De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 46]

Letterspijs
Boekmuseum
Frans A. Janssen

Interieur van de Bibliothèque humaniste in Sélestat, dichtbij Straatsburg. Op de voorgrond een borstbeeld van de Straatsburgse drukker Jean Mentelin of Mentel (1410-1478), die in Sélestat werd geboren. Foto Bibliothèque humaniste, Sélestat.

Voor Thera

Bibliotheken - zowel institutionele als openbaar toegankelijke particuliere - met een rijk bezit aan oude en bijzondere werken tonen die wel in vaste of in tijdelijke tentoonstellingen, maar zij blijven zich richten op hun hoofdtaak, het dienen van het wetenschappelijk onderzoek. Een voorbeeld van dat laatste vormen de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, waarin de oude en kostbare werken, losgemaakt van de moederbibliotheek, in een prachtig afzonderlijk gebouw zijn ondergebracht - een zeldzaam voorkomende en heel gelukkige situatie. De Bijzondere Collecties zijn een wetenschappelijke bibliotheek in vol bedrijf, die als nevenactiviteit tentoonstellingen organiseren.

In de laatste decennia, een tijd waarin het historisch onderzoek minder publieke en politieke aandacht trekt, is overal in de bibliotheekwereld een tendens naar het museale te bespeuren: de boekencollectie wordt ook als cultureel erfgoed gezien dat als zodanig getoond moet worden. In een aantal bibliotheken overheerst de museale functie zo zeer dat zij boekmusea zijn geworden. De hoofdtaak is niet meer het gebruik van de handschriften en drukken door historici te faciliteren.

Tot dit type bibliotheken behoren onder meer: Bibliothèque humaniste in Sélestat (het humanisme ten noorden van de Alpen), Museum Meermanno / Museum van het Boek in Den Haag (oude en moderne boekdrukkunst), Pierpont Morgan Library in New York (het boek in de cultuurgeschiedenis), Chester Beatty Library in Dublin (westerse en oosterse handschriften, in het bijzonder Bijbel en Koran), Fondation Martin Bodmer in Coligny bij Genève (het hele terrein van het boek), Bibliotheca Wittockiana in Brussel (boekbanden), Bibliothek Otto Schäfer in Schweinfurt (Duitse boekdrukkunst en grafiek) en de Liberna Collectie in Mettingen (cultuurgeschiedenis).

Bijna al deze musea hebben prachtige plaatwerken van de hoogtepunten uit de collecties uitgebracht, boeken die eerder het geïnteresseerde publiek dienen dan de historicus. Ze moeten wel onderscheiden worden van de drukkersmusea, zoals het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen of het Gutenberg-Museum in Mainz. Bij de laatste ligt de nadruk op het grafisch instrumentarium, al is ook hier de bibliotheekfunctie niet geheel verdwenen.

Bibliotheek in twee componenten

Portret van Beatus Rhenanus (1485-1547), anonieme prent ca. 1550. Bibliothèque humaniste, Sélestat.

Eén van deze boekmusea wil ik nader bekijken: de Bibliothèque humaniste in Sélestat, dichtbij de grote drukkersstad Straatsburg. Deze bibliotheek is een samenvoeging van twee heel goed bij elkaar passende bestanddelen. Het oudste deel komt uit de bibliotheek van de parochieschool, opgericht in 1452, die een grote collectie vroege drukken omvat, overwegend theologisch van aard. Bijzonder zijn hier werken van de Straatsburger drukker Johann Mentelin, de eerste drukker ná het

[p. 47]

Mainzer driemanschap Gutenberg, Fust en Schöffer; hij was ca. 1460 al actief, dat is vijf jaar na de uitvinding van Gutenberg.

Beatus Rhenanus' manuscript van Tertullianus, met zijn aanwijzingen voor de zetter in de marge (ms. 088/f.8v). Bibliothèque humaniste, Sélestat.

Haar belang ontleent de bibliotheek echter aan de grote humanistische geleerde Beatus Rhenanus (1485-1547), die zijn boekerij aan zijn geboortestad naliet. Er zijn maar enkele geleerdenbibliotheken uit de vijftiende of zestiende eeuw overgeleverd, en die van Rhenanus is dan ook terecht opgenomen in de UNESCO-lijst ‘Memory of the World’, waarop ook het Museum Plantin-Moretus figureert. De particuliere bibliotheek van Rhenanus telt ca. 40 handschriften en ca. 400 drukken, maar doordat de meeste boeken ‘Sammelbände’ (convoluten) zijn, vertegenwoordigen zij ca. 1300 werken. Ze vormen een illustratie van het humanistische ad fontesprincipe en tonen teksten uit de oudheid en het vroege christendom.

Maar de betekenis van de bibliotheek is groter dan dat. Rhenanus was een befaamd corrector, een beroep dat pas sinds het verschijnen van het gedrukte boek opkwam. Anthony Grafton noemt hem terecht ‘prince of correctors’, maar men moet niet denken aan arme literatoren die tegen een gering honorarium corrigeerden en door onkunde vele fouten niet herkenden dan wel nieuwe maakten - letterknechten op wie humanisten als Erasmus neerkeken. De taken van een professionele corrector als Rhenanus waren ruimer dan alleen het nalopen van de proefvellen op zetfouten. Ze verzorgden ook de voorbereiding van de kopij en dat houdt correctie in vóór het zetten: teksten werden gekopieerd, gecollationeerd (vergeleken met andere getuigen van dezelfde tekst), herzien, herschreven of op andere wijze geredigeerd. Behalve deze filologische arbeid was de corrector ook betrokken bij de parateksten van een boek: hij ontwierp de tekst van het titelblad, schreef voorwoorden (in de druk vaak ondertekend door de drukker), stelde de koppen en kopregels samen, maakte de index en droeg zelfs bij aan het typografisch ontwerp. De corrector Rhenanus werkte voor belangrijke wetenschappelijke uitgeverijen als Henri Estienne in Parijs, Johannes en Hieronymus Froben in Bazel en Matthias Schürer in Straatsburg.

De titelpagina van de Opera van Tertullianus, rijkelijk versierd met houtsneden. De editie werd verzorgd door Beatus Rhenanus en gedrukt door Johannes Froben in Basel (1521). Bibliothèque humaniste, Sélestat.

De handschriften en drukken die in de vitrines In Sélestat liggen, tonen de een na de ander aspecten van zijn activiteiten. Onder de boeken die hij als student in Parijs (1503-1508) verwierf, bevindt zich de editie van de Logica van Aristoteles, uitgegeven door zijn leermeester aan de Sorbonne Jacques Lefèvre d'Etaples en in 1503 gedrukt door Estienne en een collega. Rhenanus' aantekeningen in de marge tonen al de humanistische geleerde. Een academische studie eiste toen meer van de student dan thans: hij moest zes dagen per week de tijd tussen vier uur 's ochtends en negen uur 's avonds besteden aan college lopen en aan studie van het daar medegedeelde. In Bazel - in het begin van de zestiende eeuw het centrum van de boekenwereld - was hij tussen 1511 en 1528 actief als corrector en tekstediteur. Hij werkte er zowel voor het grote uitgevershuis Froben als voor de

[p. 48]

belangrijkste auteur van het bedrijf, Erasmus, die zijn beste vriend werd en die hem zijn alter ego noemde. De grote humanist uit Rotterdam vertrouwde zijn jonge collega de correctie van een enkele van zijn werken toe. Toen ca. 1520 de godsdienststrijd uitbrak, bleven beiden voorstanders van een hervorming binnen de Kerk; zij hebben zich dan ook niet bij de reformatie aangesloten.

Aanwijzingen voor de zetter

Onder de vele edities die Rhenanus in Bazel begeleidde bevindt zich de eerste druk van de Opera van de belangrijke theoloog van het vroege christendom Tertullianus. De kopij - een handschrift uit de elfde eeuw, door Rhenanus in een kloosterbibliotheek ontdekt - bevat in de marge zowel de aantekeningen van de editeur als de tekens van de zetter die het begin van de pagina's in de druk aangeven. Deze - meestal rood geschreven - tekens werden in de kopij vóór het zetten aangebracht, zodat de zetter eerst die bladzijden kon zetten die het eerst gedrukt konden worden, en dat was niet de numerieke volgorde (‘zetten per vorm’ noemt de analytische bibliografie dit). Dit is in de boekhistorische vakliteratuur een befaamd exempel van wat een document ons kan leren over de praktijk van het zetten en drukken van boeken; het handschrift is dan ook meer dan eens in boekhistorische publicaties besproken (bijvoorbeeld in Grafton, The culture of correction in renaissance Europe, 2011 en in Vanautgaerden, Erasme typographe, 2012).

Finis. Decoratieve typografie ter besluit van een deel van Tertullianus' Opera (Basel 1521). Bibliothèque humaniste, Sétestat.

In de vitrine ligt naast de kopij de eerste druk, helaas niet geopend op de corresponderende bladzijde. In het geval van de Opera van de Romeinse historicus Tacitus bewerkte Rhenanus op dezelfde wijze een exemplaar van de toen laatste druk, in 1533 gedrukt door Froben, en dat exemplaar werd kopij voor de in 1544 verschenen verbeterde herdruk. Een dergelijk blik in de keuken van de boekproductie krijgt de bezoeker van het museum in Sélestat ook uit een kopij-handschrift van een deel van de eerste druk van de Opera van de Griekse komedieschrijver Aristophanes, in 1498 door Aldus Manutius in Venetië gedrukt, een manuscript met aantekeningen van zowel de anonieme editeur als van de zetter, dat Rhenanus heeft kunnen verwerven.

Vele handschriften en drukken uit de bibliotheek van de humanist dragen eigendomsinscripties als ‘Sum Beati Rhenani’ (Ik - dit boek - behoor toe aan Beatus Rhenanus), enkele malen vergezeld van ‘Nec muto dominum’ (En ik verander niet van meester: een waarschuwing aan dieven en ‘afleners’). Onder de boeken uit zijn bezit is een fraai vormgegeven druk van de Romeinse komedieschrijver Terentius, in 1496 in Straatsburg door Johann Grüninger gedrukt, met boeiende houtsneden van toneelscènes. Van een zeer belangrijke bron voor de architectuurgeschiedenis, Vitruvius' De architectura, bezat Rhenanus een tiende-eeuws handschrift, waaraan wat later enkele afbeeldingen zijn toegevoegd.

De Bibliothèque humaniste roept het beeld op van de studeerkamer van de beroemdste inwoner van Sélestat, en het kader is dat van het tonen van cultureel erfgoed en niet dat van actueel historisch onderzoek. Het is dan ook begrijpelijk dat de website van de bibliotheek wel uitvoerig spreekt over rondleidingen door het museum, maar zwijgt over mogelijkheden voor raadpleging door onderzoekers (die er na schriftelijke toestemming wel zijn).