De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 68]

Column
Het kleinste gedrukte boekje ter wereld
Henk W. Gianotten

De punt van het potlood markeert de grootte, of liever de kleinheid van het miniboekje. De maat van de band is 6 × 6 mm en van het boekblok 5 × 5 mm. Op de rechter afbeelding is het opengeslagen op het ‘Onze Vader’ in het Engels. Foto's Joep Pohlen Polka Design, Roermond.

Tot de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam behoren naast indrukwekkend grote atlassen en dito folianten ook hele kleine boeken. Ze hebben soms een religieuze, politieke of erotische inhoud en konden dankzij hun kleine formaat gemakkelijk verstopt en vervoerd worden. Daarnaast werden en worden miniboekjes gemaakt als technisch hoogstandje en als verzamelaarsobject. Ook Museum Meermanno in Den Haag bezit een grote verzameling, onlangs uitgebreid met 1515 mini's uit de vermaarde ‘Bibliotheca Thurkowiana’ van de in 2011 overleden uitgever en boekbinder Guus Thurkow. Zijn complete collectie omvatte ruim 2500 kleine boekjes, waarvan hij vele zelf had vervaardigd.

In onder meer de Verenigde Staten, Canada, Frankrijk en Azerbeidzjan bevinden zich verzamelingen van soms wel tienduizend stuks. Als ze in zowel hoogte, breedte als dikte 76 millimeter of minder zijn, noemen we ze miniatuurboekjes. Vroeger gold als specificatie dat de hoogte en breedte kleiner moesten zijn dan 10 cm, maar sinds enige tijd wordt internationaal de maximale maat van 3 inch gehanteerd. De miniboekjes zijn naar formaatgroepen onder te verdelen in macro-mini's tot 33 mm, micro-mini's tot 19 mm en ultramini's tot 6 mm. De boekjes hebben afbeeldingen of teksten die getekend, geschreven of gedrukt zijn. Afgezien van handschriften werden voor deze kleine objecten gravures, cliché's en zetsel in hoogdruk gedrukt en eenen meerkleurenafbeeldingen in steendruk of offset.

De Tetterode Collectie, deel van de Bijzondere Collecties van de UvA, bevat een opmerkelijk boekje dat is uitgegeven onder de titel Het Onze Vader, het kleinste gedrukte boekje ter wereld. Het werd vervaardigd door de ‘Lettergieterij Amsterdam voorheen N. Tetterode’ ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan in 1951. Met een boekband van 6 × 6 mm behoort het tot de ultra-mini's. Het heeft vijf vouwvellen waarvan twee gedeeltelijk als schutblad zijn vastgeplakt aan de boekband. Het papierformaat is slechts 5 × 5 mm

[p. 69]

en de zetspiegel is 10 picapunt hoog en breed, ofwel 3,76 mm.

Op de 16 pagina's is het ‘Onze Vader’ in zeven talen weergegeven, te weten het traditionele Engels, Amerikaans Engels, Frans, Duits, Spaans, Zweeds en Nederlands. De Nederlandse en Duitse varianten zijn het meest omvangrijk, de Amerikaanse het minst. In het Nederlands zijn bijvoorbeeld 380 lettertekens weergegeven op een pagina met 13 regels en een kapitaalhoogte van 0,18 mm. De Engelse versie heeft slechts 10 regels tekst.

Trilling van de tram

Tetterode leverde destijds loden handletters in corpsen vanaf 6 punt voor teksten in boeken en tijdschriften en 4 punt voor bijsluitertekst, garantievoorwaarden en ander speciaal drukwerk. Dit piepkleine boek kon dus niet met de kleinste losse letters worden gezet en men besloot daarom de gehele tekst als paginabeeld op een 10-punts letterstaafje aan te brengen. Daartoe werden de teksten eerst groot gezet in een kapitale schreefloze letter en de afdruk daarvan werd fotografisch overgebracht op een metalen beelddrager. Zo'n metalen cliché diende als master voor de pantograaf, een elektromechanische graveerapparaat waarmee men een letter of afbeelding sterk verkleind kan graveren of frezen.

Doorslaggevend voor het minimaal te reproduceren object zijn de nauwkeurigheid en reproduceerbaarheid van de pantograaf en de grootte c.q. diameter van de frees. Voor de letterstempel van een 4-punts letter waren een zeer kleine frees en de grootst mogelijke mechanische nauwkeurigheid nodig. Bij deze letters die in grootte en letterstokdikte wel vijf keer kleiner zijn moet men dus nog veel hogere eisen stellen. De pantograaf van de lettergieterij die voor deze klus was geselecteerd is bij zulke extreme verkleiningen zeer gevoelig voor trillingen. De graveerafdeling van Tetterode lag aan de Bilderdijkstraat, waar tramlijn 3 doorheen kwam. Om zelfs de geringste door de tram veroorzaakte trillingen uit te sluiten werkten de pantograafbedieners in de nacht. Er werden in totaal veertien matrijzen gemaakt van de teksten in zeven talen en de bijbehorende introductiepagina's.

Het binnenwerk werd gedrukt op een hoogdrukpers in de letterproefdrukkerij van Tetterode en gebonden bij een klooster in Duitsland. Daar werd het boekblok in een kleine band van leer gezet, die bedrukt was met een kruisje van bladgoud. Het boekje werd afgeleverd in een kunststof houder met vergrootglas in de deksel, zodat ondanks het kleine formaat de tekst leesbaar was. Tijdens het jubileumfeest in 1951 kregen de genodigden een exemplaar en tot ongeveer 1995 werd het als relatiegeschenk gebruikt. Voor de jubileumtentoonstelling, eveneens in 1951, werden van de matrijzen duizenden letterstaafjes met de Nederlandse tekst gegoten waarvan ook afdrukken werden gemaakt. Daarnaast werd het boekwerkje met de zeven taalvarianten gedrukt in vele duizenden exemplaren die gretig aftrek vonden bij de bezoekers. Het grootste deel van de oplage ging naar Duitsland, waar het boekje en de letterstaafjes nog steeds verkrijgbaar zijn in de winkel en de webshop van het Gutenberg Museum in Mainz.

In 2001 maakte de Duitser Josua Reichert een boekje van slechts 2,4 × 2,9 mm, maar zijn pagina's geven slechts één letter en/of een lijntekening weer. Tegenwoordig zijn er ook met behulp van elektronfotografie vervaardigde miniatuurchips waarop microscopisch kleine teksten zijn aangebracht. Aangezien dat tot de ‘printed circuit board’ - techniek behoort, menen sommigen dat ook die uiterst kostbare chips het certificaat ‘The World's smallest printed book’ van het Guinness Book of Records verdienen. Het printen met nanolithografie is echter beslist geen techniek waarmee echte boeken worden gedrukt. Het Onze Vader van Lettergieterij Amsterdam is met recht nog steeds het kleinste in boekdruk gedrukte tekstboek ter wereld.