De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 66]

Column
Henri Friedlaender en zijn Hadassah
Henk W. Gianotten

Omslag van Henri Friedlaender, Die Entstehung meiner Hadassah-Hebräisch. Hamburg 1967. Bijzondere Collecties UvA.

De Tetterode Collectie bevat veel boeken en documenten van en over grafisch ontwerpers en letterontwerpers. Bijvoorbeeld van Sjoerd de Roos die voor Tetterode onder meer de Hollandsche Mediaeval en de Egmont tekende, en van Dick Dooijes die de Mercator- en Lecturaletters ontwierp. Naast vele duizenden ontwerptekeningen en letterproeven omvat dit onderdeel van de Bijzondere Collecties van de UvA alle relevante documenten die gedurende bijna een eeuw werden gegenereerd door productie, verkoop en distributie. Te noemen zijn briefwisselingen met buitenlandse gieterijen, externe ontwerpers en producenten die de modellen van de Lettergieterij Amsterdam v/h Tetterode gebruikten om er zelf letters van te maken. Studenten en ontwerpers uit binnen- en buitenland bezoeken de Oude Turfmarkt regelmatig om deze unieke en omvangrijke verzameling te bestuderen. Soms gebruiken ze die ook om op basis van oude ontwerpen nieuwe digitale interpretaties te maken.

Ook van ontwerper Henri Friedlaender (1904-1996) is het nodige te vinden in deze collectie, omdat hij voor Tetterode de Hadassahletters ontwierp. Friedlaender werd in Lyon geboren en werkte als grafisch ontwerper tot 1932 in Duitsland. Als jood onderkende hij algauw de gevaren van het opkomende nazisme en vluchtte naar ons land, waar hij tot 1946 werkte als ontwerper en studiohoofd bij drukkerij Mouton in Den Haag. Daar ontwierp hij boeken, boekbanden, jaarverslagen en reclamedrukwerk, terwijl hij ook als boekverzorger optrad voor diverse uitgevers. Hij zat drie jaar ondergedoken in Wassenaar en kon pas na de bevrijding weer volop aan de slag. Vanaf 1946 startte hij zijn eigen ontwerppraktijk in Wassenaar en weldra kon hij verschillende uitgevers en drukkerijen tot zijn klantenkring rekenen. Als leraar typografie kwam hij in contact met o.a. de letterontwerper Dick Dooijes en de esthetisch adviseur van de Lettergieterij Amsterdam, professor Willem Ovink.

De wording van een letter

Friedlaender had voor, tijdens en na de oorlog schetsen gemaakt voor een Hebreeuwse letterfamilie en wilde proberen daar een bruikbare letterserie van te maken. In die tijd was het een uiterst arbeidsintensieve en kostbare exercitie om een letterfamilie voor de verschillende corpsen in handletter geschikt te maken. Tetterode gaf Friedlaender in 1950 opdracht om van zijn nieuwe Hebreeuwse letters een romein, vette en cursieve variant te ontwerpen.

Het duurde echter tot 1958 voordat de Hadassah als losse loodletter in slechts twee corpsen geleverd kon worden. In augustus 1960 waren alle benodigde corpsen tussen 6 en 16 punt leverbaar, maar de cursieve Hadassah werd in het geheel niet door Friedlaender zelf gemaakt. Hij had namelijk in 1950 een aanstelling in Jeruzalem aanvaard als directeur van een nieuw opleidingsinstituut, genaamd

[p. 67]

Hadassah. Daar hield hij zich bezig met vrijwel alle facetten van het grafisch ontwerp, de productie van drukwerk, de opleiding van studenten en de bijscholing van pas gearriveerde Israëli's die in de grafische sector werkzaam waren.

Met zijn tomeloze inzet en bijzondere vakmanschap had hij grote invloed op het grafisch ontwerp in Israel en de joodse gemeenschap elders. Voor zijn verdiensten op het gebied van typografie, letterontwerp en grafisch onderwijs in Duitsland, Nederland en Israel kreeg hij in 1971 op 67-jarige leeftijd in Mainz de ‘Gutenberg-Preis’. Later werd deze prestigieuze prijs ook toegekend aan Hermann Zapf, Willem Ovink en Adrian Frutiger.

De Hadassah-letters werden door Tetterode ook geschikt gemaakt voor gebruik op Intertype regelzetmachines en later gesublicenseerd aan andere bedrijven als IBM, zodat ze ook op printers en fotozetmachines gezet kon worden. Contractueel werd Henri Friedlaender betaald voor het ontwerp van de letters en kreeg hij tot vijftien jaar na de officiële introductie royalties over alle verkoop door Lettergieterij Amsterdam, plus over alle sublicentiecontracten die met producenten van zetmachines, printers en fotozetmachines werden afgesloten. Het intellectuele eigendom van het ontwerp bleef dus in handen van Tetterode. Toen na de introductie van PC's en Desk Top Publishing sublicentiecontracten werden afgesloten met leveranciers van digitale apparatuur, werd Friedlaender daarvan op de hoogte gesteld; omdat de vijftien jaren inmiddels waren verstreken, kreeg hij daarover echter geen royalties meer.

Betwiste rechten

In 2000 stopte Tetterode met de letterproductie en distributie en deed de gehele ontwerpcollectie over aan Linotype. In 2006 werd Linotype verkocht aan Monotype en formeel is het Amerikaanse Monotype nu dus eigenaar van alle rechten van de oorspronkelijke Tetterode-letters. Tussen 2000 en 2011 zijn alle resterende relevante documenten over de lettercollectie naar de Bijzondere Collecties gegaan, waaronder de kopie-exemplaren van oude contracten.

Foto van Henri Friedlaender in Die Entstehung meiner Hadassah-Hebräisch.

Sinds kort is in het bijzonder de documentatie over de Hadassahletters van Henri Friedlaender zeer gewild bij de advocaten van o.a. Masterfonts, Monotype en Microsoft. Hannah Tal, de dochter van Friedlaender, betwist namelijk de rechtsgeldigheid van de in Nederland opgestelde en geregistreerde contracten tussen Tetterode en Friedlaender en die tussen Tetterode, Linotype en Monotype over de rechten op de Hadassah-fonts. Zij meent namelijk dat zij - volgens Israëlisch recht - eigenaar is van alle creatieve uitingen van haar vader. Bij testament zou zij ook eigenaar geworden zijn van diens letterontwerpen, op grond waarvan zij zij persoonlijk toestemming had moeten geven voor het vermenigvuldigen en verspreiden van die letters. Omdat ze dat heeft nagelaten, eist ze nu van verschillende partijen anderhalf miljoen dollar. Vooral de zaak tegen het onlangs aangeklaagde Microsoft kreeg grote aandacht in de Israëlische pers, want men vergeleek het meteen met de strijd tussen David en Goliath.

Veel documenten uit de bibliotheek in Amsterdam zijn officieel vertaald, bij een notaris geregistreerd en overhandigd aan de rechtbank in Jeruzalem. Twee ordners vol met documenten, tekeningen en vertalingen heb ik meegenomen ter ondersteuning bij mijn verhoor als getuige en getuige-deskundige in Israël. Toen de dochter van Friedlaender aanvoerde dat haar vader niet of onvoldoende betaald was voor zijn werk, kon ik gedetailleerd toelichten welke betalingen wanneer en op welke bankrekeningen overgemaakt waren. Uiteindelijk betwistte zij de rechtsgeldigheid van elk contract en beriep zich op een bijzondere nationale wet die geen enkele in het buitenland opgestelde overeenkomst zou erkennen. Vandaar dat vele juristen zich nu - naar verwachting jarenlang - zullen buigen over de botsing tussen Nederlands en Israëlisch recht. Ik had nooit kunnen vermoeden dat de informatie uit onze erfgoedbibliotheek zo'n belangrijke rol zou spelen in deze rechtszaak tegen Microsoft.