De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 18]

De Neederlanden in Kroatië
Kester Freriks

linkerpagina
Noordelijk Holland, uitgave Yntema en Tieboel, Amsterdam 1778. Joost Jansz Beeldsnijder maakte in 1575 de eerste gedrukte kaart van de noordelijke helft van Holland, waarvan twee eeuwen later dit ‘facsimile’ werd gemaakt. De kaart toont het waterrijke gebied vóór de grote droogmakingsprojecten. Atlas der Neederlanden V:17, schaal ca. 1:90.000. Kaart in twee gemonteerde bladen, kopergravure, handgekleurd; tezamen 91,5 × 68 cm.

[p. 19]

Op 11 maart 2004, enkele maanden voor zijn overlijden, stuurde prins Bernhard vanuit Paleis Soestdijk een brief aan drukkerij Zrinski in Cakovec in Kroatië, ongeveer een uur rijden ten noorden van Zagreb. In zijn schrijven bedankt de prins der Nederlanden de drukkerij voor het prachtige exemplaar van de Grote Atlas van Nederlands Oost-Indië, gedrukt en gebonden door Zrinski en uitgegeven door Asia Maior/Atlas Maior. Negen jaar later verzorgt dezelfde uitgeverij in samenwerking met de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam een facsimile-editie van de imposante, negendelige Atlas der Neederlanden. Het druken bindwerk voor deze uitgave wordt opnieuw door Zrinski gedaan. Met uitgever Rob van Diessen en conservator Jan Werner breng ik eind januari 2013 een bezoek aan de drukkerij in het besneeuwde Kroatië. Vormgever Tjeu Ziellemans, die op zijn laptop de complete gedigitaliseerde versie van de atlas heeft staan, is eveneens van de partij.

Egmond aan Zee met de kustbeschermings-maatregelen van 1718 door Johannes Rollerus, uitgave Weduwe Nicolaas Visscher, heruitgave Petrus Schenk junior, [Amsterdam ca. 1735]. De Kerstvloed van 1717 sloeg in Egmond aan Zee in één klap 17 meter voorduin weg, zodat de kerktoren aan de rand van een steile duinhelling kwam te staan. Om erger te voorkomen werd het duin afgedekt met matten van rijshout, zoals te zien is op de kaart. Daarvóór werd een patroon van rietschermen aangelegd om het stuifzand vast te houden. De maatregelen hadden niet lang effect, want in 1745 stortte de toren alsnog in. Atlas der Neederlanden V:66. schaal ca. 1:1.100. Kopergravure, handgekleurd; 50 × 58 cm.

Mijn aanwezigheid in Kroatië heeft te maken met het boek Wandelingen der Neederlanden, een ‘satelliet’ van de grote facsimile-editie. Joyce Roodnat, routedeskundige Erik van Zuylen en ik hebben gezamenlijk vierentwintig wandelingen door alle Nederlandse provincies uitgezet. In ons boek doen we verslag van wat in de geschiedwetenschap wel wordt omschreven als ‘de historische sensatie’. Ook zeilde ik, als toegift, op een zeventiende-eeuwse nautische kaart over de voormalige Zuiderzee.

Met een print van de kaarten uit de Atlas der Neederlanden in de hand maakten we wandeltochten van gemiddeld zo'n vijftien kilometer door het Nederlandse landschap. We vonden veel meer terug van het land van tweehonderd jaar geleden dan we aanvankelijk verwachtten. We waren in het Hogeland in Groningen, in en rondom de vestingstad Bourtange, op Schokland, in Gaasterland en de Biesbosch, we gingen langs de Hondsbossche en Pettener Zeewering, doorkruisten de Peel tussen Meijel en Sevenum en trokken via Kinderdijk naar de diepe delta van Zeeuws-Vlaanderen. Jan Werner, die bij de Atlas der Neederlanden alle kaarten van deskundig commentaar voorziet, heeft ook voor ons boek Wandelingen der Neederlanden toelichtende teksten geschreven.

Vliegende bladen

Drukkerij Zrinski is een familiebedrijf dat is opgericht in 1946. Het bedrijf houdt het hele proces van typografische verzorging, reproductie van de kaarten, drukken en inbinden binnen de eigen muren. Op het voorplein staat het standbeeld van Juraj Zrinski, de oprichter. Vlak na de Tweede Wereldoorlog, in het voormalige Joegoslavië, begon hij met het drukken van bankbiljetten, postzegels, nationale en internationale waardepapieren en documenten. De huidige eigenaren, zetters, productieleiders en typografen zijn trots op hun bedrijf. Ze leiden ons rond en laten ons zien hoe de facsimile-editie tot stand komt. In het hart van het bedrijf staat een stoomtrein van een drukmachine, de Heidelberger Schnellpress uit 1960. Maar er staan ook hypermoderne machines zoals de Heidelberg Speedmaster. Met ongekende snelheid en verbluffende accuratesse vliegen de atlasbladen in meerdere drukgangen door de persen heen.

Dit alleen al is een fascinerend gezicht. Daar gaan de unieke atlasbladen, tweehonderd jaar geleden door cartografen, landmeters en kaartkunstenaars met uiterste nauwkeurigheid opgemeten, op koperplaten gegraveerd, gedrukt en ingekleurd. Alles handmatig. Deze wondermooie projectie van ons land in oude kaarten is een toonbeeld van de Nederlandse cartografie. In de Atlas der Neederlanden komt alles samen: de glorie van de kaartmakers van de Republiek der Nederlanden en de trots van het jonge Koninkrijk dat zich voor het eerst toont aan de wereld. Het is een indrukwekkende proeve van de landmeetkunde die de werkelijkheid kan omzetten in een kaartbeeld. De cartouches en versieringen op de kaarten zijn vaak ware kunstwerken en laten voorbeelden zien van inpoldering, vervening, bedijking en de aanleg van water- en verbindingswegen. Op deze kaarten is de aarde is niet langer woest en ledig, ze wordt herschapen. De mens triomfeert over het woeste land, het wilde water en de moerassige wildernis. Als er één woord geschikt is om deze Atlas te benoemen, dan is dat: triomf.

Maar, eerlijk is eerlijk, op die winterse avond in

[p. 20]

januari in Cakovec was er nog niet zo heel veel triomf te ontdekken. Eerder waren er zorgen, grote zorgen. Jan Werner was niet gerust over de weergave van de subtiele kleuren en kleurschakeringen op de herdruk. Het probleem dat zich aandiende was dat het papier te zacht was. En als je dan gaat drukken, komen er vlekken in - die Jan met genadeloze blik wist op te sporen. Naderhand is voor de facsimile-editie een nieuwe partij papier aangemaakt, volgens aangepaste specificaties, en deze bleek geheel en al aan de eisen te voldoen. In een proces van maanden is het drukken van de kaarten geleidelijk geperfectioneerd. Alle kleurschakeringen zijn zorgvuldig gecontroleerd, met als uiteindelijk resultaat dat facsimile en origineel amper van elkaar te onderscheiden zijn. De volmaakte herschepping is de inzet van dit typografische hoogstandje - het evenaren van de oude meesters.

Het project is reusachtig. Ga maar na: de verzamelaarsatlas bestaat uit negen foliobanden met een grootte van 58 × 42 cm. Het aantal kaartbladen bedraagt 618. Ze geven de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden weer, met als toegift de overzeese bezittingen van de Oost- en West-Indische Compagnieën. De inzet van de facsimile-uitgave is dat de gereproduceerde Atlas dezelfde sensatie oproept als het origineel. Er wordt gebruik gemaakt van authentieke materialen en technieken. De bladen worden gedrukt op oudhollands gevergeerd papier en gebonden in echt leder. Alle kaarten worden bevestigd op bindstroken, zodat ze vlak komen te liggen.

Ambachtelijkheid in digitale tijden

De entourage van stalen meubels, formica tafels, lage plafonds, tikkende verwarmingsbuizen, versleten stoelen en grijze bureaus doet denken aan kantoorlokalen in de voormalige DDR, maar schijn bedriegt. In de drukkerij bevindt zich een computerdepartement van waaruit alle machines worden bestuurd. Voor een betrekkelijke buitenstaander in de boekdrukkunst als ondergetekende is deze geheime cel, dit hart en brein van het bedrijf, een regelrecht wonder. Wat er in het brein van Zrinski gebeurt is onnavolgbaar. De mannen in grijze stofjassen vergelijken het origineel met de druk en de druk met het origineel. Het zijn vaklieden die nog vertrouwd zijn met de ambachtelijke druktechniek, maar die ook de digitale revolutie hebben doorgemaakt. Misschien hebben deze toegewijde vakmensen in hun hart wel heimwee naar de handmatigheid van weleer, terwijl ze digitaal de kleuren bijstellen in dat centrale brein en op de machines.

Het Haarlemmermeer en de aangrenzende veen plassen door Mekhior Bolstra, [Leiden, Hoogheemraadschap Rijnland] 1740. De kaart toont de dramatische situatie rond het Haarlemmermeer, ‘de Waterwolf’. Door vervening is aan de oostzijde een enorm plassengebied ontstaan dat zich dreigt te verenigen met het meer De haart van Bolstra voegt zich in de discussie over eventuele droogmaking van het Haarlemmermeer, die rond 1740 weer oplaaide. Al in de zeventiende eeuw waren er plannen voor droogmaking, maar het duurde tot 1850 voordat ze werden gerealiseerd. De gedateerde kustlijnen illustreren hoe de watervlakte steeds groter werd, maar zijn chronologisch niet betrouwbaar. Atlas der Neederlanden IV:64, schaal ca. 1:40.000; kopergravure, handgekleurd; 55 × 63,5 cm.

De digitale techniek is onontbeerlijk, maar het reproduceren van oude kaarten blijft veel ambachtelijks houden. De facsimile-editie is meer dan alleen een herdruk van het ene kaartblad op het andere, want ze hebben allemaal een verschillend formaat. Sommige overzichtskaarten hebben de afmetingen van een wandkaart. Zulke grote kaarten moeten ingevouwen worden en moeten ook weer makkelijk uitvouwbaar zijn. En het in- en uit-

[p. 21]

vouwen moet steeds opnieuw kunnen gebeuren, zonder dat het papier begint te scheuren.

Op de bindmachines staan klosjes bindgaren. Dat is een prachtig gezicht, aandoenlijk bijna van een ouderwetse maar oerdegelijke ambachtelijkheid. En in een afzonderlijke ruimte naast de grote hal met de snelpersen valt mijn blik op letterbakken, zoals die vroeger werden gebruikt. Loden letters van alle soorten typen staan hier verzameld, als een museale verzameling. Van de eigenaar krijgt ieder van ons ter herinnering zijn initialen mee als loden letter. JW is Jan Werner, TZ van Tjeu Ziellemans en KF de mijne. Het voelt als een kostbaar kleinood. Als ik de volgende dag vertrek, bespreken we met elkaar dat er tussen eind januari en halfweg oktober, de dag van presentatie, nog acht maanden te gaan zijn. Dat lijkt een zee van tijd. Maar het project is zo omvangrijk, dat het bijna onvoorstelbaar lijkt dat straks, in oktober, de Atlas der Neederlanden en al zijn nevenpublicaties inclusief de tentoonstelling er zullen zijn.

Een paar jaar geleden, ten behoeve van het boek Verborgen wildernis. Ruige natuur en kaarten in Nederland, kreeg ik de kaarten uit de majestueuze Atlas voor het eerst onder ogen. Sindsdien ben ik verslaafd aan deze fascinerende weergave van Nederland. Ik zag die kaarten als toonbeelden van accuratesse en vakmanschap, gemaakt door toegewijde cartografen in hun stille ateliers. Dat is waar. Nu zijn daar nieuwe beelden bijgekomen. Bijvoorbeeld de historische kaarten die door de drukmachines heen flitsen. Heden en verleden raken aan elkaar, in dit geval niet in Nederland, maar bij een ambachtelijk familiebedrijf in Kroatië. Ik zie het goed: daar flitst kaart V:17 voorbij, nummer 17 uit het vijfde deel, die het verbrokkelde en waterrijke Noord-Holland tussen Noordzee en Zuiderzee weergeeft rond 1600. Meer water dan land, meer eilandenrijk dan stabiel vasteland: onvoorstelbaar dat kaartenmakers het op schaal konden weergeven. Maar bitter noodzakelijk, want zonder de landmeters konden de waterstaatkundigen niet aan de slag.

De kaarten schieten voorbij, de een na de ander. Het is hypnotiserend. Het is alsof het Koninkrijk der Nederlanden opnieuw ontstaat, ginds in Kroatië. Nu als fantastisch atlas boek.

rechterpagina
Versiering van de grote achtbladige kaart van het Hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk door Jan Wandelaar, [z.p., z.n.] 1749. Dit waterschap strekte zich uit tussen de Watergraafsmeer in het noordwesten en de Vecht tussen Muiden en Weesp In het zuidoosten. Het tafereel toont de Diemerzeedijk tussen Amsterdam en Muiden in zijn oorspronkelijke steile gedaante met een houten beschoeiing. Rond 1730 werden zulke dijken aangetast door de beruchte paalworm, met als gevolg dat de paalwerken het begaven. Deze kaartversiering uit 1749 maakt het drama met terugwerkende kracht zichtbaar. Atlas der Neederlanden IV:83, schaal ca. 1:6.000; kopergravure, handgckleurd.