De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 28]

De kaart van Litouwen door Hessel Gerritsz en Eimantas Ludavičius
Peter van der Krogt

Magni ducatus Lithuaniae, caeterarumque regionum illi odiacentium exacta descriptio, sculptum apud Hesselum Gerardum. Amsterdam, Willem Jansz Blaeu, 1613. Schaal 1:1.300.000. De bijkaart in twee strips met het stroomgebied van de Dnjepnr ontbreekt aan het exemplaar van de Bijzondere Collecties van de UvA.

[p. 29]

Het komt niet vaak voor dat een historisch-cartograaf tijdens zijn vakantie op straat zijn werkmateriaal tegenkomt. Mij overkwam dat tijdens een stadswandeling in Vilnius, de hoofdstad van Litouwen. In een nauw straatje zag ik plotseling een tegeltableau aan de muur met de kaart van Litouwen van Hessel Gerritsz, uitgegeven door Willem Jansz Blaeu in 1613.

Hessel Gerritsz (1580/81-1632), ‘pas-caert-schryver ende Boeck-verkooper’ is een bij het brede publiek wat minder bekende Amsterdamse cartograaf. Het onlangs gepubliceerde negende deel van de Monumenta Cartograpnica Neerlandica van Günter Schilder is geheel aan hem gewijd, waarmee hij een volwaardige plaats krijgt tussen grote namen als Willem Jansz Blaeu en Jodocus Hondius.

De kaart aan de muur in de Literatų gatvė 8, Vilnius.

In 1613, dus precies vierhonderd jaar geleden, graveerde Hessel Gerritsz een wandkaart in vier bladen van Litouwen en de Dnjepr, die werd gedrukt door Willem Jansz Blaeu. Het historische Litouwen was veel groter dan het huidige. Aan het begin van de vijftiende eeuw, tijdens het bewind van Vytautas de Grote, strekte het grootvorstendom zich uit van de Oostzee tot de Zwarte Zee - grote delen van Wit-Rusland en Oekraïne behoorden tot Litouwen, in die tijd het grootste rijk van Europa. Grootvorst Casimir IV, regerend van 1440-1492, werd in 1447 ook koning van Polen. De personele unie tussen Polen en Litouwen werd in 1569 omgevormd tot een nieuwe staat, het Pools-Litouwse Gemenebest. Als gevolg van in- en externe problemen werd deze superstaat aan het einde van de achttiende eeuw opgeheven, waarbij het grondgebied werd verdeeld tussen Oostenrijk, Pruisen en Rusland (de zgn. Poolse delingen).

Litouws Blaeu

Rond 1600 bestond van dit Pools-Litouwse gebied alleen een kaart in houtsnede, die omstreeks 1560 was uitgegeven door Wacław Grodecki. Deze weinig nauwkeurige compilatie van oudere kaarten werd door Ortelius gebruikt voor zijn Theatrum Orbis Terrarum. In 1589 werd een nieuwe kaart gemaakt door Maciej Strubicz, waarvan Mercator een iets latere versie opnam in zijn Atlas. Op dat tijdstip was men in Litouwen al bezig met het maken van een nieuwe kaart. Het initiatief ging uit van de Litouwse prins Mikolaj Krystof Radziwiłł (1549-1616), die ontevreden was met de weergave van zijn land in de atlassen van Ortelius en Mercator. Omstreeks 1600 was de kaart gereed en werd hij gedrukt, maar van deze uitgave is geen enkel exemplaar bekend. Kennelijk was het resultaat niet naar wens, want prins Radziwiłł wendde zich tot graveur Hessel Gerritsz en uitgever Willem Jansz Blaeu in Amsterdam, toen al het centrum van de Europese kaartproductie.

Gerritsz graveerde een wandkaart in vier bladen, met een gezamenlijk formaat van 79,5 × 109 cm. Om de lange Latijnse titel te vertalen: ‘Nauwkeurige kaart van het grootvorstendom Litouwen en de overige daaraan grenzende gebieden, gemaakt en uitgegeven onder toezicht en op kosten van de aanzienlijke en verheven heer prins Mikolaj Krystof Radziwiłł, bij de gratie Gods hertog van Olyka en Njasvizj, rijksvorst in Szydłowiec en graaf van Mir, ridder van het Heilig Graf van Jeruzalem enz.’ Naast het grootvorstendom Litouwen (75 × 73 cm) toont de oorspronkelijke kaart aan de rechterkant in twee strips het stroomgebied van de Dnjepr. Het afgebeelde gebied strekt zich uit van de Weichsel in het westen tot de Dnjepr in het oosten, en van Riga aan de Oostzee in het noorden tot L'viv, in de Oekraïne, in het zuiden. De kaart, op een schaal van ongeveer 1:1.300.000, is zeer nauwkeurig en bevat 1020 toponiemen. Elke plaats met meer van vijftig huizen is gemarkeerd en bossen zijn zo weinig mogelijk ingetekend, zodat Litouwen een dichtbevolkt en gecultiveerd land lijkt. De plaatsen zijn verdeeld in negen categorieën, die worden uitgelegd in de grote cartouche linksonder. Deze wordt bekroond door het wapen van Litouwen, een ruiter met geheven zwaard - zij het dat diens kenmerkende schild met het Lotharingse kruis hier ontbreekt. Er staan nog drie cartouches op de kaart, die respectievelijk toelichting geven op de moerassen van Podlasië, op grenzen en afstanden, en op de oude oostgrens van Litouwen.

Tot de opdeling van het grootvorstendom Litouwen aan het einde van de achttiende eeuw bleef de kaart van 1613 in gebruik - er was geen betere. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in het hernieuwd onafhankelijke Litouwen de kaart gekoesterd wordt als een symbool van een groots verleden.

Keramische kaart

Het reisbureau Avanturas (‘avontuur’) wilde in 2006 een originele geveldecoratie voor zijn kantoor in de Literatu straat. Avanturas was - in de verleden tijd, want sinds 2009 bestaat het niet meer - geen gewoon reisbureau. Het organiseerde bijzondere excursies in Vilnius, maar ook reizen naar afgelegen delen van de wereld; zo maakte de beklimming van vulkanen in Kamtsjatka deel uit van het reisaanbod. De getalenteerde Litouwse kunstenaar Eimantas Ludavičius (1970) kreeg de opdracht iets opvallends voor de gevel te ontwerpen. Ludavičius maakt zeer divers werk - tekeningen en schilderijen, maar ook kunstwerken van brons, steen en keramiek. Zijn eerste

[p. 30]

schetsen werden afgekeurd, omdat Avanturas dacht aan iets exotisch met bijvoorbeeld Tibetaanse trommels. Maar de kunstenaar vond Tibetaanse of Peruaanse objecten niet passen in Vilnius. Hij wilde aansluiten bij het cultureel erfgoed van Litouwen en kwam uit op de kaart van Hessel Gerritsz. Ook deze kaart is de weergave van een avontuurlijke reis, al voltrekt die zich meer in de tijd dan in de ruimte. In de ogen van Ludavičius is een oude kaart een kunstwerk met een eigen bekoring, die ontbreekt op een moderne en in geografisch opzicht veel betere kaart.

De muurkaart van Hessel Gerritsz en Eimantas Ludavičius.

Ludavičius voerde zijn kaart uit als een tableau van negen geglazuurde porseleinen tegels (76 × 80 cm, dus vrijwel even groot als het origineel), in een oven gebakken en vervolgens op de buitenmuur gemonteerd. Met een reproductie als voorbeeld tekende hij met pen en penseel de kaart centimeter voor centimeter over. Hij wilde geen fotografische methode gebruiken, want volgens hem spreken een handgeschreven kaart en handgeschreven namen meer tot de verbeelding. Bovendien gaf het handwerk hem de gelegenheid een paar kleine wijzigingen aan te brengen. Afgezien van de titel zijn de teksten in de cartouches weggelaten en de talrijke Latijnse toelichtingen op historische feiten zijn verdwenen of ingekort. De vrijgekomen ruimte in de legenda-cartouche gebruikte hij voor de naam van de opdrachtgever en zijn eigen ondertekening: Uzsakovas kelioniu organizatorius Avanturas, Darba atliko Eimantas Ludavicius Anno 2006, vrij vertaald: ‘In opdracht van het reisbureau Avanturas uitgevoerd door Eimantas Ludavičius, Anno 2006.’ De namen van Hessel Gerritsz en Willem Jansz Blaeu zijn exact overgenomen.

Uitsnede van de kaart van Hessel Gerritsz en de overeenkomstige uitsnede van het keramische facsimile van Eimantas Ludavičius.

De kunstenaar heeft nog meer subtiele wijzigingen aangebracht in zijn keramische facsimile. Op het origineel zijn de namen geschreven in het Latijn, Duits, Pools en Russisch. Litouws kwam niet voor, maar daar bracht Ludavičius verandering in. Een stuk of tien namen van kleinere plaatsen schreef hij in de Litouwse vorm, zoals in de omgeving van Vilnius: Trakai (Troka), Aukštadvaris (Wijsokidwor) en Walkininkai (Wolkiniki) en bij Kaunas kwam Seredzius in plaats van Srzednik. De namen van grote steden nam hij over zoals ze op de kaart van Gerritsz stonden: Vilna (Vilnius) en Kowno (Kaunas). Ook vulde hij de kaart aan met namen zoals Memel (Klaipeda), waarvoor Gerritsz. wel de stad getekend had, maar de naam vergeten was, en het riviertje Simno ten zuiden van Kaunas dat bij Gerritsz. naamloos was.

Deze ‘muurkaart’ is te beschouwen als een coproductie van Hessel Gerritsz en Eimantas Ludavičius. Voor diegenen die een reis naar Vilnius plannen: de keramische kaart is te zien in Literatų gatvė 8 (een zijstraat van de Piles gatvė, de hoofdstraat tussen de kathedraal en het stadhuis).

Met dank aan Eimantas Ludavičius (http://eimantasludavicius.edicypages.com/en) voor de informatie die hij verschafte voor dit artikel. De gegevens over de kaart van Gerritsz zijn ontleend aan Günter Schilder, Monumenta Cartographica Neerlandica, deel IX, Houten 2013.