De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 24]

Cartografie in camouflage
Sluis (1604) wordt Salvador de Bahia (1625)
Martijn Storms

La rivee de l'arme navalle de Spaigne devant la Baye av Bresil... z.p., z.n., [1625]. Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden.

[p. 25]

In maart 2013 kochten de Universitaire Bibliotheken Leiden op een veiling in Brussel een onbekende nieuwsprent van de Spaanse herovering van de stad Salvador aan de Baía de Todos os Santos (Allerheiligenbaai) in Brazilië (1625).¹ Deze eenbladsdruk bestaat uit een houtsnedekaart met een gedrukte tekst in het Frans en Nederlands en is gekopieerd naar een onbekend Spaans origineel. Bij nadere beschouwing blijkt de voor deze nieuwsprent gebruikte houtsnede meer met de Westerschelde te maken hebben dan met de Allerheiligenbaai. Voor het in beeld brengen van de inname is een oudere houtsnede van het beleg van Sluis in 1604 hergebruikt. Het document blijkt in meerdere opzichten een unicum.

Juan Baptista Mainó (1580-1649), ‘De herovering van Bahia’. Het schilderij is de pendant van de meer bekende ‘Overgave van Breda’ van Diego Velázquez (1599-1660). Beide schilderijen ontstonden in 1634-35, dus tien jaar na de wapenfeiten. Collectie Museo del Prado, Madrid.

1 In De Boekenwereld 29/4 werd hier melding van gemaakt: Edwin Bloemsaat, ‘Veiling 50 van The Romantic Agony in Brussel, zaterdag 16 maart, lot 751-1480’, p. 89-90. De aankoop kon worden gedaan dankzij de steun van de Samenwerkende Maritieme Fondsen en de Vrienden van de Universitaire Bibliotheken Leiden.

Bahia

Tussen 1580 en 1640 vormden Spanje en Portugal een personele unie, met andere woorden, de koning van Spanje was tevens koning van Portugal. Gedurende het grootste deel van de Tachtigjarige Oorlog had de Republiek der Nederlanden dus te maken met een tweeledige Iberische vijand. Toen de oorlog in 1621 werd hervat, na het aflopen van het Twaalfjarig Bestand, werd deze deels uitgevochten in Brazilië. Op 10 mei 1624, enkele jaren na de oprichting van de West-Indische Compagnie, veroverde een Nederlandse vloot onder bevel van admiraal Jacob Willekens de Braziliaanse stad Salvador de Bahia op de Spanjaarden en Portugezen.

Salvador, veelal kortweg aangeduid als Bahia, was het eerste Nederlandse bezit in de Nieuwe Wereld. Lang is de stad niet in Nederlandse handen gebleven. Nadat het nieuws van het verlies van Bahia was doorgedrongen in Spanje, stuurden de Spanjaarden per ommegaande een vloot van 39 schepen en 7500 soldaten. Deze verenigde zich op de Kaapverdische Eilanden met een Portugese vloot van 36 schepen en 4000 man. Tegenover deze gecombineerde macht stond een Nederlands garnizoen van 2000 soldaten. Op 30 april 1625, nog geen jaar na de inname, gaven de Nederlanders zich over.² Vervolgens vonden onderhandelingen plaats tussen de Spaanse vlootvoogd Don Frederico de Toledo en de Nederlandse kolonel Willem Stoop,³ over de voorwaarden waaronder de verliezers mochten vertrekken.

De tekst op de nieuwsprent gaat over deze onderhandelingen, die ‘den anderen dach’ na de inname van Salvador op 30 april 1625 beginnen. Dit zou dus 1 mei moeten zijn. In de tekst wordt echter gesproken over de dag van de heilige Jacobus en Filippus, die twee dagen later valt, op 3 mei. Zou de auteur de heiligendagen verward hebben of kan ‘den anderen dach’ ruimer opgevat worden!

Na de inname van Bahia duurde het twee maanden voordat het nieuws van de overwinning het Iberisch schiereiland bereikte. In de eerste regels van de Franse tekst (die in de Nederlandse vertaling ontbreken) wordt vermeld dat een Nederlandse kolonel (Stoop?) het nieuws op 30 juni in Lissabon verkondigt. Vervolgens bereikt hij Brussel op 24 juli, bijna drie maanden na de Spaanse verovering. Onderaan de Nederlandse tekst staat echter: ‘Ghedruckt naer die Copye van Spaignien, Den 28. Junius 1625.’ Zou dit juli moeten zijn, of wordt de verschijningsdatum van het Spaanse origineel bedoeld? In dat laatste geval moet het nieuws al Spanje bereikt hebben voordat het in Lissabon bekend werd.

Het heeft er alle schijn van dat de drukker haast had met het uitgeven van deze nieuwprent. Het begint al met de eerste woorden van de titel: ‘La Rivee...’ in plaats van ‘L'arrivée’. Ook zijn in de Franse tekst en Nederlandse vertaling veel zetfouten te vinden, waarvan ik al enkele noemde. Aangezien de Nederlanders in de tekst consequent aangeduid worden als ‘lennemy’ en ‘den Vijandt’, is het aannemelijk dat de anonieme nieuwsprent in de Spaansgezinde Zuidelijke Nederlanden is gedrukt. Wellicht in Antwerpen, mogelijk in Gent of een andere stad in Vlaanderen of Brabant. De prent moet zijn gedrukt om de Zuid-Nederlandse bevolking van de overwinning op de hoogte te stellen, misschien met de nevenbedoeling om hem in de Noordelijke Nederlanden

2 Henk den Heijer, De geschiedenis van de WIC. Zutphen 2002, p. 39.

3 In de Franse tekst ‘Stop’ en in de Nederlandse vertaling foutief ‘Stor’ genoemd. Zie: Johannes de Laet, Historie ofte laerlijck verhael van de verrichtinghen der Geoctroyeerde West-Indische Compagnie. Tot Leyden, By Bonaventuer ende Abraham Elsevier, 1644, p. 53.

[p. 26]

te verspreiden als Spaanse propaganda. In tegenstelling tot de Nederlandse inname van Bahia een jaar eerder zijn er geen Amsterdamse nieuwsprenten van de Spaanse overwinning bekend. Spanje had de wind mee in deze fase van de oorlog: de herovering van Bahia viel min of meer samen met de inname van Breda door de Spaanse veldheer Spinola, begin juni 1625. De twee wapenfeiten versterkten elkaar.

Sluis

Blijkbaar was bij de drukker of uitgever geen betrouwbare geografische informatie voorhanden van de Allerheiligenbaai of ontbrak de tijd om een kaartje van de situatie te graveren. Teneinde binnen enkele dagen een nieuwsprent te kunnen drukken werd een oud, misschien wel nooit uitgegeven, houtblok bewerkt. De oorspronkelijke houtsnede betrof een nieuwskaart van het beleg van Sluis in 1604, dat te boek staat als de laatste verovering van prins Maurits. Het beleg moet gezien worden als een onderdeel van de Staatse campagne om Oostende, het enige bruggenhoofd in Vlaanderen dat nog in Staatse handen was, te behouden. Het door de Spanjaarden omsingelde Oostende zou uiteindelijk verloren gaan, maar Sluis werd door Maurits ingenomen. Het beleg van Sluis is illustratief voor de oplopende spanning tussen raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt, die tegen elke prijs Oostende wilde behouden, en prins Maurits, die geen onnodige militaire risico's wilde lopen.⁴

De houtsnede toont sterke topografische verwantschap met de Carte figurative vande stadt van Sluus metten omligghende Steden ende plaetsen door Jacques Horenbault, uitgegeven in Gent in 1605. De houtsnede lijkt een vereenvoudigde kopie van Horenbaults kaart en moet kort na het beleg van Sluis zijn vervaardigd. Sluis werd in de zomer van 1604 door het Staatse leger, onder leiding van prins Maurits ingenomen. Opvallend zijn enkele forten met vlaggetjes met het Andreaskruis, waarmee de posities van het Spaanse leger gemarkeerd zijn. Opmerkelijk is ook de weergave van een langgerekte verschansing, met drie Andreaskruis-vlaggen en twee op Aardenburg vurende kanonnen, ten zuiden van die stad. Deze verschansing is niet op de kaart van Horenbault te zien en ontbreekt ook op alle andere nieuwsprenten van het beleg van Sluis. Van dit beleg zijn, exclusief staatverschillen, maar liefst twintig nieuwsprenten bekend, uitsluitend met koperplaten gedrukte etsen/gravures.⁵

4 Dirk de Vries, ‘Cartografische beeldkroniek van de strijd om Sluis in 1604’. In: Dirk de Vries (red.), Oostende verloren, Sluis gewonnen, 1604. Een kroniek in kaarten. Leiden: Universiteitsbibliotheek Leiden, 2004. p. 71-77.

5 Dirk de Vries beschrijft er 19 (o.c., p. 71-132). In de Bibliothèque nationale de France bevindt zich nog een nieuwskaart getiteld Obsidionem hanc nobilissimam oppidi Slusa in Flandria... van Floris Balthasarsz, uitgegeven door Henricus I Hondius in 1604 (BnF, GEBB-246(VI.33-34RES). Deze ontbreekt in de beeldkroniek van De Vries.

Dubbel unicum

Een houtsnedekaart van het beleg van Sluis was tot nu toe niet bekend. Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw worden houtsneden in de Nederlandse cartografie eigenlijk niet meer vervaardigd.⁶ Nieuwsprenten uit de laatste decennia van de zestiende eeuw zijn uitsluitend in koperdruk verschenen. Van kleine houtsneden die als boekillustratie dienden is wel bekend dat ze met enige regelmaat werden hergebruikt, ook als het bijvoorbeeld een stadsprofiel betreft. Bij een grote kaart als deze, die specifiek vervaardigd is om het beleg van Sluis in beeld te brengen, is dat echter zeer ongebruikelijk.

Voor het hergebruik van de houtsnede werden de oorspronkelijke plaatsnamen van het houtblok weggesneden. Dit is niet zorgvuldig gedaan, zodat resten nog zichtbaar zijn. De oorspronkelijke geografische namen op de kaart waren waarschijnlijk als volgt gespeld: BRVGE, DAMME, SLUIS, LIEVE FL., MIDDELBURG (het fort, niet de Zeeuwse hoofdstad), ARDENBURG, Oostburch, IZENDIC, FLISSING en St. KRUIS. Om verder de indruk te wekken dat het een kaart van Bahia en niet Sluis betrof werden met loden drukletters Brazilaanse toponiemen in de houtsnedekaart gedrukt: Montaignes, Les ap[proch?]es, Eglise [des] lesuites, BRESIL, JARDINS. De overdreven uitvergrote omwalde steden (Sluis, Aardenburg, Damme en Brugge) zijn echter nog duidelijk zichtbaar op de kaart. Op twee plekken aan de onderzijde van de houtsnede is de kaderlijn onderbroken. Deze plekken lijken te zijn afgedekt bij het drukken. Links van het midden is de kaderlijn mogelijk afgedekt om de nieuwe titel van de kaart ‘Portret de BRESIL’ beter leesbaar te maken. Rechtsonder stond mogelijk de naam of een monogram van de maker van de oorspronkelijke houtsnedekaart.

De kaart is, vermoedelijk in de achttiende eeuw, gedoubleerd. Aan de onderzijde is de met de hand geschreven naam ‘Falkenstein’ te lezen. Zou dit de naam van de eigenaar van de kaart zijn? Wanneer we de achterzijde bekijken, dan blijkt het stuk papier waarop de nieuwsprent is bevestigd allerlei, deels doorgehaalde, aantekeningen te bevatten. Ook is op de achterzijde een schets van een gevel van een gebouw getekend. Nader onderzoek naar deze aantekeningen en de naam Falkenstein kan mogelijk meer inzicht geven in de herkomst van de kaart. Enige relatie met de nieuwsprent lijken de aantekeningen niet te hebben.

Deze nieuwsprent is niet wat hij lijkt. Doordat een gecamoufleerde houtsnedekaart van Sluis is gebruikt voor Bahia, is de Leidse universiteitsbibliotheek in feite twee unieke documenten in één rijker. Van zowel deze nieuwsprent van Bahia, het Spaanse origineel en de houtsnedekaart van Sluis zijn namelijk geen andere exemplaren bekend. Bovendien is de nieuwsprent een zeldzaam voorbeeld van cartografisch hergebruik voor een andere geografische locatie. Ten slotte is de kaart de meest recente in de Nederlanden vervaardigde houtsnedekaart die bewaard gebleven is.

6 C. Koeman, Geschiedenis van de kartografie van Nederland. Zes eeuwen land- en zeekaarten en stadsplattegronden. Alphen aan den Rijn 1985 [2e druk], p. 262-264.
De auteur bedankt Michiel van Groesen, Anton van der Lem en Marcus De Schepper voor hun medewerking.

[p. 27]

Oorspronkelijke toponiemen op de houtsnedekaart.

Sluis op de kaart van Staats-Vlaanderen door Nicolaas Visscher, ca. 1695 (uitsnede). Atlas der Neederlanden VIII: 57, schaal ca. 1:132.000. Kopergravure, handgekleurd; 49,5 × 55,5 cm.