Die bouc van seden. Een middelnederlandsch zedekundig leerdicht

[p. 46]

tekstkritische noten

1-4 De vier eerste regels zijn aangehaald in de aanteekeningen van Van Hasselt op Kiliaan bl. 438 tot verklaring van het woord onsaeligh; doch slechts onder verwijzing naar Matthaeus.

B. Fragmenten van den Bouc van seden uit een Haagsch Handschrift van de Koninklijke Bibliotheek (N^o. 77. S. 4^o.)
Vroeger gedeeltelijk medegedeeld door Antonius Matthaeus

in: Veteris aevi Analecta T. I, p. 65 sq.
Edit. Sec. Hagae Comitum 1738. 4^o.

Drie maniere van luden siin,⁺
Die katiif ende onsalich siin.
Die niet wil leren ende niet en kan
Dats mettien een onsalich man.
Die ander, die onsalich heit,
Dats die veel vroetscap weit,
Dair hem ghene af mach comen
Noch te nutscap noch te vromen.
Die derde onsalich es diegone,
Die ander luden es ghewone
Recht te leren ende goet,
Ende dies zelue niet en doet.
Wacht di, vrient, dat raed ic di,
Dattu ghene van desen en si.⁺

+ Comb. Hs.

+ 1051-1064

[p. 47]

15

Menich is die gherne name,⁺

 

Durste hi nemen van groter scame:

 

Menich scaemt hem ende bid node,

 

Diet wel name diet hem bode.⁺

 

Du en moetst ooc nemen niet

20

Alle dinc die men di biet.⁺

 

Die veel bid, es onwaert

 

Ende onghemint in sinen aert.⁺

 

 

Fo. 8.

Trecht spreect, dair ic op roere,

 

Dat die zede vander hoere

25

Veel arghr (sic) is bekent

 

Dan enich veniint serpent.

 

Seneca.

 

So wie dat es van zinne vroet,

 

Ic zegge, dat hi zetten moet

 

Elcken dach in dier ghebare,

30

Als oft siin leste dach ware.

+ Comb. Hs.

+ 1079-1082

+ 1095-1096

+ 1075-1076

[p. 48]

 

Abbacuc.

 

Die sinen knecht maect sinen here,

 

Hem comter dick af onnere:

 

Die in die hant hout, dat hi leecht

 

Onder voet, is zeer ontweecht.

 

Homerus.

35

En zech van nyemens quaetheit quaet,

 

Oftu bist in alsulcker daet:

 

Hi is dul, die blameert anders smet,

 

Kent hi an hem die zelve let.

 

Thobias.

 

Die meer verteert dan hi vermoghe,

40

Hets recht dat hi armoede doghe:

 

Die meer verteert dan hem betaemt,

 

Hets recht dat hi hem dairna scaemt.

 

Catho.

 

Vlie taerninge ende quade wiif,

 

Leed in tauerne niet diin liif;

45

Diere hem vele hout an,

 

Hi sterfter om een arm man.⁺

+ 203-206

[p. 49]

 

Catho.

 

Laet di ghenoeghen dattu heues,

 

Ist luttel of veel dair du bi leues;

 

Zo wie dat tsine ghenoecht wel,

50

Hi es rike ende niement el.⁺

 

Catho.

 

Ondec dinen wive niet

 

Verholen dinc, die di es ghesciet,

 

Offer diin liif of ere an leghet;

 

Want die man es dom dies pleghet.⁺

 

 

55

Doch den heilighen hoir belof

 

Eer god &c.⁺

 

Catho.

 

Onderwint di niet van gheenre daet,

 

Die tot diwaert niet en gaet:

 

Want du moochst varinge maken,

60

Dat al op di zoude becraken.⁺

 

Zulc man doet dinc in haestichede,

 

Dat hem berout alst is gheleden.⁺

 

 

 

Goede vrouwen eer na diinre macht

 

Ende sprec van hen gheen quaet; dat wacht:

65

Du en moochse niet mit quaetheit domen,

 

Want wi siin alle van vrowen comen.⁺

 

 

 

Goed man, oftu moochs verstaen,

 

Datti diin wiif is onderdaen,

 

Doch hair voir die lieden ere,

70

Hebse waerd ende minse zere.⁺

 

 

 

Die meister is van siinre tonghen

 

Ende sinen zin heeft wel bedwonghen,

+ 185-188

+ 159-162

+ 129-130

+ 355-358

+ 377-378

+ 453-456

+ 457-460

[p. 50]

 

Die mach wel spreken ende wesen coen,

 

Zo wair ende dair hiis heeft te doen.

 

 

75

Vrese mit ontrouwen,

 

Ende zelden te scouwen,

 

Ende nemmermeer gebruken,

 

Dat siin smerten

 

Die der minnen herten

80

Doen rouwen beluken.

 

 

 

Dat altoos roert ende niet en leeft,

 

Ende milde es ende niet en gheeft,

 

Ende vroom es zonder manlike daet,

 

Wat es dat, gheselle, nv raet.

 

 

85

Dit bispel, dat gi hoort hier,

 

Dicht een Eerhalt, hiet Jan Visier,

 

Hen allen diet horen te bate,

 

Ende zeecht, dat na rechte state

 

Kerstenheit is sere gheureest

90

Bi desen iii zaken alre meest:

 

Jonge kinder ombedwonghen,

 

Ende trecht vter wit ghespronghen,

 

Ende brachters zachter dan si zouden,

 

Doet al kerstenheit in quaetheit houden.

19 Matthaeus teekent hierbij aan: ‘Vetus proverbium est: Ούτε πάντα, ούτε πάντοτε, ούτε παρὰ πάντων. L. 6. § 3, ff. de off. Procons. (D. I. 16) waar Ulpianus zegt, dat de keizers Severus en Antoninus daarmede, in een sierlijk geschreven brief, de bestuurders der wingewesten hebben aanbevolen bescheiden te wezen in het aannemen der hun aangeboden geschenken.

23-26 Deze vier regels staan ook in de Bloemlezing genaamd Van vele edele Parabelen ende wiser leren, uit het Hs. CXLVIII door Serrure uitgegeven in Vaderl. Mus. II, 176-195, alwaar zij met nog vier regels onder den naam van Juvelales aldus luiden v. 489 e.v.:

't Recht seit daer ic op roere,
Dat de costume van der hoere
Vele aerchere es bekent
Dan enech ghevenenijnt serpent.

De cursief gedrukte verzen staan niet in het Comburger Hs.

27-30 Deze verzen zijn overgenomen uit den Sp. Hist. I. VIII, 32, v. 25-31 waar zij aldus luiden:

Wie so es van zinne vroet,
Ic segge u, dat hi sitten moet
Alden dach indiere ghebare,
Alse of dat sijn leste ware.

Maerlant verklaart deze gedachte ontleend te hebben uit Seneca. Wellicht heeft hij dus bedoeld de woorden die gevonden worden in Epist. 12, § 8: Itaque sic ordinandus est dies omnis, tamquam cogat agmen et consummet atque expleat vitam. Anders zou men licht denken aan Horatius Epist. I, 4, 13:

Omnem crede diem tibi diluxisse supremum,

of aan de woorden van Beda Proverb. Liber p. 295. Omnis dies velut ultimus tractandus, of aan die van Janus Anysius Sent. v. 79:

Sic vive, tamquam. omnis supremus sit dies.

33 Bijna gelijkluidend staat in de Middelnederlandsche Disticha Catonis (Beets, Proefschr. bl. 40):

Hys sot, die in sijn hant heeft goet
Ende leyt dat onder zijnen voet

dat als vertaling moet zijn van Dist. II, 26:

Rem, tibi quam nosces aptam, dimittere noli.

35 De twee eerste regels luiden bij Matthaeus aldus:

En sech van niemants gecheit iet,
Of du bist ein alsulcken diet.

De twee laatste regels geven de gedachte terug van Cato Dist. 1, 30.

Turpe est doctori, cum culpa redarguit ipsum.

39-42 Gedeeltelijk komt deze strophe overeen met de straks genoemde Parabelen ende wise leren v. 513:

Trecht seit:

Sonder rijcheit teringhen groet
Eischt ermoede vore de doot:
Die meer verteert dan hi vermach
Doot hem selven sonder slach.

43 In een Hs. van de Middelnederlandsche Disticha Catonis vond Dr. Beets bl. 52 deze twee regels aldus verminkt:

Scouwet toorn en quade wive
Ende toe verne by dine live.

54 Voor dom staat bij Matthaeus dein, hetgeen toch wel een schrijffout zal zijn.

55 Bij deze anderhalve regels schrijft Dr. Beets bl. 85: Het mocht mij niet gelukken in Bouc van Seden, Belg. Mus. 1 en 6, Vad. Mus. 2, noch Lksp. Ill iets overeenkomstigs te vinden. Het is dus aan des schrijvers oog ontglipt, dat hier bedoeld worden de regels van het Comb. Hs. 129-130:

Ghelt den heleghen dijn belof
Eer God wrake sent daer of.

75-80 Het is wel bijna onnoodig te zeggen, dat het verschil van versmaat in deze strophe bewijst, dat zij uit eene gansch andere Verzameling van spreuken is overgenomen.

81-84 De oplossing van dit raadsel moet wellicht in de tong gezocht worden.
Van deze vrij onbeduidende Rhapsodie - welker vervaardiger het noodig geacht heeft hier te vermelden, dat hij een Eerhalt d.i. een Heraut was - zijn slechts 72 regels door Matthaeus medegedeeld; t.w. aldaar ontbreken 43-46; 55-56; 75-80; 85-94.
Ook worden daar de namen niet genoemd van de schrijvers, die hier, boven sommige strophen, geplaatst zijn.
De afwijkende orthographie heb ik niet noodig geacht hier te vermelden.