedonomia Scholastica (Norimb. 1546) § 424 sq., doch daar geldt het niet den mede aanzittenden jongeling, maar den puer ministrans convivantibus. Het voorschrift luidt daar aldus: Alicui porrecturus poculum, ipsum medium, aut paulo inferius, trium digitorum extremis articulis teneat. - Non summas poculi oras, quae labiis admoveri solent, digitis attrectare, aut tota manu, more laniorum esitia (insicia?) intestinis infarcientium, complecti, nimis rusticum est.
| |
| |
645 die esgheseten te dire scotele. Zulk een heet conscutellio in Phagifacetus v. 64, of ook wel disci pateraeque sodalis ibid. v. 304. - Men lette op het gebruik van die tijden. Zie de door Jonckbloet aangehaalde schrijvers op Walewein 1152. Vgl. nog Niwe Doctrin. 1323.
647 Men pleghet nochtan. Op welke in sommige plaatsen heerschende gewoonte de Moralist hier gedoeld heeft, is niet duidelijk; ook het Auden. Hs. geeft geen opheldering, ofschoon dat betere rijmwoorden heeft.
649 Phagifacetus 154:
Idem, si casu positos iniuria potus
Attigit, inque ciphos aliquid, quod pocula turbet,
Venerit, ut iaciant, ventis utuntur eisdem.
Hoc tu vel calamo vel mundi fragmine panis
651 dattuut d.i. dat du 't, evenals in den volgenden regel dan duut d.i. dan du 't. Bij dit laatste is dat weggelaten achter dan, evenals 779 en 871. Dit gebruik wordt uitvoerig besproken door Franck, Aant. op Maerl. Alexander bl. 404.
653 Facetus 110:
Dum comedis, manus incedat mense tua soli;
Aut caput, aut aliud membrum tibi scalpere noli.
Phagifacetus 126:
Sed neque sulcandis manus est prestanda capillis
Nec intromittenda sinum, quam colluit ante
Hac ratione Thetis, ne sordida deroget escis.
655 Facetus 52:
Dum cibus extat in ore tuo potare caveto:
In vasis offare decet non ore repleto.
Phagifacetus 345:
Nulla tamen, nisi cum vacuo pausaverit ore,
Pocula prebebis, sed enim tibi prebita sumes.
Nec tamen invades, donec quod adhuc teris ore,
Lksp. III, 4, 311:
En drinct oec niet die stont Dat ghi broet hebt inden mont.
In den nap oec, des bedinct, Daer een ander met u uut drinct,
En sopt niet; want sijds ghewes Dat dat onhoefscheit es.
657 So drinc, no suup. De lezing van dit laatste woord is wel eenigseins vreemd, tenzij men supen opvatte in de betee- | |
| |
kenis van slurpen. Nog vreemder is de lezing van het Auden. Fragm. spuwe. Waarschijnlijk moet gelezen worden no sop, even als in de aangehaalde plaats van Lksp. die overeenstemt met
Buchler 261:
Atque cibus mansus cyathum labatur in ipsum,
Et potus fiat pinguis ut offa, cave.
659 Facetus 71:
Mensa tibi cubitum nunquam sustentet edenti,
Sed recte sedeas; tecum servito sedenti.
Buchler 188:
Mensa tibi cubitum nunquam sustentet edenti:
Appositos recto corpore sume cibos.
De quibus ut tribuas aliis, qui forte verentur
Sumere sponte, domi sis memor usque tuae.
663 Facetus 68:
Magnati vultu debes assurgere leto,
Nec coniunctus ei, nisi iusserit ipse, sedeto.
667 Facetus 62:
Si tibi contigerit te cum meliore sedere,
Versus eum nolito genu sub crure tenere.
671 Facetus 65:
Cum pare instanti, si vis, potes ire licenter;
Quod te precedat tamen hunc permitte libenter.
Voor instanti, dat niet te verstaan is, moet wellicht gelezen worden: tu lustrans. Voor hinc is in den tweeden regel te schrijven huic. - Ook zou de eerste regel aldus kunnen geschreven worden:
Cum pare lustranti, si vis, licet ire lubenter.
675 Facetus 66:
Si tibi contingat ut cum meliore vageris,
Post pergas, donec latus eius adire iuberis.
679 Facetus 74:
Cum quocunque tibi prope vel procul accidat ire,
Nomen et esse suum, quo, quis sit, et unde, require.
683 Facetus 75:
Cum quocunque placet peregre tibi ducere gressus,
Si potes, hos teneas, quos es pro posse professus.
687 Facetus 76:
Cum tibi sit pare vel pergas meliore peregre,
Quod velit ipse, velis; tibi sic capiet nihil egre.
waar zal moeten gelezen worden: Si tibi cum pare.
| |
| |
Cicero p. Plancio 2, 5: Vetus est lex ilia iustae veraeque amicitiae ut amici semper idem velint.
Sallust. Catil. 20: Idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est.
Lksp. II, 79:
Wes den enen doncket goet Dat prijst die ander in sinen moet:
Wes deen den anderen niet en gan Dair en wil die ander oick niet an.
Si en hebben nymmermeer geschil: Wes deen begheert dander wil.
Facetus Parisiensis 427:
Diligit et spernit socius bonus omne quod alter:
Unum velle duos jungit et unus amor.
693 Facetus 67:
Si peregre pergas, nunquam te iunge duobus:
Disparibus currus nunquam trahitur bene bobus.
698 clerc die vaert te Parijs waert, d.i. wanneer gij als student naar Parijs reist Ter scolen om clergie leren, zooals in Lksp. III, 10, 65 gezegd wordt, d.i. om tot geestelijke te worden opgeleid.
699 Facetus 77:
Si peregre pergas, semper de nocte quiescas:
Surgas mane: sed hospitium de luce capescas.
703 Facetus 78:
Cum pare si debes vel cum meliore iacere,
In qua parte thori velit ipse quiescere quere.
Buchler 92:
Sede torove, minor si sis, usurus iisdem
Cum quoquam, loca ei prima tenenda dabis.
707 Facetus 80:
Si qua velis emere, taxabis emenda modeste,
Nee magis aut minus iures(?) instabis honeste.
711 Facetus 84:
Nocte dieque mane cubiturus vespere laudes,
Hospitibusque tuis, dum discedis, dato laudes.
De eerste regel, die deerlijk verhaspeld is, wordt in de Glosula aldus verklaard: Tu debes ad minus ter in die reddere laudes deo; sc. quando surgis a somno, quando surgis a mensa et quando vadis ad lectum. Wellicht dat er dus moet gelezen worden:
Mane dieque deum cubiturus vespere laudes.
| |
| |
713 Facetus 85:
Irritare canem noli dormire volentem.
Onze Moralist gaf zijn voorschrift naar aanleiding der drie eerste woorden, welke hij in eigenlijken zin opvatte. Facetus intusschen had in overdrachtelijken zin gesproken: ‘Wil geen slapende honden wakker maken, d.i. wil geen oude vijandschap weder ter sprake brengen, geen oude koeien uit de sloot halen’; immers hij liet er op volgen: Nec moveas iram post tempora longa latentem.
715 Floretus 68:
Esto pacificus et pacis semper amicus:
Cum cunctis pacem teneris(?) habere tenacem.
Wellicht te lezen: tentabis.
717 Buchler 296:
Si servire velis, humilis sis atque fidelis,
Providus et comptus, patiens et ad omnia promptus.
vel:
Si quem nactus herum es, famulare fideliter, eius
De fama loquitor semper honorifice.
Hoc quod habet serves, nulli sua facta reveles,
Demissoque illi corde placere stude.
723 Bloccius Praec. formand. pueror. morib. perut. 373:
Si curanda negocia sint, ne haereto platea
In vicove, aut haec praecipitanter agas.
725 Jes. Sir. XXX, 27: In omnibus operibus tuis esto velox.
737 Facetus 7:
Quando deo servis, utrumque genu sibi flecte,
At homini solum, reliquum teneas tibi recte.
Buchler 294:
Si famulare Deo, poplitem curvabis utrumque,
Sin homini, flexo sat facis alterutro.
vel:
Cultus ubique genu Superis praestatur utroque,
Terricolis uno summus habetur honos.
Lksp. III, 4, 85:
Gode, uwen sceppre, dien Suldi dienen op beide u knien,
Ende den mensche mar op een.
743 Facetus 116:
In te si domina dominusve tuus moveatur,
Dum cadit ira, nihil in eo tua lingua loquatur.
| |
| |
Lksp. III, 4, 425:
Alse ghi iemene siet ghestoert, Soe en andwerd hem niet een woert,
Maer beid, alse die vroede pleghen, Tot dattie gramscap es gheleghen.
Tunnic. Carm. eleg. de honesta vita 217:
Cum domino fueris reprehensus sive magistro,
Irasci noli, sed pia verba refer.
749 Reeds Pythagoras gaf dit voorschrift. Tot zijne Symbola behoort: ἘϞτὸς λεωϕόρου μὴ βαδίζειν. Zie Erasm. Adag. I, i, 1: Extra publieam viam ne deflectas.
751 laet houden wech niet d.i. verlaat den ouden, den u bekenden weg niet voor eenen nieuwen; vp auentuere of di messciet, d.i. op risico dat u kwaad overkomt. Zoo zegt
Alanus Parab. c. I, 13 (ap. Leyser. 1065):
Saepe viatorem nova, non vetus, orbita fallit.
753 Saluta libenter behoort onder de voorschriften, die als Breves Sententiae aan het hoofd van de Disticha Catonis staan.
Die Rose 2046:
Ende alse gi gaet achter straten,
So hebt van seden, wien gi ontmoedt, Dat gine emmer irstwaerf groedt.
Lksp. III, 4, 97:
Als ghy yemene ontmoet, Siet dat ghine teerst groet,
Al ware hi minder dan ghi zijt; Dats u eerlijc talre tijt.
755 Lksp. III, 4, 117:
Ghi die jonc sijt van daghen, Sult den ouden verdraghen,
Eren, wiken ende maken stede: Dat sal van rechte sijn u zede:
Want wilen so was hi Sterc ende lustich alse ghi.
Jesus Sirach VIII, 11: Non te praetereat narratio seniorum, ipsi enim didicerunt a patribus suis.
760 Fecunda Ratis I, 511:
Vera solet canis interdum gannire senilis.
Erasmus Ad. I, 3, 8: Prospectandum vetulo latrante cane. waarbij ruim 30 parallelle plaatsen zijn opgegeven bl. 118-121, o.a.
Prov. Comm. 16:
Als die oude hont bast, so salmen wtsien.
Latrans annosus foris aspice, quaeso, molosus.
waar de drie nominativi in ablativi zullen moeten veranderd worden; evenals in de omwerking van
Tunnic. Monost. 29:
Suy wail to, als der olde hunt blecket.
Prospice rite tibi, veteri latrante molosso.
| |
| |
Minnen Loep I, 1711:
Als ghi den ouden hont hoert bassen, Soe hoert ende siet tot allen gassen.
761 Levitic. XIX, 32: Coram cano capite consurge, et honora personam senis.
Juvenalis XIII, 54:
Credebant hoc grande nefas et morte piandum,
Si iuvenis vetulo non assurrexerat.
Cato Brev. Sent. 10: Maiori cede. Waar het Commentum de verklaring geeft: In etate et scientia locum da.
Lksp. III, 4, 107:
Laet den betren voren gaen, Voren staen, sitten, drincken ende dwaen.
770 Jesus Sirach XXXI, 28: Splendidum in panibus benedicent labia multorum, et testimonium veritatis illius fidele; nequissimo in pane murmurabit civitas, et testimonium nequitiae illius verum est.
775 Want scone tale sone cost niet. So = soe d.i. zij, Vgl. 818 en 974. - Het denkbeeld dat een vriendelijk woord geen geld kost, vindt men ook in Lksp. III, 12, 87; waar den heeren ghestade ende hoefsche tale wordt aanbevolen:
Nochtan soe en costet twint.
777 Publ. Syrus Sent. falso receptae 102:
Domi manere virum fortunatum decet,
hetgeen eene vertaling is van de door Diogen. VII, 35 opgegevene paroemia Οἲϰοι μένειν δεῖ τὸν ϰαλῶς εὐδαίμονα, welke leefregel reeds aanbevolen was door Hesiod. O. et D, 365:
Οἲϰοι βέλτερον εἶναι ἐπεὶ βλαβερὸν τὸ θύρηϕιν.
Vergelijk Erasm. Adag. III, 1, 13 en III, 9, 44.
781 De zin is deze: ‘Met het geld, dat gij buitenshuis (in vremder stede) verteert, zoudt gij alle uwe huisgenooten kunnen verblijden, op lekkernij tracteeren.’
785 Cicero in Verrem Act. II, L. V, 71, 182: Tacitae magis et occultae inimicitiae timendae sunt, quam indictae atque apertae.
Beda Proverb. Liber p. 301: Tecta odia peiora sunt quam apta. (l. aperta).
Ambrosius de Officiis III, 16: Inimicus vitari potest; amicus non potest, si insidiari velit.
Diet. Doctr. II, 2055:
Verborghen haet es vele quader Dan die openbaer es algader.
Diet. Doctr. III, 583:
Want verborghen nijt es noch alsoe swaer Als nijt die men draeght openbaer.
| |
| |
787 Seneca Hipp. 876:
Alium silere quod roles, primus sile.
Publ. Syrus Prov. (inter Sent.) 75: Quod tacitum esse vis, nemini dixeris, quia non poteris ab alio exigere silentium, si tibi ipse non praestas.
Liber de Moribus 16: Quod taciturn velis esse, nemini dixeris. Si tibi ipsi non imperasti, quomodo ab aliis silentium speras?
Muretus Instit. puerilis p. 809:
Quod reticere voles alios, prior ipse taceto.
Diet. Doctr. II, 1135:
Een wijs man seit, dat verstaet, Dat wi onsen heymeliken raet
In onsen herten sluten selen, Ende nieman anders beuelen.
Oft ghi v seluen niet bedwinghen En cont te heelne v dinghen,
Hoe seldi daer toe dan Ghedwinghen enen anderen man?
Husemann Spruchsammlung 44:
Beholstu nicht heimlicheit by dy, De du heffst geredet yegen my,
Wat begerstu dan tho schwygen van my, Dat du nicht kanst verschwygen by dy?
Seb. Heyden, Paedonomia Scholastica § 379: Quicquid tacitum velit, id nemini credat. Ridiculum enim est, ab aliis silentii fidem expectare, quam ipse tibi non praestes.
793 Liber Sapientiae I, 1: Diligite iustitiam, qui iudicatis terram.
Caesaris Oratio ap. Sallust. Catil. 61: Omnis homines, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. Haud facile animus verum providet ubi ilia officiunt, neque quisquam omnium lubidini simul et usui paruit.
Welke woorden vertaald zijn door Seb. Brant, medegedeeld door Zarncke, Anhang z. Narrensch. p. 172a.
Buchler 151:
Vos quibus in populos summa est permissa potestas,
Et ius ab alta sede plebi dicitis,
Iustitiae memores, recti de tramite mentem
Neque lacrymae, nee ulla flectant munera.
795 Een liefderijk gedrag jegens weduwen, weezen en armen wordt, ofschoon niet in dezelfde volgorde, den rechters aanbevolen door Jesus Sirach IV, 8 e.v.: Declina pauperi sine tristitia aurem tuam.... In iudicando esto pupillis misericors ut pater, et pro viro matri illorum.
796 Euang. Matth. VII, 12: Omnia ergo quaecunque vultis ut faciant vobis homines, et vos facite illis.
Euang. Lucae VI, 31: Et prout vultis, ut faciant vobis homines, et vos facite illis similiter.
| |
| |
Buchler 123:
Hoc praestes aliis, tibi quod praestarier ipse
Expetis; et nulli non adamatus eris.
Lksp. III, 3, 1221:
Wat ghi laet of wat ghi doet, Altoos peinst in uwen moet,
Dat ghi een andren, vroech ende spade Doet, als ghi wout datmen u dade.
Diet. Doctr. II, 2435:
Doet uwen vrient vroech ende spade Alsoe ghi woudt dat hi v dade.
798 Deuteron. XVI, 19: Non accipies personam, nec munera; quia munera excaecant oculos sapientum et mutant verba iustorum.
Jesus Sirach XX, 31: Xenia et dona excaecant oculos iudicum, et quasi mutus in ore avertit correptiones eorum.
Versus leoninus (Neander 287):
Judicis est recti nec munere nec prece flecti.
Floretus 56:
Turbant saepe metus, odium, dilectio, munus
Iudicium rectum; cur est utrumque (l. utcunque) cavendum.
Galter. Alex. I, 104:
Si lis inciderit te iudice, dirige libram
Iudicii, nec flectat amor, nec munera palpent,
Nec moveat stabilem personae acceptio mentem;
Muneris arguitur suscepti censor iniquus:
Munus enim a norma recti distorquet acumen
Iudicis, et tectam involvit caligine mentem.
Zie ook de vertaling dezer verzen in Maerlants Alex. I, 565-584.
Bebel 110:
Pinguia dona, odium, favor et timor exitio sunt
Iudiciis, per quae iudex corrumpitur omnis.
Diet. Doctr. II, 505:
Want die ghiften altoes gheert Es selden gherecht, oft weert;
Want ghiften den man keren Wt alre doeght ende eren.
804 Buchler 152:
Caussa inopis, quoties coram tractatur iniquo
Iudice, quin cadat haec, est dubitare nefas.
807 Seneca de Clem. I, 18, 1: Servis imperare moderate, laus est; et in mancipio cogitandum est, non quantum illud impune pati possit, sed quantum tibi permittat aequi bonique natura, quae parcere etiam captivis et pretio paratis iubet.
Facetus Gothanus 11 (Fab. Aesopiae XVIII, 23):
Tu qui summa potes, ne despice parva potentem:
Nam prodesse potest, si quis obesse nequit.
| |
| |
811 Floretus 57:
Quanto plus poteris in cunctis te modereris.
Quanto maior eris moderatior esse teneris.
Buchler 262:
Qui tibi subiectos tractes, quibus insuper obsis,
Aspice: vita brevis, sors cito praesto mala est.
Rhythmus vulgaris (apud eundem):
Vir videas, quidnam iubeas, dum magnus haberis;
Respicias, quem despicias, dum laedere quaeris;
Provideas, ne forte cadas, dum stare videris:
Dat varias fortuna vias; mox ire iuberis.
Novus Avianus I, 16, 19:
Ne quis membrorum confisus mole suorum
Parvos despiciat; plurima posse sciat.
817 Prov. Comm. 388:
Heeren hulde en es gheen erue.
Gratia multorum non constans est dominorum.
Tunnicius Monost. 575:
Heren hulde ys nyne erue.
Gratia non multos heroum permanet annos.
Galter. Alex. IX, 8:
- - Amicitias regum non esse perennes.
welke woorden Maerlant Alex. IX, 20 teruggeeft door:
Conincs hulde en es gheen erve.
820 Kausler schrijft: ‘Nach 819 ist ein Vers übersprungen, von dem aber bei V.d.M. auch nur die Anfangsworte Dan al te hoeghe übrig geblieben sind. Beinahe möchte ich aber vermuthen, es sei in 819 der Anfang und der Schluss von zwei Zeilen zusammengefallen.’ Overeenkomstig dit vermoeden, dat zeer waarschijnlijk is, zouden de beide regels aldus kunnen worden geredigeerd:
Hets beter clemmen niet met allen
Dan al te hoghe ende nedervallen.
welke gedachte ook gevonden wordt in Maerlants Alex. IX, 760: Ooc es beter sonder waen Niet clemmen, danne vallen van hoghen.
Publil. Syrus 162:
Ex celsis multo facilius casus nocet,
welke woorden Erasmus aldus verklaart: Ex alto cadentibus periculosior est ruina. Ita periculosius deicimur ex alta fortuna.
| |
| |
821 Publil. Syrus, Proverbia inter Sententias mixta 103:
Secreto admone amicos, palam lauda.
Ausonius in VII Sapientum sententiis (Solon Athen. 4):
Clam coarguas propinquum, propalam laudaveris.
Facetus Parisiensis 429:
Cum socius peccat, sapienter corrigat alter,
Et cum delinquit, quod moneatur, amet.
Zedelessen 133 (overgenomen uit Sp. Hist. I, viii, 41, 41):
Dinen vrient soutu heimelike wisen, Ende niet (l. int) openbaer prisen.
Diet. Doctr. II, 2035:
Als ghi den vrient wilt corrigeren, Ende sijn ghebrec hem blameren,
Dat seldi doen soetelike, Tusschen v tween hemelike.
825 Ennius (ap. Ciceron. de Amic. 17, 61):
Amicus certus in re incerta cernitur.
Plautus Epid. I, 2, 10:
Is est amicus, qui in re dubia re iuvat, ubi re est opus.
Prov. Comm. 429:
In armoeden leertmen vrienden kennen.
In paupertate, quis amicus, noscitur a te.
Bebel 249:
In adversis et paupertate cognoscitur amicus.
waar een zwerm parallelle plaatsen door mij is opgegeven.
Spieg. d. Jong. 245:
Op uwen vrient en sijt niet te vri, Men kent ghenen vrient dan inder noot,
Staet hi v dan met herten bi, So ist v vrient, ick segt v bloot.
831 Cato Dist. I, 37:
Servorum ob culpam cum te dolor urget ad iram,
Ipse tibi moderare, tuis ut parcere possis.
Cicero Tusc. IV, 36, 78. (Irati) rogandi orandique sunt, ut, si quam habent ulciscendi vim, different in tempus aliud, dum defervescat ira, waar de kalme handeling vermeld wordt van Archytas, qui, quum villico factus esset iratior, Quo te modo, inquit, accepissem, nisi iratus essem? ook vermeld bij Valer. Max. IV, 1, Extr. I. en Plutarch, de pueror. educat. c. 23.
In een Augsburger Hs. te München (sec. XIII) vond Mone (Anz. 1838, S. 506 n. 130) dit vers:
Vindictam differ, donec pertranseat hora,
dat klaarblijkelijk genomen is uit Galteri Alex. I, 180, waar voor hora beter staat ira. En dit heeft ook Neander 269:
Cesset vindicta, donec pertranseat ira.
| |
| |
833 Buchler 150:
Res loquitur diras cum quis fervescit ob iras.
835 Ovid. Fast. I, 218: Pauper ubique iacet.
Palingen. Zodiac. vitae II, 305:
Quam raro egregios pauper sortitur honores!
Veteres Versus Proverb. leonini:
Nulli carus eris, si copia deficit aeris.
Pauper ubique iacet, dum sua bursa tacet.
Si tibi deficit aes, miser es, praepinguia non es.
837 De lezing van het Hs. tieghen erne is geheel onverstaanbaar. Zeer vernuftig heeft Verdam (Tijdschr. v. Ndl. T. en Lk. Jg. VI, bl. 67) te ghenerne bedacht, d.i. uw brood te verdienen (generen); zoodat de les, die de Moralist geeft, hierop neerkomt: ‘Doe uw best, om, hetzij als gij handel drijft, hetzij als gij een bedrijf uitoefent, flink en onverschrokken voor uwen kost te werken, al moet gij er ook vele moeiten en gevaren voor doorstaan.’ Hoe volkomen juist deze verbetering is, die alleszins verdiende in den tekst te worden opgenomen, blijkt uit onderscheidene plaatsen van Lksp. III, 2, 85; III, 3, 326; III, 10, 75, waar den ouders wordt geraden hunne kinders zóó op te voeden
Dat si hare ambocht leren
Also dat si hem gheneren Ende winnen selve datsi verteren.
Ook nog wordt dit ww. generen gebezigd in de bijna gelijkluidende plaats van Die Rose 9075:
Mijn raet so es spade ende vroe, Dat hem elc knape sette daertoe, Dat hi emmer een ambocht lere, Heeft hijs te doene, dat hire toe kere, Ende hem ende sine vriendinne mede Generen moege telker steede Alse si van node sijn verladen.
840 Dit spreekwoord, waarvan de beteekenis is: ‘Wat men niet bezuurd heeft, d.i. waar voor men geen moeite gedaan heeft, daar smaakt men ook het zoete niet van’, vindt men aldus bij Maerlant Alex. I, 1323:
Die niet besuert, niet besoet,
als vertaling van de Latijnsche verzen van Galter. Alex. I, 505:
Blanditiis indignus erit, mollique potiri
Fortuna, qui dura pati vel amara recusat.
Insgelijks wordt het Nederl. spreekwoord gevonden in Limborch II, 616 en in Die Rose 2612:
Want niet en suet niet en suert.
Zie verder nog andere plaatsen, die opgegeven zijn in mijnen Erasmus bl. 353-356, waar nog zouden kunnen bijgevoegd worden:
Carmin. Proverb. Loci communes 204:
Dulcia non meminit (l. meruit) qui non gustavit amara.
| |
| |
Alb. Stadensis Troilus III, 123 (deels overgen. van Galterus):
Blanditiis indignus erit mollique potiri
Fortuna, si quis nescit amara pati.
Janus Anysius Sent. 604:
Ut perfruare dulci, amari aliquid feras.
845 Ecclesiastes X, 19: Pecuniae obediunt omnia.
Publ. Syrus 458: Pecunia una regimen est rerum omnium.
Over de macht van den Penning hebben vele dichters uitgeweid, op het voorbeeld van Horatius Epist. I, 6, 36:
Scilicet uxorem cum dote, fidemque et amicos,
Et genus, et formam, regina Pecunia donat.
Zie ook Sat. II, 3, 94 en Propert. III, 11, 49. - In de Carmina Burana p. 43 staat een gedicht van 38 regels, in Leoninische verzen:
In terra Nummus rex est hoc tempore summus.
Nummum mirantur reges, proceres venerantur. enz.
geheel overgenomen door Bezzenb. in zijne Aant. op Freidank p. 438. Bijna evenlang wordt over den Denarius uitgeweid in het Carmen de Paulino et Polla (ed. Édél. du Méril), p. 378 sqq.
Denarius bonus est socius; quicquid petis illi (l. inde),
Dat tibi; denario cuncta patrare potes, enz.
Zie voorts Palingenius Zodiac. Vitae II, 322-331 en het Duitsche gedicht Renner 13838-67. - Overigens wordt veel van 't geen de Penning vermag, ook aan de Miltheit toegekend door den schrijver van der Lekenspiegel III, c. 23, gelijk ook in Maerlants Alexander I, 659 e.v., welke verzen met eenige uitbreiding vertaald zijn uit Galteri Alexandreis I, 155 e.v.
849 Fecunda Ratis 999:
Spes nummi solet iratum placare ministrum,
Nobiliumque thoros ascendere trudit inertes.
855 Avianus Fab. XXIX, 23:
Qui bene colloquitur coram, sed postea prave,
Hic erit invisus, bina quod ora gerat.
Facetus Gothanus 2 (Fabul. Aesop. III, 3):
Omne genus pestis superat mens dissona verbis.
Buchler 299:
Nil homine invenit natura nocentius illo,
Qui, secus ac sentit, disserit ore suo.
Lksp. III, 13, 10:
Die met twee tonghen spreken
Ende den here volghen al sire daet, Weder si goet si ofte quaet,
Ende hoers selfs bate mere Minnen dan hoers heren ere.
| |
| |
Erasmus noemt bilingues, die in de Oudheid genoemd worden duplices viri (Adag. III, 1, 12) en elders (Adag. I, 8, 30) zegt hij dat ze gelijk zijn aan hen die de gewoonte hebben ex eodem ore calidum et frigidum efflare. Beide die adagia heb ik toegelicht in mijn werk Erasmus over Nederl. Sprw. bl. 102-105.
860 Erasmus Adag. IV, 4, 74: Altera manu fert aquam, altera ignem, insgelijks door mij toegelicht l.c. bl. 12 e.v.
862 Buchler 33:
Ne praebe placidas horum sermonibus aures,
In quorum latitat gutture lingua duplex.
Niet onaardig is, wat Albert. Stadensis zegt in zijnen Troilus VI, 109:
Si quis in ore duas aliquo fert tempore linguas,
Altera praecidi forcipe debet ei.
863 Veter. Versus Prov. leonini (Neander 291):
Nobilitas morum plus prodest quam genitorum.
Buchler 225:
Non pater et mater dant nobilitatis honorem;
Moribus et vita nobilitatur homo.
867 Veter. Versus Proverb. leonini (Neander 283):
Filius ancillae moratus plus valet ille,
Quam regis natus, qui non est morigeratus.
Carmen de Paulino et Polla 410:
Non attendatur carnis sed mentis origo!
Ex animo potius nobilitatur homo.
Natus, ab arce poli veniens, dum sis sine mente,
Jam tua nobilitas est reputata nihil.
Econtra, si natus homo de faece lutoque,
Praeditus ingenio, nobilitate nitet.
Non genus ingenium, generis sed nobilitatem
Ingenium superat; sic generosus homo.
Denzelfden geest ademen ook de verzen in Rinclus 927:
Nemmer en werde mi verweten Mijn vader, ic laet elken weten;
Beter waric een goet herde Dan quaet van hoger aert gespleten.
Zie ook hoe Aristoteles zijnen jeugdigen leerling vermaant in Maerlants Alex. I, 543-564.
873 Veter. Versus Proverb. leonini (Neander 293):
Non sit neglecta servi sententia recta.
Lksp. III, 3, 1185:
Cracht noch wijsheit van Enen onghedeghenen man
En suldi versmaden niet; Want men daghelike siet
Die cleine sulc van zinnen, Datsi die grote dicke verwinnen.
| |
| |
877 Caecilius Statius Fragm. 266, (ap. Cicer. Tusc. III, 23, 55):
Saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia.
Plautus Captivi 1, 2, 62:
Ut saepe summa ingenia in occulto latent!
881 Veter. Versus Proverb. leonini (Neander 287):
In vestimentis non est sapientia mentis.
Buchler 332:
Esto memor, dilecte puer, tegumenta superba
Virtuti nullum conciliare decus.
884 Seneca Ep. 59, 18: Quod non dedit Fortuna, non eripit. Versus proverbiales:
Qui nil pauper habet, nihil est quod perdere possit.
Qui nihil aeris habet, nihil aeris perdidit unquam.
891 Juvenalis X, 22: Cantabit vacuus coram latrone viator. welke woorden Maerlant Sp. Hist. I, viii, 77, 43 aldus vertaalt:
Die niet en heuet mach openbare Singen vorden mordenare.
Seneca Epist. 14, 9: Nudum latro transmittit; etiam in obsessa via pauperi pax est.
Liber de contemptu mundi:
Hunc timor exagitat, quem gaza superflua ditat,
Sed nihil hic dubitat, qui cuncta superflua vitat:
Vivit securus: paupertas est sibi murus.
Die Rose 5081:
Want sekerleker mach een ribaut,
Waer hi wilt, gaen ende keren Allene vor die mordeneren,
Ende vore hem dansen ende singen
Sonder sorge teneger stont, Dan die gene die dragen bont.
Wapene Martijn I, 774:
Aermoede prijstmen menichfout, Men seghet: Soe es seker ende bout
902 Die ghedoghet, hi verwint. Het is een algemeen bekende spreuk: Vincit qui patitur, waarvan ik den eersten zegsman nog niet heb kunnen ontdekken. Wel wordt als zoodanig Cato genoemd in de Diet. Doctr. III, 1107:
Men hoert Catoene ghewaghen Wiltu verwinnen, lere verdraghen,
doch in diens Disticha vindt men die woorden niet; alleen dit wat eenigszins, maar niet genoegzaam daarvoor past I, 38:
Quem superare potes, interdum vince ferendo:
Maxima enim morum est semper patientia virtus.
| |
| |
Uit later tijd wordt van eenen Anonymus dit distichon opgegeven door
Buchler 242:
Nobile vincendi genus est patientia: vincit
Qui patitur; si vis vincere, disce pati.
903 Veter. Versus Prov. leonini (Neander 279):
Est misero peius derisio quam dolor eius.
Buchler 279:
Rideri saevae medio sub pondere sortis
Non minus afflictos quam dolor ipse gravat.
Lksp. III, 3, 957:
Met hem die in armoede leeft Ende ongheval ende ranspoet heeft
En seldi spot maken no sceren; Want dat soude hen meer deren
Ende quetsen in horen moet Dan al hoer ranspoet.
907 Jesus Sirach XXXVII, 32: Noli avidus esse in omni epulatione, et non te effundas super omnem escam: in multis enim escis erit infirmitas, et aviditas appropinquabit usque ad choleram.
Liber de contemptu mundi:
Scitur in omne latus nocivus cibus immoderatus:
Et nimius potus Veneris solet edere motus.
waar voor nocivus zal moeten staan nocuus, en wellicht Fertur voor Scitur.
Fabri de Werdea 519:
Qui bibit et comedit plus quam sibi congruit, idem
Se gravat et corpus debilitare solet.
Lksp. III, 24, 19:
Want over aet ende over dranc Maect den lichame ziec ende cranc.
Diet. Doctr. III, 1041:
Spise te uele ghenomen Doet dicke wile siecheit comen.
Diet. Doctr. III, 1067:
Maer ouertollech ate ende dranc Maect sin ende lichame cranc,
Ende bedeerft die ziele mede; Dits van rechte hare zede.
Spieg. d. Jong. 469:
So wie hier zijn lichaem quelt Met spijse of dranck bouen maten,
Die doot die volcht hem met ghewelt, Gheen medecijn en mach hem baten.
909 Facetus 36:
Si secretarum seriem vis noscere rerum,
Ebrius, insipiens, pueri dicunt tibi verum.
Buchler 288:
Si secreta voles serie cognoscere vera,
Potores, pueros, stultiloquosque roga.
vel:
Ebrius et fatuus (pueri iungantur iisdem)
Indicio produnt abdita saepe suo.
| |
| |
Buchler 289:
Nec pueris committe, nec insipientibus, omnes
Et celes bibulos, quod tacitum esse voles.
Quippe quod hi possint, veterum ut monumenta fatentur,
Usus et ipse docet, nil reticere diu.
Lksp. III, 4, 281:
Drie manieren sijn van lieden Die de waerheit gherne bedieden:
Die zot, die dronkene ende dat kint, Want dese en veinsen hem twint.
Spieg. d. Jong. 137:
Droncken lieden ende ionghe kinder Maken dicwils openbaer
Verholen dinghen, daer groten hinder Den menighen is gheuolghet naer.
Janus Anys. Sent. 602:
Hi vera dicunt: ebrii, fatui, pueri.
Erasmus Adag. I, 7, 17: In vino veritas. Durat et hodie vulgo proverbium: Non audiri verum, nisi a tribus hominum generibus, pueris, ebriis et insanis. Welk adagium ik met eenige parallelle plaatsen toegelicht heb in mijnen Erasmus bl. 183-185.
911 Prov. Salomonis XXII, 1: Melius est nomen bonum, quam divitiae multae; super argentum et aurum, gratia bona.
Public. Syr. 62: Bona opinio hominum tutior pecunia est.
Public. Syr. 83: Bene audire alterum patrimonium est.
Public. Syr. 217: Honestus rumor alterum est patrimonium.
Veter. Versus Prov. leonini (Neander 274):
Dulcius est aere pretiosum nomen habere.
Vetus dictum: Honesta fama praeterit pecuniam.
Diet. Doctr. III, 1235:
Goet name es beter menechfout Dan siluer, stene of gout.
Tunnicius Monost. 435:
Eer geit bouen al golt vnd edel steyn.
Fulvum praestat honor gemmas et Caesaris aurum.
912 Floretus 92:
Vir bone, semper ama quod sit tibi splendida fama:
Nomen habere bonum fertur domini fore donum:
Quis habens vitam non debet spernere famam.
Het metrum vordert in den laatsten regel te lezen: Quisquis.
914 Fabri de Werdea 151:
Crudelis dicar, propriam si negligo famam:
Nil melius fama creditur esse bona.
917 Jesus Sirach XLI, 15: Curam habe de bono nomine.
Cato Brev. Sent. 42: Existimationem retine.
| |
| |
Abaelardus ad Astralab. f. de Moribus 79:
Detrimenta tuae caveas super omnia famae,
Ut multis possis et tibi proficere.
Bloccius Praecepta formand. pueror. morib. perut. 13:
De fama sit cura bona tibi magna, fragranti
Unguento haec praestat divitiisque Midae.
Spieg. d. Jong. 77:
Tot gheenen tijden, wat v gheschiet, En wilt v eere niet ouer gheuen.
920 Publil. Syrus 168:
Fortunam citius reperias, quam retineas.
waarbij Erasmus aanteekent: Difficillimum est retinere fortunam, ne mutetur; et maior virtus est tueri parta, quam parare. Welke laatste woorden ontleend zijn aan Ovid. A.A. II, 13:
Non minor est virtus, quam quaerere, parta tueri.
Claudian. de laud. Stil. II, 326: Plus est servasse repertum
Facetus Parisiensis 424:
Quaerere res brevis est, sed retinere labor.
Die Rose 7782: Want hens gene meerre doegt,
Dan dat die liede behouden connen Die dinge die si hebben gewonnen.
Willen sire bliscap af ontfaen; Want die virtut es soe gedaen,
Dat mere es, sijt seker des, Te hoedene dat gewonnen es,
Dan es dat winnen no dat bejagen.
925 Wellicht dacht de schrijver aan de woorden van Jeremias L, 32: Et cadet superbus et corruet, et non erit qui suscitet eum.
927 Facetus Gothanus 57:
Disce vacans studio, quasi nunquam sis moriturus.
Vive vacans vicio, quasi vita cras cariturus.
Vetus distichon:
Vive carens vitio, tamquam sis cras moriturus,
Intendens studio quasi vita non cariturus.
Bebel 243: Laborandum est, et rebus necessariis studendum citra pravitatem, ut vivendum sit perpetuo: vivendum autem, tamquam cras moriaris. Alwaar meer plaatsen door mij zijn vermeld bl. 341.
Buchler 352:
Tamquam perpetuo victurus, adito laborem,
Et vitam, veluti cras moriturus, age.
Agricola Sprichw. 98 (Ausl.):
Du solt mit erbeyt nach gute streben, Gleich als woltestu hie ewig leben;
Vnd doch stehen ynn steten sorgen, Als soltest du sterben heut vnd morgen.
| |
| |
Diet. Doctr. I, 130:
Men sal leuen ende daer omme sorghen, Als of men steruen soude morghen,
Ende oec leren ernstelike Als te leuene euwelike.
930 Cicero de Senect. 20, 74: Moriendum certe est, et id incertum, an eo ipso die.
Pseudo-Augustin. de Spiritu et anima c. 31: Nihil enim morte certius, et nihil hora mortis incertius.
Floretus 29:
Scis quod obibis, homo, nescis ubi, quomodo, quando.
Fabri de Werdea 629:
Mors est certa tamen, nil est incertius ipsa
Hora mortis, et hanc noscere nemo potest.
Buchler 207 sq.:
Morte nihil certum mage, nil incertius hora.
vel:
Mors certa est, incerta dies, hora agnita nulli.
vel:
Mors te certa manet, sed, qua ventura sit hora,
Incertum, vel quae sit tibi eunda via.
931 Het onzuivere rijm twint - brinct kan licht geduld worden, evenals vroeger v. 635 drinct - twint.
933 Liber Sapientiae VI, 7 sq.: Exiguo conceditur misericordia: potentes autem potenter tormenta patientur. Fortioribus fortior instat cruciatio.
Auctor ad Herennium IV, 47, 60: Si quis in excelso loco et in magnis ac locupletibus copiis collocatus fortunae muneribus et naturae commodis omnibus abundabit; si virtutis et artium, quae virtutis magistrae sunt, egebit; quo magis ceteris rebus erit copiosus et illustris et exspectatus, eo vehementius derisus et contemptus ex omni conventu bonorum eiicietur.
Caesar ap. Sallust. Catil. c. 51, § 13: In maxima fortuna minima licentia est.
Juvenalis VIII, 140:
Omne animi vitium tanto conspectius in se
Crimen habet, quanto maior, qui peccat, habetur.
welke woorden Maerlant voor den geest zweefden, toen hij schreef
Sp. Hist. I, viii, 77, 37:
Alle mesdaet, so meerre persone Daer an slaet, so meer onscone.
Vollediger en meer woordelijk schreef daarvoor
Brant Narrensch. 21, 25:
Eyn yedes laster das geschieht So vil schynbarer man das sieht,
So vil als der wurt höher geacht Der sollichs laster hat volbracht.
| |
| |
937 Beda Prov. liber p. 301: Tanto peiora sunt vitia, quanto magis virtutum specie celantur.
Diet. Doctr. II, 3341:
Ende die clerke, die niet en wercken Na dat si int dscrijfture merken,
Mesdoen meer, des sijt vroet, Dan die leeke mensche doet.
Minnen Loep I, 3129:
Want soe een mensche beter sij, Soe hem bet betaemt daer bij
Dat hi reckelic sij ende edel. Doet hi loesheit als een snedel,
So is hi so veel meer gheschant Als hi hogher is becant.
Boec v.d. Wraken I, 889:
Want God, voer waer ghesproken, Laet gheen dinc onghewroken,
Ende so hogher es die man Soet God starker wreken can.
Niwe Doctrin. 1050:
Ende moniken of papen doen hier an (nl. adulterium)
Dobbel sonde, als sijt hantieren... Hieromme eest meer van hen mesdaen
Dan van andren leeken lieden; Want si souden 't ons verbieden
Ende goede exempel gheven.
945 Die Rose 2043:
Sijt hovesch mede, dat radic wale, Ende hebt altoes gereet u tale
Beide ten riken ende ten gematen.
Spieg. d. Jong. 297:
Ghi en sult niemant sijn te goet Reden te gheuen van datmen v vraecht;
Sijt milt van woorden ende geeft antwoort soet, So hebdi prijs ende danck beiaecht.
949 Buchler 249:
Oderunt peccare mali formidine poenae.
Waarschijnlijk is dit vers reeds in vroeger eeuw gemaakt.
953 Horat. Epist. I, 16, 52:
Oderunt peccare boni virtutis amore.
955 Dezelfde gedachte vindt men bij den nog steeds onbekenden zegsman in de Mnl. Rijmspr. II, 9:
Lisemuschs seit al oppenbaer: Al waert dat sonde geen sonde en waer, Ende God geen sonde en wrake, Ende niemant quaet van sonden en sprake, Nochtan soude men scuwen sonde, Want si comt ute soe quaden gronde.
welke woorden gedeeltelijk vertaald zijn uit Freidanks Bescheidenheit 40, 5-8.
956 ghene lieden die leuen, d.i. niemand ter wereld, geen levend schepsel. Eene dergelijke omschrijving bevatten de op bl. 114 aangehaalde woorden uit Floretus: Quisquis habens vitam.
965 Sine dadent, d.i. tenzij zij het doen, of als zij het niet doen. Doch waarschijnlijk zijn de twee laatste regels geïnterpoleerd, zooals wel meer gebleken is bij vier gelijkelijk rijmende regels.
| |
| |
967 Ovidius ex Pont. I, 5, 5:
Cernis, ut ignavum corrumpant otia corpus.
Cato Dist. III, 5:
Segnitiem fugito, quae vitae ignavia fertur;
Nam cum animus languet, consumit inertia corpus.
Floretus 15:
Otia devita, si vis bona sit tibi vita;
Otia qui sequitur, sine crimine vix reperitur.
Lksp. III, 3, 167:
Ghine sult u niet ledich maken, Maer onledich in goeden zaken
Suldi wesen vrooch ende spade, So wercti bi Cathoens rade;
Want ledicheit, sijts ghewes, Van alre quaetheit voetsel es.
Facetus Parisiensis 23:
Ocia nullus amet nisi sint coniuncta labori;
Nam nimia requie mortificatur homo.
Tunnicius Carm. eleg. de honesta vita 199:
Otia fac spernas, summum qui poscis honorem,
Sed modicus gratus sit labor usque tibi.
968 Voor beulet, zoo als het Hs. heeft, wil Kausler, door inschuiving der c, gelezen hebben beulect, dat volkomen voldoet, ofschoon men ook wel, door inschuiving eener u, zou kunnen lezen beuulet, zooals 958 gesproken wordt van die vuulheit vanden sonden. - Het Auden. Hs. heeft beuellen d.i. belemmeren, tegenwerken. Zie Mnl. Wdb. I, 1184, 3).
973 Jesus Sirach XXXIII, 29: Multam enim malitiam docuit otiositas.
Columella R.R. XI, 1, 26: Verum est M. Catonis oraculum: Nihil agendo homines male agere discunt.
Buchler 235:
Otia materiam vitiis causasque ministrant,
Et multis grandi saepe fuere malo.
Fabri de Werdea 893:
Otia, crede, solent vitiis conducere multis:
Hinc operi semper deditus esse velis.
Maerlant Alex. VI, 53:
Want neghene dinc en doet So verkeren des menschen moet
Ende begheren onsuverhede, Alse dronkenscap ende ledechede.
980 Facetus 92:
Qui plus expendit quam rerum summa rependit,
Non ammiretur, si paupertate gravetur.
Floretus 93:
Qui nimis expendit, alienum postea prendit.
| |
| |
Buchler 103 sq.:
Quaerere, lucrarive nihil, consumere multum,
Vicatim faciunt post rogitare cibum.
vel:
Si, cui sunt nulli reditus, expendere large
Res velit usque suas, illico pauper erit.
Zie ook de beide strophen onder den naam van Thobias en Trecht boven medegedeeld op bl. 48.
983 Cicero de Off. II, 15, 54: Cum egere coeperint, alienis bonis manus inferre coguntur.
Cato Distich. III, 21:
Qui sua consumunt, cum deest, aliena sequuntur.
Floretus 79:
Qui sua consumit, eget et post undique sumit.
Fecunda Ratis I, 57:
Qui frustra sua consumunt, aliena catillant.
985-988 De zin van deze verzen is: ‘Eene kwistige hand en onwillig arbeiden (node doen pine) is een voorteeken van naderende armoede; maar vlijtige arbeid (die vele pijnt) en doorgaande spaarzaamheid is een voorteeken van toekomstigen rijkdom (dat hi vele gaert). Vermoedelijk vertaalde onze dichter de oude door Buchler 239 opgegeven Versus leonini, ofschoon die in omgekeerde volgorde staan:
Parca manus, labor assiduus, designat habere;
Larga manus, labor insolitus, desistit habere,
welke door Buchler l.c. in deze Disticha zijn overgebracht:
Ingentes modico parcus componit acervos
Tempore, continui mole laboris, opum.
Prodigus, et quisquis consumit multa, lucratur
Pauca, nihilve, brevi decoquit hoc quod habet.
In het Auden. Fragm. heeft de afschrijver v. 285-288 een geheel anderen zin geleverd.
989 Tobias IV, 19: Consilium semper a sapiente perquire.
Floretus 62: Consule maiores, prudentes et seniores.
Facetus Parisiensis 129:
Ad loca prudentum tendat vestigia sepe
Et notet attente que recitantur ibi.
Walewein 6965: Eens vroetmans raet es dicke goet.
Fabri de Werdea 489:
Rebus in ignotis debemus consulere illos,
Qui res noverunt cognitione mera.
Fabri de Werdea 569:
Omnibus in factis auctores consule certos,
Est quia multa salus, multa ubi consilia.
| |
| |
992 De lezing van het Comb. Hs. Ende si di wisen is onverstaanbaar, tenzij men schrijve Ende sie die wisen d.i. let op de verstandigen (die vroede lieden) en volg hun voorbeeld. Liever heb ik het woordje wat ingelascht, dat mij meer beviel dan hoe, zooals in 't Auden. Fragm. staat.
997 Die fel es ende oec vroet mede, Dien ontsie. Indien deze lezing niet bedorven is, dan zal vroet hier in eene ongunstige beteekenis moeten genomen worden, zoodat de zin is: Wacht u voor dengenen die boos is en tevens slim om u kwaad te doen. Doch liever zou ik uit het Auden. Fragm. de lezing wret d.i. wreed, willen aannemen, zonder afgeschrikt te worden door de gedachte aan tautologie. - Of zou men hier wellicht moeten lezen vrec, als eene tegenstelling van het voorafgaande goedertiere?
999 Diet. Doctr. I, 911:
Men seit dat, ende dat es waer,
Dat alle lof, voer waer geseit, Inden ende altoes leit.
Edele Parabelen ende leren (Vaderl. Mus. II, 177) 33:
Men sal van gheenre daet beroemen Vore dende dbeghen mach doemen.
Colm 20, 1:
Ich spriche ez nâch den wîsen, Man sol kein dinc niht prîsen.
Biz man besiht wie ez ein ende welle geben.
Fabri de Werdea 15:
Ens aliquod mundi nunquam laudabis ab ortu,
Sed finis nomen laudis habere solet.
Fabri de Werdea 327:
Quodlibet ens mundi sapiens a fine vocabit;
Res a principio nemo vocare velit.
Fabri de Werdea 919:
Quodlibet ens a fine suo debet vocitari,
Rem quia principium notificare nequit.
1001 Jesus Sirach XI, 30: Ante mortem ne laudes hominem quemquam.
Ovidius Metam. III, 135:
.......Scilicet ultima semper
Exspectanda dies homini, dicique beatus
Ante obitum nemo supremaque funera debet.
Juvenalis X, 273:
Festino ad nostros, et regem transeo Ponti,
Et Croesum, quem vox iusti facunda Solonis
Respicere ad longae iussit spatia ultima vitae.
Erasmus Adag. I, 3, 37: Finem vitae specta. Quin hodieque passim omnibus est in ore: Ab exitu rem spectandam esse. Zie mijnen Erasmus bl. 140 e.v.
1003 De onbestendigheid der Fortuin werd bij de klassieke schrijvers op tweeërlei wijze voorgesteld, t.w. òf door een wente- | |
| |
lenden bol, waarop men moet balanceeren, òf door een draaiend rad, waarop de menschen beurtelings opgeheven en neergeworpen worden. Zie Jacobs Animadv. in Callistr. p. 701. Van beide voorstellingen zijn sporen in de geschriften der Middeleeuwen, doch wel het meest die van het draaiende rad; zooals hier. - Uitvoerig wordt daarover uitgeweid in Flor. en Blanc. 3168-3196 en in die Rose v. 3977, waar het van de wilder Aventure heet:
Die dicke werc menich wonder; Si werp tfolc boren ende onder, Si maecse blide ende mat; Want dAvonture keert een rat, Ende die gone, diere set boven, Mach wel davonture loven, Op dat hire bleve emmermeer; Maer si brinct te saen den keer, Diene werp van boven neder Ende den ondersten verheft weder.
Zie verder Wackernagel, das Glücksrad und die Kugel des Glüks. (Haupt, Zeitschr. f.d. Alterth. VI, 134 e.v.)
1005 Maerlant Alex. VIII, 1031:
En mercstu niet int herte dine
Hoemen daventure bescrivet Met enen rade, daer soe drivet
Dien enen up, dien anderen neder?
1007 Floretus 75:
Optima res modus est, nam semper ad omnia prodest.
Lksp. III, 3, 505: Mate is goet tallen spele.
Diet. Doctr. II, 3056. en III, 1656: Mate es goet tallen spele.
Diet. Doctr. III, 1071: En es gheene meerre bate Dan middelheit ende mate.
Ferguut 4531: Van alle spelen is goet die mate.
Prov. Comm. 469: Mate is goet tot allen dinghen.
Fertur: in omne quod est mensuram ponere prodest.
waarvoor in de Carmina Burana p. 169 gelezen wordt: Semper ad omne cet; doch fertur is zooveel als dicitur met de beteekenis van proverbium est.
Bebel 292: Mensura omnium rerum optima.
alwaar een aantal gelijkluidende plaatsen door mij zijn opgegeven bl. 83 en 379, evenals vroeger in mijnen Erasmus bl. 92-95.
1009 August. Sceepk. (Ovl. Ged. III, 108) 218:
Wie hem met gheven maect soe bloet
Dat beide sijn hande ydel bliven, Men mach hem wel vor ghec bescriven.
1013 Buchler 103:
Si tua des opportune, teneasque, frueris,
Dum frueris vita, conditione pari.
Mnl. Rijmspr. I, 16:
Soe wye can houden ende gheven Te recht mach hi mit eren leven.
August. Sceepk. 226: Wie met eren wilt voert gaen, Hi moet houden ende gheven, Sal hi redeliken leven.
| |
| |
1016 Floretus 79:
Prodigus est dando nimium, cupidus retinendo:
Largus dans danda, parcus retinens retinenda.
Mnl. Rijmspr. I, 24:
Een vreckman niet en vonde Goet, ende hijt wegh gheven konde.
1019 Ecclesiastes V, 9: Avarus non implebitur pecunia.
Horatius Ep. I, 2, 56: Semper avarus eget.
Seneca Consol. ad Helv. X, 11: Cupiditati nihil est satis.
Seneca Epist. 94, 43: Avarus animus nullo satiatur lucro.
Juvenalis XIV, 139:
Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crevit.
Publil. Syr. 627;
Tam deest avaro quod habet, quam quod non habet.
1020 Deze woorden herinneren aan hetgeen over eenen rijken schipbreukeling gezegd wordt door Juvenalis XIV, 298:
- Cuius votis modo non suffecerat aurum,
Quod Tagus et rutila volvit Pactolus arena.
1024 Terecht heeft reeds Kausler (Denkm. III, 344) opgemerkt dat ypocrijt, wat het Comb. Hs. heeft, foutief is, en dat verdropijt, zooals in het Auden. Fragm. staat, wel iets beter, maar toch niet volkomen richtig is. Hij sloeg daarom voor - en ik heb niet getwijfeld dit als de eenig juiste lezing over te nemen - te schrijven ydropyc, hetgeen niet slechts door het rijm, geëischt wordt, maar ook overeenkomt met de bedoeling des dichters. Immers was de vergelijking van den gierigaard, die, hoe meer hij bezit, zooveel te meer naar rijkdom haakt, met den waterzuchtige (hydropicus), die, hoe meer hij drinkt, zooveel te meer door dorst gekweld wordt, een zeer geliefkoosd denkbeeld bij de dichters der Middeleeuwen. Hun was daarin voorgegaan door Ovidius; doch vroeger reeds door Horatius Carm. II, 2, 13:
Crescit indulgens sibi dirus hydrops,
Nee sitim pellit, nisi causa morbi
Fugerit venis et aquosus albo
Ovidius last. I, 211 sq.:
Creverunt et opes et opum furiosa cupido,
Et, quum possideant plurima, plura volunt...
Sic, quibus intumuit suffusa venter ab unda,
Quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae.
1025 Cassiodorus de charitate Dei c. 5: Hydropici more, qui plus bibendo plus sitit, pecuniae cupiditas ex multiplicatione grandescit.
| |
| |
Auctor libri q.d. Pamphilus in Epilogo:
Dum bibit hydropicus, magis et sitit et cupit undam,
Sic magis exardet semper avaritia.
Jacobus Beneventanus c. 11:
Hydropico similis nunquam satiatur avarus.
Auctor libri qui incipit Astrolabi:
Hydropico similis nemo nisi dives avarus.
Auctor libri de Moribus medicorum c. 21:
Hydropico similis omnis avarus adest.
De laatstgenoemde plaatsen vond ik aldus opgegeven bij Hieremias Compend. Moral, notabil. p. 95a, doch de regel uit ‘Astrolabi’ (waardoor hij anders den brief van Petr. Abaelardus ad Astralabium filium aanduidt) is niet in mijn Apographum aanwezig.
Lksp. I, 28, 39:
Also en mach, verstaet wel dat,
Die vrecke man rike Niet comen in hemelrike
Ende also die twater laedt, Drinckens niet en wort versaet
Ende so die des waters vol si So sijn dorst meer wast daer bi
Lksp. III, 4, 397:
Soe meer wast die rijcheit, Soe meer wast die ghierecheit:
Dats alse die dwater laedt, Drancs niene werdt versaedt;
Want soe hi swaters meer in heeft, Soe die dorst meer an hem cleeft.
1028 Hen vergaet hem d.i. ‘Het (de kwaal) gaat niet over, verlaat hem niet.’ De afschrijver van het Auden. Hs. schijnt dit niet verstaan te hebben en gaf daarvoor ter verduidelijking: Dorst ne vergaet hem. - Met minder verandering had kunnen geschreven worden: Hine versaet hem.
1029 Freidank 41, 18:
Die giregen und die rîchen Sol man dem mere gelîchen:
Swie vil zem mere wazzers gê, Ez hete doch gerne wazzers mê.
Diu wazzersuht und daz mer Hânt für durst keine wer.
Versus proverb. leoninus:
Orco sive mari mens aequiparatur avari.
1030 Ecclesiastes I, 7: Omnia flumina intrant in mare, et mare non redundat.
1032 Van den gierigaard wordt in 't Comb. Hs. gezegd:
Ende cume dat hi eten sat.
Daarvoor oppert Dr. Beets (Proefschr. bl. 113) te lezen:
Ende cume laet hi eten sat,
| |
| |
dat zou dan zijn: hij gunt anderen, zijnen huisgenooten nauwelijks voldoende spijs. Mij kwam het beter voor te schrijven:
Ende cume dat hi etet sat,
d.i. dat hij zich zelven het noodige onthoudt, en zich denkelijk te meer verheugt hoe meer hij van zijn maal heeft uitgespaard. En zoo wordt de gierigaard geteekend door
Palingenius Zodiacus Vitae II, 92:
(Avarus) Si forte epulis accumbit, iniquae
Morsus avaritiae stimulat, vix ulla palato
Esca placet, properatque ingratas linquere mensas:
Abstrahit inde illum exigui spes dira lucelli.
Lksp. III, 21, 21:
Donsalichste dinc die leeft, Dats hi die ghenoech heeft
Ende niet en toont dathi daer ave Sinen lichame ghenoech gave,
Maer jammerlijc dat verspaert Teens anders behoef, diet vertaert.
Minnen Loep III, 110:
Het sijn rechte ghieren van aerde,
Goet te gaderen tallen tijden Ende hongher groot daer om te lijden.
1037 Jesus Sirach XIV, 4: Qui acervat ex animo suo iniuste, aliis congregat, et in bonis illius alius luxuriabitur.
Horatius Carm. II, 3, 19:
.... Exstructis in altum Divitiis potietur haeres.
Lksp. III, 23, 215:
Die ghene ooc dien ghi laten selt U lant, u huse, u renten, u geldt,
Sullen blidelic daer mede leven Ende luttel voor uwe ziele gheven.
Facetus Parisiensis 501:
Cui sua non prosunt, aliis conservat habenda,
Heres post mortem perdet amore suo.
1043 Ennius Annal. VII, 59 (ap. Macrob. Saturn. VI, 1, 62):
Fortibus est fortuna viris data.
Terent. Phorm. I, 4, 26: Forteis fortuna adiuvat.
Cicero Tusc. II, 4, 11: Fortes fortuna adiuvat, ut est in vetere proverbio.
Vergil. Aen. X, 284: Audentes Fortuna iuvat.
Ovid. A.A. I, 608: Audentem Forsque Venusque iuvant.
Livius VIII, 29, 5: Eventus docuit fortes fortunam iuvare.
Fabri de Werdea 362:
Quemlibet audentem fallax Fortuna iuvabit,
Quamvis instabili volvitur ipsa rota.
Fabri de Werdea 485:
Audentes Fortuna iuvat, ridetque timentes;
Hinc age, quicquid agas, absque timore, precor.
| |
| |
Reinaert II, 4286:
Den coenen helpt die aventure.
De eerste zegsman van deze later zoo algemeene spreuk zou Simonides geweest zijn, de Grieksche lierdichter van Ceos, indien men althans de aanduiding volgt van
Claudianus Epist. IV, 9:
Fors iuvat audentes, Cei sententia vatis.
doch de Grieksche woorden zijn niet meer voorhanden; onder de fragmenten van Simonides in de Poetae Lyrici Graeci van Th. Bergk wordt dus bij gemis van het Grieksch, p. 804, n. 227 alleen het vers van Claudianus opgegeven.
1051 Carmin. Proverb. Loci Communes 19:
Infelix, qui multa sapit, nescitque docere:
Infelix, qui pauca sapit, spernitque doceri:
Infelix, cuius prodest sapientia nulli.
Voor den laatsten regel vindt men elders:
Infelix, qui, recta docens, operatur inique.
Buchler 85:
Turpe quidem bona scire, rudes nec posse docere;
Turpius at multo est discere nolle rudem.
1059 Cato Dist. I, 30:
Quae culpare soles, ea tu ne feceris ipse:
Turpe est doctori, cum culpa redarguit ipsum.
Lksp. III, 15, 230:
Hets den lerare leellijc zere,
Dathi selve niet en hanteert Doghet, die hi enen andren leert,
Alse Cathoen, die wise man, In sinen boec wel spreken can.
Die Rose 4940:
Ende die meestre van divinen mede,
Die predeken gaen van stede te stede, Om ere te hebbene ende rijchede,
Ende om vordeel van den heren, So gaen si den volke leren
Ende seggen wel goede predecaden, Die hem selven cleine staen te staeden.
1065 Kausler (Denkm. III, 345) wenschte hier te lezen bedaechthede en bedaecht; wellicht omdat hij in bedecthede en bedect slechts de beteekenis zag van verborgenheid en geheimzinnig. Doch deze verandering is volstrekt onnoodig, dewijl die woorden evenzeer bedachtzaamheid en omzichtig beteekenen. Zie Mnl. Wdb. I, 620.
1066 In allen dinghen, daer mense spoet. De beteekenis der laatste woorden is: ‘indien men ze wil doen slagen of gelukken.’ De lezing van het Auden. Fragm. daer mense
| |
| |
doet zou niet meer dan een stoplap geven, en wordt door Kausler terecht ‘zu bedeutungslos’ genoemd; terwijl hij meent dat natuurlijker zou zijn te schrijven: gheeft soe spoet.
1068 Buchler 250:
Res mala peccatum, duplo iactantia maius
Efficit hoc; potius poenituisse decet.
Rhythmus Vulgaris:
Dupliciter peccat qui se de crimine iactat.
Parabelen e. wise leren (Vaderl. Mus. II, 195) 534:
Die hem beroemt als hi doet quaet, Valt in dobbel mesdaet.
Lksp. III, 4, 437:
Ghi en selt in ghenen stonden Beroemen u van uwen sonden.
Husemann Spruchsamml. 12:
Dat ys vorwar een vnwysz man, De syne schande nicht verschwygen kan.
Albert. Stadensis Troilus II, 212:
Dedecus est propria prodere saepe probra.
waar voor saepe te lezen is voce.
1071 Liber de Moribus 35: Hoc habet omnis adfectus, ut in quod ipse insanit, in idem etiam ceteros putet furere.
Veter. Versus Proverb. leonini (Neander 266):
Autumat hoc in me quod novit perfidus in se.
Galter. Alex. II, 236:
Qui notat innocuum sceleris, qui proditionis
Arguit insontem, merito non creditur insons.
welke woorden aldus vertaald worden door
Maerlant Alex. II, 569:
Want wie so gherne quaetheit doet, Hi waent dat nieman en si goet.
1075 Dietsce Catoen 299:
Lieve sone, oec wachti dies, Dattu biddens niet en plies;
Ic segdi, hoet int lant nu steet: Die vele biddet hi es leet.
Dewijl voor deze verzen geen meer voldoende plaats in de Latijnsche Disticha kan worden aangewezen, vermoedt Beets (Proefschr. bl. 70) niet ten onrechte dat zij eene door den Vertaler gemaakte uitbreiding zijn van Dist. III, 21:
Qui sua consumunt, cum deest, aliena sequuntur.
1076 Onghemint in sinen aert d.i. de bedelaar is in zijn land niet bemind, niet gezien, veracht. Aan de lezing onghemint, die in 't Auden. Hs. 373 staat en in het Fragm. bij
| |
| |
Matthaeus 22 bevestigd wordt, aarzelt Kausler - mijns bedunkens, zeer ten onrechte - de voorkeur te geven boven de door hem gemaakte verandering ghemindert.
1083 Lksp. III, 20, 41:
In een boec hebbic ghelesen: Hine sal niet eens anders wesen,
Die sijn selfs wel wesen mach.
Waarschijnlijk wordt hier bedoeld de Latijnsche pentameter, welks vervaardiger mij echter onbekend is:
Alterius non fit (aliis sit), qui suus esse potest.
Men vindt die woorden gebezigd in Facetus Gothanus D. 16 (Fab. Aesop. XXIb 21); voorts ook in den Troilus van Albertus Stadensis V, 932; later nog bij Owenus Epigr. ad Henricum principem I, 13, en in het straks aan te halen distichon van Buchler.
1085 Veter. Vers. Proverb. leonini (Neander 293):
Non bene pro toto (aliis fulvo) libertas venditur auro.
Buchler 164:
Optima libertas nulli vendatur ob aurum,
Nec sit is alterius, qui suus esse potest.
1092 Valer. Max. IV, 4, 1: Omnia nimirum habet, qui nihil concupiscit.
Seneca Ep. XIV, 17: Is maxime divitiis fruitur, qui minime divitiis indiget.
1093 Ovidius Amor. I, 8, 62:
Crede mihi, res est ingeniosa, dare.
Vetus distichon:
Est dare res sancta, res nobilis et veneranda,
Bes nimis ingenua, nec ab hoc minus ingeniosa.
Aliud distichon vetus:
Est dare laetitiae vox, verbum nobile, verbum
Mellifluum, dantis gloria, dantis honor.
Die Rose 7754: Geven maect den gevre goet man:
Geven prijst den gevre sere Ende den nemere doet onnere.
1095 Poeta Nescio Quis:
Nonnunquam fuge, quod dabitur: susceptio doni
Arbitrii vendit liberioris opes.
Venditur arbitrium, dum vivitur ex alieno
Sumptu: pane tuo vescere, liber eris.
Publil. Syrus 48: Beneficium accipere libertatem est vendere.
1097 Buchler 215:
Ecquis amore suo possit complectier illum,
Munera qui gaudet prendere, nulla dare.
| |
| |
Buchler 217:
Vel tu redde vices, vel desine cuncta rogare:
Dedecus est semper sumere nilque dare.
vel:
Quisquis habere studes, iterum dare dona libenter
Te decet, aut nunquam verus amicus eris.
1099 Diet. Doctr. II, 2323:
En es altoes niet tijt Van ghevene, des seker sijt,
Noch van nemene daertoe mede.
Diet. Doctr. III, 1193:
Altoes nemen ende gheuen niet Es grote scande, waer mens pliet.
1101 Cicero ad Att. VIII, 3, 6: Est necesse servire tempori et non amittere tempus, cum sit datum.
Plin. H.N. XVIII, 6, 44: Suo quaeque tempore facienda.
Seneca Medea 175: Tempori aptari decet.
1103 Diet. Doctr. II, 207:
Nemen ende weder gheven Doet vriende tsamen vaste eleven.
Prov. Comm. 366:
Gheuen ende wedergheuen helt die vrientschap te samen.
Alternando boni nos munere sumus amici.
Tunnicius Monost. 525:
Geven unde wedder geven helt die vruntschap.
Servat amicitiam gratum cum foedere munus.
Bebel 486: Muneribus et remuneratione consolidatur amicitia.
1105 Vet. Versus Proverb. leonini (Neander 312):
Spernens omne datum non se facit esse ligatum.
Prov. Comm. 305:
Die niet nemen en wil en darf niet gheuen.
Nolens accipere, nil solet ille dare.
Tunnicius Monost. 458:
Die nicht entfenckt, die darff nicht wydder gheven.
Qui nihil accepit, non restituisse coactus.
Buchler 164:
Sorte sua quicunque fruens aliena recusat,
Non erit ullius subditus ille iugo.
1107 Ghef willike, ne maect niet lanc, d.i. maak het niet lang, geef spoedig, praat er verder niet over. Zoo
Rein. 2933: Wat holpt, dat iet u maecte lanc?
Lanc. II, 22577: Wat hulpet dat iet lanc makede?
Walewein 1140: Wat holpe dat ic langhe tale maecte?
| |
| |
Auson. Epigr. 82:
Gratia, quae tarda est, ingrata est; gratia namque
Quum fieri properat, gratia grata magis.
Publ. Syr. 235:
Inopi beneficium bis dat, qui dat celeriter.
Vet. Vers. proverb. leonini (Neand. 306):
Qui cito dat, bis dat, qui ter dat munera, nil dat.
waar natuurlijk tardat moet gelezen worden.
Buchler 218:
Munera sinceri sunt pectoris argumentum,
Si cito, si prompta dantur et illa manu.
Rhythmus vulgaris:
Dandi tolle moras, dando cito munus honoras.
Vetus distichon:
Denigrat meritum dantis mora, sed data raptim
Munera plus laudis plusque favoris habent.
1109 Lksp. III, 23, 8:
Altoos met maten gheven sal Ende ooc te tide groot ende smal,
Also den persoon betame: So is sine miltheit zonder blame.
Diet. Doctr. II, 2317:
Soe wie sijn ghifte gheuen sal, Sal tijt ende stede wachten oueral,
Ende wiet oec sien sal ende horen, Ende versien oec wel te voren
Dat den persoene betaemt, Soe es sijn gheuen ongheblaemt.
1111 Die rechtelike gheuet, hi gheuet te dancke, d.i. ‘Wie zoo geeft als het behoort, zoodat het werkelijk een geschenk is, die geeft zijne gift om niet (gratis), zonder dat hij eenige vergelding wacht.’
Cato Dist. IV, 8:
Quod donare potes, gratis concede roganti.
Abaelard. ad Astralab. f. de Moribus 143:
Si non subvenias donec te exoret amicus,
Quae dare te credis, vendere crede magis.
1113 die om wedergheuen hopen, d.i. ‘die hopen dat een ander, de door hem begiftigde, iets zal teruggeven’. Naar den zin is dus wedergheuen hetzelfde als wat 1115 wederhebben genoemd wordt. En zoo wordt dit ww. ook gebruikt in
Prov. Comm. 534:
Men en sal niet gheuen om weder gheuen.
Dans ut reddatur sibi, iuste decipiatur.
| |
| |
Tunnic. Monost. 763:
Men sal nicht geven vmme wedder geven.
Dona quis exhibeat, rursus ut munera captet?
Mich. Verinus Dist. de Moribus 118 (overgenomen in Oweni Dist. p. 115 n. 84:
Ille Deo similis, qui dat bene munera laetus;
Qui repetit, fructus foenoris officio est.
Klaarblijkelijk schreef Verinus alzoo naar aanleiding van de woorden van Seneca de Benef. III, 15, 4: Qui dat beneficia, deos imitatur; qui repetit, foeneratores.
1115 Dezen en den volgenden regel wil Dr. Beets (Proefschr. bl. 113) aldus gewijzigd hebben:
Die ghevet om weder te hebbene goet,
Hijs alse die coep oft wissel doet.
welke verplaatsing van also tot aanduiding der vergelijking mij toeschijnt onnoodig te zijn; immers wordt dat woordje ook niet gebezigd bij dezelfde vergelijking in 1114. Mijns bedunkens heeft also goet de beteekenis van: evenveel goed, een wederkeerig geschenk van gelijke waarde.
Beda Proverb, liber p. 298:
Qui tibi dat multum, de te quoque quaerit id ipsum.
Publil. Syrus 60:
Beneficium saepe dare, docere est reddere.
1117 Bij de tegenwoordige lezing zou in dit vers dezelfde gedachte uitgedrukt zijn als in 1115 en toch aan de gelijkgestelde personen tweeërlei hoedanigheid worden toegekend. Dit kan onze Moralist niet bedoeld hebben. Mijns bedunkens onderscheidt hij in de laatste strophe (1111-1118) de personen, die aan anderen een geschenk geven, in twee soorten; t.w. het zijn òf dezulken die geven zonder oogmerk iets te willen terug ontvangen, die te dancke gheuen: òf dezulken die hopen dat de begiftigde iets zal teruggeven, die hare ghiften vercopen. En deze laatsten zijn van tweeërlei aard; t.w. zij bedoelen òf een geschenk van gelijke waarde terug te krijgen, en dat zijn zij die coep of wissel doen: òf iets van grooter waarde, en dat zijn zij die op wouker gheuen. Doch alsdan moet in 1117 weder in meerre veranderd worden.
|
|
Auteursrecht onbekend