De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 104]

Agenda

Veilingen

Bernaerts, Verlatstraat 16-22, 2000 Antwerpen, België, (032) (0)324 819 21: 21-23 oktober (www.bernaerts.be)

Burgersdijk & Niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 RW Leiden, (071) 512 10 67: 12-13 november (www.b-n.nl)

De Eland, de Zon, Loth Gijselman, Weesperstraat 110,1112 AP Diemen, (020) 623 03 43:8 september (www.deeland.nl)

Henri Godts, Louizalaan 230,1050 Brussel, Belgie, (032) (0)264 785 48: 8 oktober (www.godts.com)

Bubb Kuyper, Kenaupark 30, 2011 MT Haarlem, (023) 532 39 86: 26-29 november (www.bubbkuyper.com)

Van Stockum's vVeilingen, Prinsegracht 15,2512 EW Den Haag, (070) 364 98 40: 6-7 november (www.vanstockums-veilingen.nl)

Summerschool Bijzondere Collecties

De Leerstoelgroep Boekwetenschap en Handschriftenkunde en de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam organiseren deze zomer van 19 tot en met 30 augustus voor de vierde keer een summerschool over boekgeschiedenis. De cursussen, workshops en evenementen hebben veel te bieden voor iedereen die in het onderwerp geïnteresseerd is: onderzoekers, studenten, bibliotheek- en museummedewerkers en alle andere liefhebbers van boeken en manuscripten, bibliotheken en antiquariaten, druktechnieken en typografie. Speciale aandacht krijgt de geschiedenis van de slavernij in de Nederlandse koloniën. Zo vertelt Lodewijk Wagenaar, aan de hand van boeken van Bijzondere Collecties, het verhaal over de slavenopstand van 1763 in Berbice. Deelnemers aan de summerschool kunnen een keuze maken uit een ‘à la carte’-programma. Naast de cursussen en workshops is er een openingslezing met rondleiding in de Artis Bibliotheek of desgewenst een excursie naar erfgoedinstellingen in Antwerpen. De summerschool wordt afgesloten met de vijfde Frederik Mullerlezing, die wordt gehouden door romanschrijver, essayist en columnist Arnon Grunberg, onder de titel ‘De christelijke nacht en de mechanische rede’. Grunberg gaat in zijn lezing op zoek naar sporen van het menselijk lichaam in de Europese romantraditie. Zie www.bijzonderecollecties.uva.nl voor het volledige programma en een inschrijfformulier.

Gewapend met kennis

In het Museum Meermanno is tot met 15 september de tentoonstelling ‘Gewapend met kennis. 500 jaar militaire boekcultuur in Nederland’ te bezichtigen. Het spectrum van die vijf eeuwen loopt vanaf het eerste gedrukte militaire boek uit 1473 tot en met het exemplaar van het Handboek Soldaat van kapitein Marco Kroon, Ridder der Militaire Willems-Orde. De rijke hoeveelheid aan bijzondere boeken, vaak prachtig geïllustreerd, wordt aangevuld met objecten zoals uniformen, wapens en schilderijen uit de collectie van het Legermuseum, andere openbare collecties en particulier bezit.

Deze tentoonstelling wordt georganiseerd in samenwerking met het Legermuseum uit Delft, dat vanaf 2014 gevestigd zal zijn in het nieuwe Nationaal Militair Museum op de voormalige vliegbasis Soesterberg. Aanleiding is de publicatie van het proefschrift Gewapend met kennis van Louis Sloos, conservator Literatuur en bibliothecaris van het Legermuseum. Naast de boekhistorie wordt in een aparte vitrine aandacht besteed aan actuele boeken van veteranen, in samenwerking met de Stichting Nederlandse Veteranendag. Veteranen ontvangen op vertoon van hun pas 25% korting op hun entreekaartje.

Adres: Museum Meermanno | Huis van het boek, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel.: [phone], www.meermanno.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 12.0 tot 17.00 uur.

Slavernij en monstermensen

In De Verdieping van Nederland, de gezamenlijke tentoonstellingsruimte van het Nationaal Archief en de Koninklijke Bibliotheek, is tot en met eind oktober een nieuwe selectie topstukken te bewonderen. Onder meer is de originele wet te zien, die met ingang van 1 juli 1863 de slavernij in de West-Indische koloniën afschafte. Uit een veel vroeger verleden stamt het fraai verluchte handschrift van Jacob van Maerlandts natuurencyclopedie Der naturen bloeme. Het handschrift is rond 1350 geschreven in Utrecht of Vlaanderen. Het bevat zo'n 460 miniaturen, onder andere van ‘homines monstruosi’, vreemde mensenrassen die in verre streken zouden leven. Zo zijn er afbeeldingen van mensen die schaduw krijgen van hun eigen voet, een parasolvoet dus.

Adres: De Verdieping van Nederland, Koninklijke Bibliotheek, Prins Willem Alexanderhof, Den Haag, tel.: [phone], www.deverdiepingvannederland.nl. Openingstijden: maandag van 12.00 tot 17.0 uur, dinsdag van 9.00 tot 20.00 uur, woensdag t/m zaterdag 9.00 tot 17.00 uur.

Straatverkopers in beeld

Tegenwoordig bestellen we op het internet goederen en diensten en laten die aan huis bezorgen. Het is moeilijk voor te stellen dat dit vroeger - tot ver in de twintigste eeuw

[p. 105]

- werd gedaan door rondtrekkende straatverkopers. De tentoonstelling ‘Handel aan de wandel. Straatverkopers in beeld’ In het Stedelijk Museum van Zutphen brengt het vergeten fenomeen van marskramers, straatverkopers en leurders onder de aandacht. Zij trokken rond met hun rugmand of mars om hun koopwaar of hun diensten als schoorsteenveger en messenslijper aan te bieden. Hun luide geroep om de aandacht te trekken weergalmde dagelijks door de straten. Wie waren deze ambulante scharrelaars en waar kwamen ze vandaan? Hoe zagen ze eruit? Van 23 juni tot en met 1 september is deze bonte bevolkingsgroep te bezichtigen in Zutphen.

Adres: Stedelijk Museum Zutphen, Rozengracht 3, Zutphen, tel.: [phone], www.museazutphen.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00 uur.

Andy Warhol als beginner

In het Prentenkabinet van Teylers Museum zijn deze zomer ruim 50 onbekende vroege tekeningen te zien van Andy Warhol. De onlangs herontdekte werken stammen uit de jaren vijftig, toen Warhol aan het begin van zijn carrière stond. De bladen zijn met pen in heldere contouren getekend en laten vooral kinderen en jongvolwassenen zien, alleen of in een groep. Sommige liggen in de lijn van zijn toenmalige werk als mode-illustrator en advertentie-ontwerper, andere sluiten aan bij de expressieve stijl van Duits-Oostenrijkse kunstenaars uit de vroege twintigste eeuw. In totaal zijn ruim 300 Warhol tekeningen - min of meer bij toeval - teruggevonden. In 1990 werden ze geregistreerd voor de Warhol Foundation in New York, maar als ‘archiefmateriaal’ weggeborgen. De Duitse galeriehouder Daniel Blau trof ze in 2011 onaangeraakt aan en besefte het belang ervan. Teylers Museum toont een selectie van Warhols mooiste vroege tekeningen in de intieme setting van het Prentenkabinet tot en met 1 september.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, tel.: [phone], www.teylersmuseum.eu. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag van 11.00 tot 17.00 uur.

Huygens in Leiden

Vader Constantijn en zoon Christiaan Huygens studeerden beiden in Leiden. Een selectie van hun originele brieven en manuscripten, bewaard in de Universiteitsbibliotheek, is tot en met 16 september te bewonderen op de tentoonstelling ‘Huygens in Leiden’. Constantijn woonde op kamers op de Pieterskerkgracht, Christiaan op het Steenschuur. Ook na de studietijd hielden ze contact met jaargenoten en hoogleraren. Christiaan legateerde zijn wetenschappelijke manuscripten aan de Universiteit Leiden.

Na 1800 werd het legaat verrijkt met manuscripten en brieven uit familiebezit. Zo kwam een groot deel van hun documenten terecht in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Leiden, onder de naam Codices Hugeniani. Aanleiding voor deze tentoonstelling is het Huygensjaar 2013: instellingen in heel Nederland hebben de handen ineen geslagen om door middel van tentoonstellingen, workshops en lezingen deze veelzijdige wetenschappers uit de Gouden Eeuw in de schijnwerpers te zetten. Klapstuk is de Huygenstentoonstelling in de Grote Kerk in Den Haag, waar ook originele documenten uit de Bijzondere Collecties van de Universiteit Leiden te zien zijn.

Adres: Universiteitsbibliotheek Leiden, Witte Singel 27, Leiden, tel.: [phone], www.bibliotheek.leidenuniv.nl. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 24.0 uur, zaterdag van 09.30 tot 17.00 uur, zondag van 13.00 tot 22.00 uur.

Gered van de Nazi's

Onder deze titel toont het Affiche Museum in Hoorn affiches uit de collectie van Hans Sachs - zie het artikel van Martijn Le Coultre elders in dit nummer. In 1938 werd de omvangrijke en unieke verzameling van deze joodse tandarts in beslag genomen door de nazi's. Sinds kort is een deel daarvan weer in het bezit gekomen van de erven Sachs. Het Affiche Museum is als enige in de gelegenheid gesteld een uitgebreide selectie van de teruggegeven affiches te exposeren. De tentoonstelling bevat werk van vermaarde kunstenaars als Mucha, Klimt en Chéret en geeft een goed beeld van de affichecultuur in Europa in de vooroorlogse jaren. Looptijd van 30 juni tot en met 15 september.

Adres: Affiche Museum Nederland, Grote Oost 2-4, Hoorn, tel.: [phone], www.affichemuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur, zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

Door kleur en vuur verbrand

Jean Boghossian ontleent de titel van deze tentoonstelling aan een uitspraak van Paul Valéry: ‘Le très doux feu du dedans’. De kunstenaar maakt dat zoete vuur uitwendig, want zijn boekobjecten en kunstenaarsboeken zijn er letterlijk door aangetast. De symbiose van papier en boek wordt in deze vurige artistieke benadering ter discussie gesteld. Het fenomeen boek krijgt bij Bogossian een geheel nieuwe invulling. Dit werk peilt volgens het museum de oorsprong der dingen en laat het geluid van de stilte horen - de boeken zijn immers niet bedoeld om te

[p. 106]

lezen. De pyrotechnische boekobjecten van Jean Boghosslan zijn te bezichtigen tot en met 22 september.

Adres: Bibliotheca Wittockiana, Bemelstraat 23, Brussel, tel.: [phone], www.wittocklana.org. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur.

Duivelskunstenaar Doeve

Eppo Doeve (1907-1981) was misschien wel de meest veelzijdige Nederlandse graficus van de vorige eeuw. Zijn verbluffende en uiteenlopende tekenwerk leverde hem de bijnaam ‘duivelskunstenaar’ op. Ook het feit dat hij met twee handen tegelijk en op de kop kon tekenen, droeg hieraan bij. Twee exposities in Amsterdam tonen naast Doeves bekende affiches (voor o.a. Heineken, Artis en Philips) en spotprenten, ook veel onbekend werk zoals toneelontwerpen en erotische tekeningen. In de kunstenaarssociëteit Arti et Amicitiae krijgen bezoekers tot en met 14 juli een ruime keus aan illustraties, bankbiljetten, affiches en vrij werk te zien.

Voor het eerst worden naast Doeves reguliere werk toneelmaquettes, monumentale schilderingen en televisieoptredens getoond. Het Persmuseum richt zich op Doeves spotprenten, die verschenen in opiniebladen als De Groene Amsterdammer en Elseviers Weekblad en veelal de misstappen van hoogwaardigheidsbekleders hekelen. Kritiek op de potverterende Nederlandse overheid vormt een rode draad in het oeuvre van de man die zelf heel vrijgevig was.

Adressen: Arti et Amicitiae, Rokin 112, Amsterdam, tel.: [phone], www.arti.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 12.0 tot 18.00 uur. Persmuseum, Zeeburgerkade 10, Amsterdam, tel.: [phone], www.persmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

Peter Vos Metamorfosen

Onder deze titel toont het Rembrandthuis van 8 juni tot 6 oktober 2013 werk van tekenaar, graficus en illustrator Peter Vos (1935-2010). De tentoonstelling is een coproductie met het Institut Néerlandais en de Fondation Custodia en was eerder te zien in Parijs. Vos, die drie jaar geleden overleed, was een van de meest creatieve Nederlandse figuratieve kunstenaars uit de periode na 1960. Hij had een fascinatie voor de Metamorfosen van Ovidius en ontleende daaraan de inspiratie voor vele getekende gedaantewisselingen van mens naar dier. De getoonde selectie spitst zich toe op deze metamorfosen, in het bijzonder die waarin een vogel de slotfase belichaamt. De mensvogel sloot aan bij twee passies van Vos: die voor mythische verhalen en die voor vogels.

Adres: Museum Het Rembrandthuis, Jodenbreestraat 4,1011 NK Amsterdam; tel. [phone]; www.rembrandthuis.nl. Openingstijden dagelijks 10.00-18.00 uur.

Schoonheid op perkament

Dankzij de verzameldrift van textielbaron en kasteelheer Jan Herman van Heek (1873-1957) bezit Huis Bergh een unieke collectie van ruim zeventig middeleeuwse handschriften, aangevuld met eenzelfde aantal fragmenten en losse miniaturen. Het is de belangrijkste particuliere collectie van middeleeuwse handschriften in Nederland. Een werkgroep onder leiding van Anne Korteweg, oudconservator van de Koninklijke Bibliotheek, heeft de handschriften nauwkeurig bestudeerd en beschreven. De presentatie van de Engelstalige catalogus op 18 april j.l. viel samen met de opening van de tentoonstelling ‘Schoonheid op perkament. De mooiste handschriften van Huis Bergh’. De middeleeuwse schatten, verspreid over meerdere zalen van het kasteel, worden voor het eerst aan het publiek getoond. De tentoonstelling in het kasteel loopt door tot 1 maart 2014. Naast de catalogus is een publieksboek gepubliceerd waarin een doorsnede van de verzameling is opgenomen.

Adres: Kasteel Huis Bergh, Hof van Bergh 8, 's-Heerenberg. Tel. [phone]; www.huisbergh.nl. Het kasteel is open op dinsdag t/m zondag van 12.30 tot 16.30 uur.

Kleurrijk Wageningen 750

De tentoonstelling met deze titel vindt plaats in de Bibliotheek Wageningen UR, in het Forum-gebouw op de campus. De geschiedenis van Wageningen wordt zichtbaar aan de hand van zeldzame publicaties, prenten, kaarten en foto's uit de Speciale Collecties van de WUR. Wageningen kent een unieke historische ontwikkeling van vestingstad tot universiteitsstad. Dankzij de aanwezigheid van de universiteit zijn stad en omgeving vaak gebruikt als object van onderzoek en onderwijs. De wetenschappelijke zelfbespiegeling resulteerde in interessante documenten. De tentoonstelling is gemaakt ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van Wageningen en loopt van 3 juni tot en met 18 oktober.

Adres: Leeszaal Speciale Collecties, Bibliotheek Wageningen UR, Forum (geb. 102), Wageningen Campus, Droevendaalsesteeg 2,6708 PB Wageningen. Tel. [phone]. Openingstijden maandag-vrijdag, 9.00-17.00 uur.

[p. 107]

Wally Elenbaas

Ruim twee maanden lang toont Museum Boijmans Van Beuningen het vroege oeuvre van kunstenaar en uitvinder van de één steens-kleurlitho Wally Elenbaas (1912-2008). De tentoonstelling in het Prentenkabinet bestaat merendeels uit werken uit de eigen collectie. Naast boekomslagen, nieuwjaarskaarten en gebruiksvoorwerpen zijn 35 litho's te zien waarin de kunstenaar experimenteert met kleur en zoekt naar een eigen vorm. Elenbaas was meer dan zeventig jaar actief als kunstenaar en behoorde tot de artistieke voorhoede van Rotterdam. Hij leverde belangrijke bijdragen aan de fotografie, maar vooral aan de ontwikkeling van de kleurengrafiek. Nationale en internationale erkenning viel hem ten deel; in 1952 werd hem op de Biënnale van Venetië de Premio Colombaprijs verleend voor zijn grafiek.

Bepaalde onderwerpen komen in zijn werk steeds terug - een rivier, een veerboot, vogels, mensfiguren. Zijn thema's vond Elenbaas dichtbij huis, voor zijn kleurgebruik liet hij zich inspireren door zijn reizen naar het zuiden van Europa. Typerend voor zijn werk zijn de statische taferelen die een droomwereld zonder actie of beweging suggereren. Door eindeloos experimenteren maakte hij zich de techniek van de één steens-kleurlitho eigen. Bij deze wijze van drukken moet de lithosteen bij elke drukgang opnieuw worden bewerkt - een ingewikkelde en tijdrovende procedure, waardoor hij zijn prenten alleen in kleine oplagen drukte. Schrijver Alfred Kossmann typeerde zijn vriend Elenbaas als ‘een man als een olijfboom, knoestig, met veel grijs erin, grillig van gebaar’. De tentoonstelling loopt van 27 juli tot en met 29 september. Als begeleidende publicatie verschijnt het overzichtswerk Grafiek Wally Elenbaas.

Adres: Museum Boijmans Van Beuningen, Museumpark 20.3015 CX Rotterdam. Tel. [phone]; www.boijmans.nl. Openingstijden dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.0 uur.

Meer over slavernij

De tentoonstelling ‘Slavernij verbeeld’ is in dit nummer van De Boekenwereld uitvoerig besproken. Deze is t/m 22 september te zien bij de Bijzondere Collecties op de Oude Turfmarkt 129,1012 GC Amsterdam; 020 525 7300 en www.bijzonderecollecties.uva.nl. De openingstijden zijn dinsdag t/m vrijdag van 9.30-17.00 uur en zaterdag/ zondag van 13.00-17.00 uur.

Ter herdenking van de afschaffing van de slavernij vinden in Amsterdam nog twee tentoonstellingen plaats. Onder de titel ‘Amsterdam en Slavernij’ gaat het Stadsarchief Amsterdam in op de betrokkenheid van de stad bij het slavernijverleden. Slavenhandel en slavernij waren nauw verweven met de lokale economie en de weerslag daarvan is te vinden in de archieven van de stad, van families en van handelshuizen. Deze tentoonstelling loopt van 31 mei t/m 18 augustus 2013, Vijzelstraat 32,1017 HL Amsterdam; 020 25 11 511 en www.stadsarchief.amsterdam.nl.. De openingstijden zijn dinsdag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur en zaterdag/zondag van 12.00-17.00 uur.

Op 27 juni opent bij het Scheepvaartmuseum in Amsterdam de tentoonstelling ‘De Zwarte Bladzijde’. Uitgangspunt is de schipbreuk van het slavenschip Leusden in 1738 in de monding van de Marowijne-rivier, waarbij 702 mensen zijn omgekomen. Adres: Kattenburgerplein 1, 1018 KK Amsterdam; 020 523 2222 en www.scheepvaartmuseum.nl. De openingstijden zijn elke dag van 9.00 tot 17.00 uur.

Het drama van de Leusden kreeg bekendheid door het recente boek van Leo Balai en is tevens het onderwerp van een documentaire van Carlien Megens en Erwin Veenstra. De officiële herdenking van de afschaffing van de slavernij vindt plaats op 1 juli, bij het Nationale Slavernijmonument in het Amsterdamse Oosterpark. Dit jaar wordt de plechtigheid van ‘keti koti’ - verbreek de ketenen - bijgewoond door het koninklijk paar. Een overzicht van alle activiteiten die worden georganiseerd rond de herdenking van de afchaffing van de slavernij is te vinden op www.herdenkingslavernijverleden2013.nl.

Atlas der Neederlanden

Bovenstaande titel bevat geen spelfout, in dit geval moet ‘Neederlanden’ wel degelijk met - ee worden geschreven. Er zijn vele atlassen der Nederlanden, er is slechts één Atlas der Neederlanden. Het is een zogenaamde atlas factice of verzamelaarsatlas. Zo'n atlas is uniek, want er bestaat slechts één exemplaar dat is samengesteld op basis van een persoonsgebonden kaartenverzameling. De meest beroemde factice is de Atlas Blaeu-van der Hem in de Österreichische Nationalbibliothek in Wenen, bestaande uit vijftig banden met ruim tweeduizend kaarten en prenten. De 24 banden van de Atlas Beudeker zijn beland in de British Library in Londen, maar de Atlas Van der Hagen - vier banden met 450 bladen - berust sinds 1887 in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

De Atlas der Neederlanden voegt zich in dit rijtje van fameuze verzamelaarsatlassen. Hij bestaat uit negen in leer gebonden foliobanden met 618 gedrukte en handgetekende kaartbladen uit de late zeventiende, achttiende en vroege negentiende eeuw. Op grond van inhoudelijke kenmerken kan worden vastgesteld dat de verzameling rond 1816 is ingebonden. Dat was kort na het ontstaan van het koninkrijk van Willem I, dat zowel de Noordelijke als de Zuidelijke Nederlanden omvatte. De atlas hanteert het begrip ‘Neederlanden’ dan ook in de traditionele zin des woords en geeft een gedetailleerd kaartbeeld van de oude Zeventien Provinciën.

De Atlas der Neederlanden is het pronkstuk van de kaartenverzameling van de Bijzondere Collecties van de UvA. Sinds enige jaren is hij inzet van een gecompliceerd project dat naast restauratie en digitalisering een facsimile-editie beoogt. In het najaar van 2013 zullen de Bijzondere Collecties een tentoonstelling wijden aan de gerestaureerde Atlas der Neederlanden, in samenhang met de verschijning van het facsimile. De Boekenwereld zal die gelegenheid aangrijpen voor een nummer dat in het teken staat van de historische cartografie.

Het gedigitaliseerde materiaal van de negen banden wordt op dit moment gedrukt, onder voortdurende vergelijking met het origineel. Naast het negendelige facsimile verschijnt een tiende deel dat is geschreven door Jan Werner, conservator Kaarten en Atlassen. Alle kaarten van de atlas worden daarin gereproduceerd en beschreven. Daarnaast bevat dit tiende deel een uitvoerige inleiding over het maken van kaarten in het verleden en over de wijze waarop de Neederlanden in kaart werden gebracht. Dit tiende deel vormt een boekwerk op zich, dat ook los van het facsimile uitstekend te gebruiken valt. De verkoopprijs van dit boek zal rond de ¬250 komen te liggen. Bij voorintekening kan deze unieke uitgave worden aangeboden voor ¬190. Lezers die ge?eresseerd zijn kunnen contact opnemen met Jan Werner, [phone] of [e-mail].