De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 78]

Op zoek naar P.A. Tiele
Jos Biemans

Een begraafplaats is niet een plek waar ik graag naartoe ga. Zeker niet als het moderne, troosteloze begraafplaatsen betreft met alleen aan weerszijden van een tegelpad graven in keurige rijen, de ene straat naast de andere, van elkaar gescheiden door halfhoge heggen van strak gesnoeide haagbeuk. Niettemin ging ik onlangs in Utrecht naar een begraafplaats, op zoek naar het graf van Pieter Anton Tiele. Diens stoffelijke resten rusten gelukkig in een graf op een algemene begraafplaats met allure: Soestbergen, gelegen aan de Gansstraat.

Wandeling naar het graf

Deze begraafplaats werd ontworpen door de bekende architect Jan David Zocher jr. (1791-1870), die bekendheid verwierf door zijn fraaie landhuizen en parken. Als landschapsarchitect van koning Willem I voltooide hij ook de aanleg van de tuin bij paleis Soestdijk, waarvoor zijn vader - J.D. Zocher sr. - het eerste ontwerp had gemaakt. In 1830 ontstond op de tekentafel van de zoon het concept van de begraafplaats Soestbergen. Het werd een uitgestrekte tuin in de Engelse landschapsstijl, met het karakteristieke patroon van slingerende paden en een rijke en gevarieerde beplanting op een licht glooiend terrein.

Een opvallend contrast binnen dit elegante, bijna speelse ontwerp vormt een strak vormgegeven ronde grafheuvel die uit twee trapsgewijs oplopende niveaus bestaat met in het midden een diepe put, een unicum in Europa! De heuvel biedt plaats aan vijf cirkels met daarin een groot aantal luxe en solide grafkelders, bedoeld voor Utrechtse notabelen. Deze wat geïsoleerde rotonde vormt het middelpunt van de begraafplaats. Zien de gecirkelde, platte grafzerken op de diverse plateaus er vrijwel allemaal hetzelfde uit, verspreid in de tuin eromheen vinden we bijna uitsluitend unieke, want zeer verschillende staande en liggende zerken en andere grafmonumenten. Oude en jonge graven, klassieke en moderne stijlen, eenvoudige ruwe of gepolijste stenen en weelderige bouwsels wisselen elkaar af. Zij illustreren onbedoeld dat daaronder eveneens heel verschillende mensen begraven liggen. Sinds 2000 is de begraafplaats een Rijksmonument.

Dr. P.A. Tiele. Foto Universiteitsbibliotheek Utrecht.

De wandeling op zoek naar Tieles graf was aangenaam. Ik leerde dat het gedenkteken op het graf van de bekende hoogleraar J.I. Doedes door ‘Zijne oud-leerlingen’ werd opgericht. Kom daar nu eens om... Op een ander graf prijkte levensecht een opengeslagen boek van steen: het graf van Tiele? Nee, het betrof Jan Boudewijn Dompeling, een scheepsarts die ooit op basis van een Franse uitgave het eerste Nederlandse handboek voor scheepsgeneeskundigen had laten verschijnen. De beplanting tussen de graven is wat verwilderd, bodembedekkers dreigen hier en daar niet alleen de tuin maar ook de gedenktekens te overwoekeren. Prachtig zijn de vele verschillende en vaak monumentale bomen.

Grafzerk van P.A. Tiele en A.C. Tiele, geb. Ter Meulen.

Aan de rand van de begraafplaats vond ik Tieles graf, gemarkeerd door een kleine, eenvoudige en rechtopstaande steen met een ronde bovenkant. De inscriptie maakt duidelijk dat ook zijn vrouw Agatha Catherina er in 1907 haar laatste rustplek heeft gevonden: ‘P.A. Tiele - A.C. Tiele geb. Ter Meulen’. Het graf lag er wat verlaten bij. Op oudere foto's zijn nog belendende graven zichtbaar, zowel voor, achter als aan weerszijden van Tieles plekje. Ook een aantal flinke beuken is verdwenen. Nieuwe bomen en boompjes zijn aangeplant.

Levenloop

Voor ik verderga, moet ik eerst uitleggen waarom ik eigenlijk een bezoek wilde brengen aan het graf van Tiele. Het bestuur van de Dr. P.A. Tiele-Stichting, het samenwerkingsverband voor boekwetenschap in Nederland, kwam ter ore dat het graf van Tiele nog bestond. Ook werd vastgesteld dat het op 22 januari 2014 precies honderdvijfentwintig jaar geleden is dat deze zeer verdienstelijke man overleed, in 1889 dus. Hoewel het bestuur zich natuurlijk vooral richt op het heden en de toekomst, is enig historisch besef de leden niet vreemd. Spontaan werd direct en unaniem besloten om op Tieles sterfdag diens graf met een bezoek te vereren en daardoor ook de nagedachtenis aan de geleerde naamgever van de stichting wat op te frissen.

Want Tiele mag niet vergeten worden. Hij werd op 18 januari 1834 geboren te Leiden - dat moet dus over twintig jaar worden herdacht - en verloor al op jeugdige leeftijd zijn ouders. Hij werd opgenomen in het gezin van zijn oom P.N. van Kampen te Amsterdam, die, evenals zijn vader, boekhandelaar en uitgever was. Ook Pieter wilde het boekenvak in, maar dan als antiquaar. Al tijdens zijn schooltijd op het gymnasium, maar vooral daarna deed hij praktijkervaring op in het boekenvak. Behalve in het bedrijf van zijn oom liep hij in Amsterdam stage bij het grote antiquariaat van de fameuze Frederik Muller, en vervolgens in Arnhem bij de boekhandel en uitgeverij van Isaac Anne Nijhoff, die tevens een geleerd historicus en archivaris was. Vermoedelijk leerde hij vooral bij Muller het vak van bibliograaf, niet alleen in de betekenis van boekbeschrijver maar ook als samensteller van bibliografieën en catalogi. Hoe jong ook, Tiele had inmiddels ervaren dat zijn talenten niet bij de handel lagen en beter tot hun recht zouden komen in een - liefst wetenschappelijke - bibliotheek.

Als negentienjarige werd hij in 1853 aangesteld als custos of

[p. 79]

beheerder van de Stads- en Athenaeumbibliotheek van Amsterdam. Zijn eerste taak was het samenstellen van een nieuwe catalogus. Die verscheen in vier delen plus een alfabetisch register tussen 1856 en 1858. Verrassend maar begrijpelijk is dat Tiele ondanks dit succes ontslag nam. De curatoren van het Athenaeum en de Amsterdamse gemeenteraadsleden bleken wel bereid te investeren in hun bibliotheek, maar hadden zijn voorstellen en plannen om de bibliotheek grondig te moderniseren van de hand gewezen. Hij keerde terug naar het antiquariaat en de uitgeverij, maar bleef uitzien naar een bibliotheekbaan.

Informeel polste Tiele de bibliothecaris van de universiteit te Leiden, prof. dr. W.G. Pluygers, of hij hem wellicht zou kunnen opvolgen. Hoewel Pluygers de grote kwaliteiten van Tiele als bibliograaf erkende, een Leidse bibliothecaris zonder academische opleiding was ondenkbaar. In Leiden was bovendien een traditie gegroeid dat de bibliothecaris een hoogleraar in de filologie moest zijn. Pas in 1866 maakten gewijzigde omstandigheden een benoeming mogelijk. Pluygers bleef bibliothecaris, maar kon twee conservatoren aanstellen: dr. W.N. du Rieu voor de handschriften en Tiele voor de gedrukte werken.

Ook in Leiden maakte Tiele een nieuwe bibliotheekcatalogus, maar deze keer niet in boekvorm. Zo'n catalogus zou bij verschijnen al niet meer volledig zijn, omdat nog tijdens het drukproces nieuwe aanwinsten binnenkwamen. Tiele nam de Utrechtse praktijk over, waarbij titels elk afzonderlijk op langwerpige blaadjes van stevig papier geschreven werden. Deze beschrijvingen werden alfabetisch geordend en gebundeld in bandjes die, als nieuwe titelblaadjes moesten worden ingevoegd, snel konden worden los- en weer vastgemaakt. De honderden catalogusboekjes stonden in open opstelling, beschikbaar voor publiek en personeel. Nieuw was dat Tiele in Leiden de titels liet drukken, wat goedkoper bleek dan schrijven en duplicaten opleverde die voor een systematische onderwerpscatalogus gebruikt konden worden. Deze werkwijze werd overgenomen door andere bibliotheken in binnen- en buitenland. Behalve de vorm vernieuwde Tiele ook de inhoud van de catalogus. De grondbeginselen voor een wetenschappelijke titelbeschrijving werden door hem verbeterd en zouden later ook de basis vormen voor de Centrale Catalogus van het complete bezit van de Koninklijke Bibliotheek en de universitaire bibliotheken in Nederland.

In 1879 werd Tiele - nu op uitnodiging! - benoemd tot bibliothecaris van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek. Opnieuw wachtte hem veel catalogiseerarbeid. Omdat de Utrechtse collectie sterk verschilde van de Leidse moest voor de samenstelling van een systematische catalogus een deels nieuwe systematiek worden ontworpen. Ook nam Tiele de catalogisering van de handschriften voor zijn rekening. Bovendien slaagde hij erin de bibliotheek om te vormen tot een moderne wetenschappelijke instelling. Inmiddels had Tiele met vele geleerde bibliografieën en diverse studies, onder meer over de 29 uitgaven van het Kaartboek van Abraham Ortelius en over Hendrik Niclaes, ook als boekwetenschapper zijn sporen ruimschoots verdiend. Voor zijn grote verdiensten verleende de Utrechtse Universiteit hem in 1886 een eredoctoraat.

Het graf van P.A. Tiele en zijn vrouw te midden van andere graven.

Redding van de laatste rustplaats

Het graf van P.A. Tiele en zijn vrouw na het ruimen van de andere graven.

Drie jaar later overleed Tiele in Utrecht en werd hij op het lommerrijke Soestbergen te ruste gelegd. Maar het had niet veel gescheeld of zijn graf zou verdwenen zijn. Parallel aan het spoor van station Utrecht Centraal in oostelijke richting wordt de Uithoflijn aangelegd. In 2018 zal een sneltram voor dagelijks tienduizenden reizigers de nieuwe verbinding vormen tussen dit NS-station en het Science Park De Uithof van de Universiteit Utrecht. Een van de laatste haltes zal studenten en onderzoekers afleveren bij het moderne, imposante en gitzwarte gebouw van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek aan de Heidelberglaan. Tiele zou er zijn ogen niet geloven.

Voor die nieuwe verbinding was ruimte nodig. Die werd gevonden of gemaakt, wat voor de begraafplaats betekende dat de rand langs het spoor moest worden afgestaan. De gemeente Utrecht vergoelijkte de aantasting van dit rijksmonument door erop te wijzen dat het aantal begravingen afneemt en dat juist aan de rand veel graven vervallen zijn, waarbij men in het midden liet of de grafrechten vervallen zijn dan wel de graven zelf, of beide. Enthousiast werd bericht dat door de ingreep de ruimte ontstond om ‘in één keer de oude beuken te vervangen door grote nieuwe bomen’ en dat de begraafplaats ‘weer een aantrekkelijke groene rand’ zou krijgen.

Nog net op tijd nam het bestuur van de Tiele-Stichting contact op met de administratieve dienst begraafplaatsen van de gemeente om zich te laten informeren over de gang van zaken. Vervolgens werd een brief geschreven aan de wethouder die naast Financiën, Milieu en Duurzaamheid, Economische Zaken, Stadspromotie, de Wijken Binnenstad en Zuidwest ook Openbare Ruimte en Groen in haar portefeuille heeft. Zij toonde alle begrip. De informatie die het bestuur had aangeleverd om de betekenis van Dr. P.A. Tiele voor de boekwetenschap in Nederland duidelijk te maken, leidde ertoe dat zijn graf en grafsteen op de erfgoedlijst werden gezet. Over de definitieve plaatsing van de monumenten op deze lijst is nog geen beslissing genomen. Vooralsnog blijven graf en gedenksteen op hun huidige plaats. De graven rond het graf van Tiele en zijn vrouw zijn verdwenen, maar het verzoek om de stoffelijke resten en de grafsteen van het echtpaar Tiele bij elkaar te houden is gelukkig ingewilligd.

Als het Tiele-bestuur, de Tielehoogleraren en andere bewonderaars van de voormalige bibliothecaris in januari 2014 de begraafplaats Soesterberg te Utrecht betreden, zullen zij om tal van redenen een opmerkelijke stoet van even dankbare als opgewekte bezoekers vormen. Aan het graf zal feestelijk een dronk worden uitgebracht op de nagedachtenis van een groot boekwetenschapper.

Bronnen

U.J. Jinkes de Jong en A.P.W.M. Kosten (red.), Dr. Pieter Anton Tiele. Documentaire bijdrage tot een biografie. 's-Gravenhage 1981.

Hannie van Goinga. De geschiedenis van de Dr. P.A. Tiele-Stichting 1953-2003. [Zutphen 2003].