De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 68]

Letterspijs
De Poliphilus rond 1800
Frans A. Janssen

Francesco Colonna, Hypnerotomachie, ou du songe de Poliphile. Parijs 1546. Bijzondere Collecties UvA.

De vroege drukken van de roman die wij gemakshalve de Poliphilus noemen vormen een spiegel van de Renaissance. Dat geldt zowel voor de beide Italiaanse edities, 1499 en 1545, als voor de (niet-letterlijke) Franse vertaling van de hand van Jean Martin, gepubliceerd in 1546 en herdrukt in 1554, 1561 en 1600; de laatste - in kleiner formaat als iconografisch handboek gepresenteerd - is kort daarop nog tweemaal herdrukt. Het verhaal van Francesco Colonna, van wie we weinig weten, kan als allegorie gelezen worden, bijvoorbeeld als een zoektocht naar Liefde, Schoonheid of Wijsheid. Het decor is een verbeelding van een ideale Oudheid, waarin de architectuur een groot aandeel heeft: het werk propageert de klassieke bouwkunst en Vitruvius is dan ook alom aanwezig.

De tekst van Poliphilus is nooit zo bekend geworden als bijvoorbeeld De goddelijke komedie, maar in het bijzonder de eerste druk uit 1499 is een cultboek voor boekenverzamelaars. Aan die status hebben de houtsneden in hoge mate bijgedragen; is de tekst moeilijk leesbaar, de afbeeldingen vormen een hoogtepunt van de renaissancistische boekillustratie. Die eerste druk is overigens geen zeldzaam boek. In openbare en particuliere bibliotheken zijn ca. 300 exemplaren bewaard gebleven en op elk moment zijn er wel enkele op de antiquarische markt te vinden. De cultstatus brengt echter met zich mee dat de prijzen hoog liggen: voor goede tot zeer goede exemplaren van de druk uit 1499 wordt tussen €300.000 en €1.000.000 gevraagd; een derde à vierde van deze bedragen geldt voor de Franse vertalingen, met uitzondering van die uit het begin van de zeventiende eeuw, die - in kleiner formaat gedrukt - lager geprijsd zijn. De drukken tot ca. 1600 zijn alle in digitale reproducties op het internet te vinden en er zijn vele studies aan gewijd, ook in het Nederlands. In 1592 verschijnt ook nog een onvoltooide Engelse vertaling in een typografische vormgeving die de Franse uitgaven enigszins volgt. En dan is het stil tot 1883, met uitzondering van twee uitgaven uit het begin van de negentiende eeuw (ik ga hier voorbij aan de receptie van de Poliphilus in de literatuur en de beeldende kunsten).

Didot en Bodoni

Over die twee uitgaven uit 1804 en 1811 - beide met dezelfde nieuwe vertaling van Jacques-Guillaume Legrand (1743-1807) - is in de omvangrijke literatuur over de Poliphilus weinig te vinden. De eerste, in klein formaat, is geproduceerd door de op dat moment grootste uitgeverij-drukkerij van Parijs, die van Pierre Didot. De tweede, in groot formaat, is zeven jaar later in Parma tot stand gekomen in het toen al beroemde bedrijf van Giambattista Bodoni, een aan het hertogelijke hof verbonden drukkerij. Beide drukkers werkten in de strakke vormgeving van het neoclassicisme, beiden maakten in typografisch opzicht perfecte drukken van klassieke teksten als Vergilius of Racine voor vermogende boekenverzamelaars, beiden achtten zich de beste drukker van de wereld. Wat zagen zij in deze nieuwe Franse vertaling, tweeëneenhalve eeuw na de eerste?

Het is geen toeval dat de vertaler Legrand van huis uit architect was. De architectuur speelt in de roman zo'n grote rol dat volgens een studie uit 1997 niet Colonna, maar de renaissance-architect Alberti de auteur zou zijn; een opvatting die geen navolging heeft gevonden, omdat ze bewezen noch aannemelijk gemaakt kon worden (L. Lefaivre, Leon Battista Alberti's Hypnerotomachia Poliphili). Van Legrands bouwwerken zijn maar weinige bewaard gebleven. Een staaltje van zijn kunnen is het Hôtel de Galliffet in Parijs, gebouwd tussen 1772 en 1792 en thans de zetel van het Istituto Italiano. In dit fraaie specimen van neo-classicistische architectuur is zowel de invloed van de Oudheid als van het classicisme duidelijk aanwezig. Legrand was tevens auteur van enkele historisch-architectonische studies, maar zijn vertaling van de Poliphilus staat ver af van de

[p. 69]

strakheid van zijn bouwwerken. Sterk afwijkend van de zestiendeeeuwse vertaling van Jean Martin is die van Legrand een bijna romantische vertelling. In zijn voor- en nawoord benadrukt hij dat het gaat om een vrije vertaling (zoals ook blijkt uit de formulering op de beide titelbladen), ontstaan uit afkeer van de verwarrende en verouderde stijl van zowel het Italiaanse origineel als de vertaling van Martin. Wie de tekst bekijkt ziet dat er inderdaad zelden letterlijk vertaald is. Bovendien blijkt hij stevig te zijn bekort, terwijl op andere plaatsen passages zijn toegevoegd: menige sfeervolle beschrijving komt uit de pen van de vertaler. De vertaling van Legrand is de eerste die - zij het spaarzaam - is voorzien van verklarende noten. Dat in de uitgaven uit 1804 en 1811 afgezien is van illustraties hangt samen met de tekstuele gerichtheid van de neo-classicistische grafische vormgeving; als we gravures aantreffen in drukken van Didot of Bodoni, gaat het meestal om prenten die door een eigenaar zijn toegevoegd aan een individueel boek.

Terug naar de Parijse uitgave uit 1804, gedrukt door Pierre Didot. De drukker was in 1804 bezig met de voltooiing van een monumentale editie van de werken van Racine. Hij heeft de vertaling van de Poliphilus niet gezien als een klassieke tekst, maar als een vertelling - vandaar dat het werk verscheen in het kleine in-18-formaat en in een kleincorps letter. De typografische vormgeving was geheel in de stijl van het neo-classicisme; er is een overdaad aan wit en ornamenten zijn teruggebracht tot een enkel lijntje.

Zeven jaar later volgt concurrent Bodoni zijn gewoonte om zowat alle uitgaven van Didot ook in zijn neo-classicistische vormgeving uit te brengen. De Italiaanse drukker koos echter voor een monumentale vorm: hij drukte 300 exemplaren in het groot-quartoformaat, een uitvergroting van de typografie die door zijn Parijse collega toegepast was. Gewoontegetrouw heeft Bodoni deze uitgave opgedragen aan een vorstelijk personage: aan Caroline Bonaparte, zuster van Napoleon en koningin van Napels en Sicilië, die als zovelen een bezoek bracht aan de drukkerij van de beroemde drukker. De koning, de extravagante dandy Joachim Murat, had Bodoni een onderscheiding gegeven en hem opgedragen een reeks Franse klassieke teksten te drukken; ze verschenen tussen 1812 en 1814, onder andere Racine.

De latere Poliphilus

Heeft Legrands romantische bewerking van de Poliphilus geen waardering gekregen, met de typografie van de beide drukkers is het nauwelijks beter gesteld: Morris, Morison, Updike, De Roos, Van Krimpen, Tschichold, zij allen hebben blijk gegeven van hun afkeer van de mechanische strakheid van de lettertypen van Didot en van Bodoni.

Songe de Poliphile, traduction libre de l'Italien par J.G. Legrand. Parma, Bodoni, 1811. Bijzondere Collecties UvA.

Pas aan het einde van de negentiende eeuw kwam er een opleving in de belangstelling voor de Poliphilus. Aan het begin ervan staat een nieuwe, ditmaal letterlijke Franse vertaling uit 1883, van de hand van de kunstenaar en dichter Claudius Popelin. Het dikke boek van meer dan duizend bladzijden bevat toelichtende noten en een lange inleiding, maar doet wat amateuristisch aan. De vormgeving is geënt op die van de eerste Franse edities (1546-1600) en de illustraties zijn opnieuw in hout gesneden. In dezelfde tijd verschijnen er heruitgaven van de Italiaanse eerste druk uit 1499. Dit wordt in de twintigste eeuw gevolgd door een reeks facsimile-drukken (ook digitale) van de belangrijkste uitgaven tot en met 1600, twee wetenschappelijke edities van de eerste druk (van Pozzi & Ciapponi en Ariani & Gabriele), nieuwe vertalingen in het Engels (van Joscelyn Godwin) en in het Nederlands (van Ike Cialona) en een lange rij studies.

Natuurlijk ging ook het postmodernisme aan de haal met deze roman vol allegorische uitzichten. De architectuurhistoricus Alberto Pérez-Gómez gaf - de opvattingen van Derrida volgend - in Poliphilo or the dark forest revisited uit 1992 een zeer vrije hertelling van het verhaal; het oorspronkelijke boek is nauwelijks herkenbaar en de illustraties zijn foto's uit de wereld van de vliegtuigbouw. En in Umberto Eco's roman De mysterieuze vlam van koningin Loana uit 2005 is de hoofdpersoon Giambattista Bodoni afgestudeerd op de Poliphilus (Eco bezit een exemplaar van de befaamde eerste druk uit 1499). De architectonische ambiance van de Poliphilus speelt een rol in de Amersfoortse nieuwbouwwijk Kattenburg, in de jaren negentig niet zonder postmodernistische invloed aangelegd.

De twee uitgaven van Legrands bewerking van de Poliphilus betekenen in de tekstuele receptiegeschiedenis van het werk een romantisch intermezzo in de stilte tussen 1600 en 1880. De neo-classicistische ambiance aan het begin van de negentiende eeuw had weinig affiniteit met deze romantische versie van het renaissancistische werk. Aan de andere kant was er ook rond 1800 belangstelling voor eenvoudige liefdesromances, getuige edities - onder meer van Didot en van Bodoni - van Longus' pastorale liefdesroman Daphnis en Chloe.