De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 72]

Archangelsk (14)
Slotvoogd
Cornelis Jan Aarts

C. Joh. Kieviet, Fulco de minstreel. Een historisch verhaal uit de tijd van graaf Jan I. Geïllustreerd door Rie Reinderhoff. Negende druk. Amsterdam: Van Holkema & Warendorf N.V., [1955]. Omslag: Rie Reinderhoff. De eerste druk verscheen in 1892. Collectie auteur

[p. 73]

Heb ik jullie al verteld wat voor een bijzondere jongen Kees was? Kees wist nog goed hoe hij aan de hand van zijn grootvader naar de bewaarschool liep. En hoe trots hij was. Zijn grootvader was een heel lange en statige man die heel hoog boven hem uitstak. Kees wilde ook zo lang worden en vooral: zo hoog. Toen zijn grootvader op tachtigjarige leeftijd in 1955 stierf, was Kees pas zeven. Er liep een lange stoet hoge hoeden naar een volle kerk. In deze kerk was zijn grootvader suisse geweest, gestoken in een gala-uniform met op zijn hoofd een steek. Niet zoals Napoleon van links naar rechts, maar van voor naar achter. Later ontdekte Kees foto's van zijn grootvader in een militair uniform, met een snor, een pet en een sabel. Of van zijn grootvader in jacquet, staande achter de burgemeester. Kees droomde vaak over zijn grootvader. Of over zichzelf met de steek van zijn grootvader op zijn hoofd. En dat hij ook zo lang was.

Als hij naar school liep, vermeed Kees zorgvuldig op de blauwe stoeptegels te stappen. Die waren het water. Je moest oppassen dat je op weg naar school niet verzoop. Op de lagere school werd veel voorgelezen. Broeder Sidonius las voor uit Fulco de minstreel. Dat was geweldig! Avonturen in de Middeleeuwen. Kees begon zelf ook te lezen, vooral ridderverhalen zoals Puk en Muk in Ridderland, De laatsten der Arkels en Sjors en Sjimmie op zoek naar de zwarte ridder.

Van zijn grote neef in Den Haag leende hij een jongensboek dat De Spoorzoekers heette. In dit boek kwamen geen ridders voor. Het verhaal speelde zich af in de Waalsdorper duinen, waar jongens een hut bouwen, in aanraking komen met een ‘koloni aaltje’ en een bende oprollen die zich bezig hield met duistere zaken. Van een ‘koloniaaltje’ had Kees nog nooit gehoord, maar hij wist wel wat duinen waren. Ten zuiden van het stadje waar hij woonde lagen de Loonse en Drunense duinen, waar Kees en zijn vrienden ook hutten bouwden en jacht maakten op koloniaaltjes. Maar het fascinerendst vond Kees toch het eerste hoofdstuk, waarin de Haagse jongensclub zit te stampen op geschiedenis. ‘Ach ach, 'k schei er uit, hoor. Die akelige, miserabele graven van Holland krijg ik tóch nooit in m'n hersenkas gestampt!’ sakkert Leo Foppe. Maar zijn boezemvriend Boy weet raad. Hij kent een rijmpje en dat gaat zo:

Dikke-Dikke-Arnoud
Dikke-Dikke-Flo
Dikke-Flo
Dikke-Flo
Dikke-Ada-Wim-Flo
Wim-Flo-Jan!

Het was een handig ezelsbruggetje om de Graven van Holland uit het Hollandse Huis uit je hoofd te leren. Die heetten bijna allemaal Dirk, Floris en Willem. Binnen de kortste keren kende ook Kees al deze Hollandse graven. Hij zocht ze op in de driedelige Historische Encyclopedie, die hij in de bibliotheek ontdekte. Graaf Floris iii trok met de Duitse keizer Frederik Barbarossa op Kruistocht. Daar had broeder Sidonius machtig over verteld. De Kruisridders verdedigden de Heilige Plaatsen in het Beloofde Land tegen Wrede Heersers die Vrome Christenen sopten in Kokende Olie. Keizer Frederik i werd Barbarossa genoemd omdat hij een Rode Baard had. Graaf Floris iv werd tijdens een Frans riddertoernooi neergestoken door een rivaal in de liefde. Daar dacht Kees lang over na.

Graaf Willem ii was tot Rooms Koning gekozen, maar voordat de Paus de kans kreeg hem tot Keizer van het Heilige Roomse Rijk te kronen was Willem al door de West-Friezen in de pan gehakt. En Floris v werd door de edelen vermoord. Ja, dat waren nog eens spannende tijden! Willem ii en Floris v bouwden hun grafelijk slot op het Binnenhof in Den Haag.

De uitstapjes naar Den Haag die Kees met zijn ouders maakte, kregen meer glans. (Eigenlijk waren het saaie familiebezoekjes). Zijn Haagse oom Joachim was geboren en opgegroeid in een kazerne. Dat kon je wel zien aan de kaarsrechte scheiding in zijn pikzwarte haar. Deze deftige oom nam Kees mee naar de Ridderzaal: het voormalige kasteel van de Graven van Holland! Wow! Nu liepen er miezerige klerken en ministers rond op het Binnenhof, met wie oom Joachim af en toe een praatje maakte.

Graaf Willem II zakt in 1256 bij Hoogwoud door het ijs en wordt door West-Friese boeren doodgeknuppeld. Prent van Jan Luyken, 1698. Rijksprentenkabinet, Amsterdam

Kees wilde meer weten over echte ridders. Veel meer. Toen hij nog maar net op de middelbare school zat en al een bril droeg, sloot hij vriendschap met

[p. 74]

de oude gemeente-archivaris van zijn stadje, de heer Godefridus Couwenbergh. Het gemeente-archief zat in de kelders van het Raadhuis. Kees mocht er alles bekijken. Hij begon het Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden over te schrijven. Met potlood, want zo wilde de archivaris dat en kopieerapparaten bestonden nog niet, in elk geval niet in het Raadhuis. Het Aardrijkkundig Woordenboek stond vol geschiedenis en was geschreven door A.J., van der Aa. Dat moest wel een goed boek zijn, dacht Kees, want de schrijver droeg dezelfde achternaam als zijn grootvader en zijn oom Joachim.

Het stadje waar Kees woonde, zo las hij in het Aardrijkskundig Woordenboek, kreeg in 1303 stadsrechten van Hertog Jan ii van Brabant. Dan mocht je als stad wallen aanleggen of stadsmuren bouwen, maar daar was dit stadje te suf voor. Ten noorden ervan lag aan de Maas het oude vestingstadje Heusden. Daar logeerde Kees vaak bij zijn oom en tante en vliegerde hij op de vestingwallen, waar de wind de vliegers omhoog blies. Met zijn Heusdense oom fietste hij langs de kasteelruïnes van Nederhemert en Bokhoven.

In het Aardrijkskundig Woordenboek zocht hij dan op waar hij gefietst had. Bokhoven was vroeger een baronie geweest. De laatste baron heette Jan van der Aa en hij was door keizer Maximiliaan geslagen tot ridder in de Orde van het Gulden Vlies. Ook de grootvader van Kees was een Jan van der Aa, maar geen baron of ridder, tenminste niet dat hij wist. Kees vond het allemaal machtig interessant. Het leek hem ook heel bijzonder dat hij hoogst persoonlijk mensen kende die Sidonius, Godefridus en Joachim heetten. Dat waren haast middeleeuwse namen. En hij had aan de hand gelopen van een man die in de vorige eeuw was geboren en een militair uniform had gedragen. Kees paste in de geschiedenis.

Op woensdag- of zaterdagmiddag ondernam Kees steeds langere fietstochten. Met de pont de Maas over, naar Drongelen, Eethen, Dussen (dat had een kasteel als raadhuis), Babyioniënbroek, Wijk en Aalburg, steeds verder. Kees wist dat er nog noordelijker, daar waar Maas en Waal tezamen stromen, een écht kasteel moest staan, een ongenaakbare ridderburcht uit de veertiende eeuw.

Waar Maas en Waal te zamen spoelt
En Gorkum rijst van ver,
Daar heft zich op den linker zoom
En spiegelt in den breeden stroom
Een slot van eeuwen her.

Die ‘linker zoom’ uit dit gedicht is de linkeroever van de Waal wanneer je vanuit het oosten de rivier afvoer. Maar Kees kwam vanuit het zuiden op zijn fiets. Hij reed meestal vanaf Heusden langs de linkeroever van de Afgedamde Maas naar het noorden en zette vlakbij Workum zijn paard op slot. Daar stapte hij in een roeiboot die hem naar de overkant van de Afgedamde Maas bracht, naar Slot Loevestein. Je kon dan goed zien waar Maas en Waal samenkwamen en als Merwede verder stroomden.

Het drassig gebied tussen Maas en Waal waar Slot Loevestein staat, was in 1332 doorgraaf Willem iii van Holland gekocht van graaf Diederik van Kleef, en zou Hollands blijven tot in de Franse tijd. Loevestein was vanaf zijn voltooiing in 1368 tot aan 1589 een ridderburcht, die gunstig lag om tol te heffen op de riviervaart en om Gelderland te brandschatten en leeg te plunderden. Van 1619 tot 1831 werd het kasteel gebruikt als staatsgevangenis.

In de jaren zestig van de twintigste eeuw werd Slot Loevestein gerestaureerd, maar daar merkte Kees weinig van. Hij liep vanaf de boot door de rietlanden en zag in de verte de eenzame steenrots liggen. Het eens zo fiere kasteel stond langzaam in elkaar te zakken. Het was kaal, leeg en verlaten. Er lag puin in het trappenhuis. Hol klonken de gewelven. Een jongen met fantasie waande zich in de Middeleeuwen.

P. Visser, De laatsten der Arkels. Geïllustreerd door G. van Straaten. [Heruitgave]. Alkmaar: Uitgeverij Kluitman, [1958]. (Kluitman-Jeugdserie). Omslag: G. van Straaten. De eerste druk verscheen in 1908 met als ondertitel: Historisch verhaal uit het begin der XVe eeuw (1401-1417). Collectie auteur

Frans Fransen, Puk en Muk in Riddertand. Met bandtekening en illustraties van Leo van Grinsven. Tweede druk. Tilburg: Drukkerij van het R.K. Jongensweeshuis, [1957]. Omslag: Leo van Grinsven. De eerste druk verscheen in 1955.

Kees kwam er vaak. Bij de ingang hing een blikje waar je bij wijze van toegangsprijs een dubbeltje in moest gooien. Meestal hield hij dat dubbeltje in zijn zak. Voordat je bij de ingang van het eigenlijk kasteel was, liep je door een straatje met rechts wat barakken en links een rijtje onbewoonbare huizen. Dat was de voorburcht. Rondom stonden nog wat schuren en een kruittoren. Een gebouw dat gebruikt werd als schaapskooi, moest, zo hoorde Kees later, het arsenaal zijn geweest. De schaapherder hield een oogje op het kasteel. Maar Kees mocht zijn gang

[p. 75]

gaan. Soms ging hij even buurten bij de familie Van Andel, die in het enige bewoonbare huis woonde en dan vertelde een van de vier jongens hem over de geheimen van het kasteel. Meestal was Kees alleen en rende hij door alle zalen en krochten, ontdekte zelf een geheime trap die binnenin een muur liep, mat alles op, en stelde zich voor hoe het kasteel vroeger door ridders bewoond werd. Hij voelde zich er heer en meester. Of ridder van het Gulden Vlies.

Als bij wijze van uitzondering een rondleiding plaatsvond, meestal geleid door een van de zonen van Peter van Andel, dan zorgde Kees ervoor buiten het zicht van de bezoekers te blijven. Hij kende immers de geheime trap. Of hij deed net of hij hier woonde en dat hij niet in de gaten had dat zijn kasteel bezocht werd door merkwaardig uitgedoste wezens uit een andere tijd. Hij tuurde door de schietgaten over zijn uitgestrekte landerijen en mistige moerassen en genoot van het heerlijkste uitzicht op de Hollandse rivieren. Maar helaas, niemand blijft zijn hele leven ridder. Ook Kees niet.

In het stadje waar Kees woonde was een haven. Bij die haven liep een klein straatje. Precies daar liep de grens tussen Holland en Brabant toen een zekere Hugo de Groot er in 1621 opgelucht overheen stapte. Hugo de Groot was in Brabant aangekomen en bevond zich nu buiten het rechtsgebied van de Republiek der Zeven Provinciën. In dit straatje, dat naar hem de Hugo de Grootstraat was gaan heten, lag een klein havencafé. In dat café stond een kist. Een boekenkist. De herbergier beweerde dat Hugo de Groot in deze kist ontsnapt was uit Slot Loevestein. In een boekenkist! Daar had Kees nog nooit van gehoord. Het was een kist waarin boeken vervoerd werden, maar waarin ook Hugo de Groot uit zijn gevangenis was ontsnapt. Wat een verhaal!

Robert Fruin, Allerliefste van Hugo de Groot. Over het leven van Maria van Reigersbergh en haar man, gevolgd door een keuze uit Maria's briefwisseling door Gerben Wytzes Hellinga, met een verantwoording door Prof. Dr. W. Gs. Hellinga. Den Haag: Bert Bakker/Daamen N.V., 1957. (Ooievaar 58). Omslag: berserik [= Hermanus Berserik]. De op het omslag afgebeelde dame stelt Maria van Reigersberch voor, de ‘allerliefste’ echtgenote van Hugo de Groot. Het kasteel op de achtergrond lijkt niet op Slot Loevestein. Collectie auteur

Hendrik Conscience, De Leeuw van Vlaanderen. [Heruitgave]. Amsterdam, L.J. Veen's Uit-geversmaatschappij N.V., [1961]. (Amstelboeken 52/53). De eerste druk verscheen in 1838 onder de titel: De Leeuw van Vlaenderen of De Slag der Gulden Sporen. Collectie auteur

Later begreep Kees dat er geen klap van klopte, want die Hugo de Groot was al in Gorkum uit zijn kist gekropen. Nou ja... Maar Kees raakte in vervoering door die kist. Hoeveel boeken had je wel niet nodig om zo'n kist te vullen, vroeg hij zich af. Zou hij zelf ooit zoveel boeken bij elkaar krijgen? Hij bezat nu De Spoorzoekers, Puk en Muk in Ridderland, De laatsten der Arkels, De wonderlijke avonturen van Baron van Munchhausen te land, ter zee en in de lucht, Sjors en Sjimmie op zoek naar de zwarte ridder en De Leeuw van Vlaanderen. Daar moest nog heel wat bij. Kees had een nieuw doel in zijn leven: boeken verzamelen tot hij genoeg had om een boekenkist te vullen.

Over die Hugo de Groot en zijn ontsnapping per boekenkist bleek akelig veel te zijn geschreven. Zo las Kees dat mijnheer De Groot er per schuit en te voet dertien en een half uur over had gedaan om vanuit Slot Loevestein Spaans grondgebied te bereiken. Daar deed Kees in omgekeerde richting op de fiets twee uur over. Terug op Loevestein stelde Kees vast in welke kamer Hugo de Groot gevangen had gezeten. Het moest de kamer op de eerste verdieping zijn die uitkeek op de Waal. De Groot was daar voor het leven opgesloten door een buitengewoon gerecht van de Staten van Holland en met instemming van prins Maurits.

Hij had nog geluk gehad. Het hoofd van Johan van Oldenbarnevelt, de raadspensionaris van Holland, rolde op 13 mei 1619 over het Binnenhof, tot pal voor de Ridderzaal, terwijl prins Maurits vanuit een van de vensters het gruwelijke tafereel tevreden gadesloeg. Dezelfde politieke rechtbank had Hugo de Groot en nog enkele andere tegenstanders van Maurits wegens hoogverraad veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Op 6 juli 1619 werden Hugo de Groot, de pensionaris van Rotterdam, en Rombout Hogerbeets, de pensionaris van Leiden, naar Loevestein overgebracht.

Daar genoot Hugo de Groot een betrekkelijke vrijheid. Hij kon er lezen, schrijven en boeken bestellen. Zijn vrouw en kinderen en het dienstmeisje trokken bij hem in en konden vrij in en uit lopen. Het idee om in een boekenkist te ontsnappen kwam van Hugo's vrouw Maria van Reigersberch. Het dienstmeisje Elsje van Houweningen vervulde een glansrol in het verhaal. In de vroege ochtend van 22 maart 1621 hielp Maria van Reigersberch haar man in de boekenkist, die door soldaten de gevangenis uit werd gesleept, begeleid door Elsje van Houweningen. Elsje vertelde haar eigen verhaal later aan Hugo de Groots biograaf Gerard Brandt en jongensboekenschrijver P.J. Andriessen maakte er een spannend avontuur van:

[p. 76]

‘Hugo de Groot laat zich door zijn vrouw in het koffer sluiten.’ Prent van Simon Fokke, 1754. Rijksprentenkabinet, Amsterdam

‘Soldaten sleepen het koffer, waarin Hugo de Groot zich bevindt, naar de schuit.’ Prent van Caspar Jacobsz Philips, ca. 1775. Rijksprentenkabinet, Amsterdam

[p. 77]

Eindelijk waren wij bij het schip en gingen de soldaten heen. De schipper wilde den koffer over een dunne plank het schip binnensleepen. ‘Ben je dwaas, Teunis?’ riep ik uit. ‘Wou je op zoo'n dunne plank die zware kist vervoeren?’ - ‘Wel nu, wat zou dat?’ vroeg hij. - ‘De plank mocht eens breken, en de kostelijke boeken, waarvoor mijnheer zoo bang is, zouden bederven. Intusschen, het kan mij niet schelen: het is voor jouw rekening.’ - Teunis scheen daar weinig zin in te hebben en legde er een dikkere plank over.

Als de schuit de Merwede is overgestoken en in Gorkum aangekomen, zorgt Elsje ervoor dat de kist niet door de schipper en zijn zoon wordt versleept, maar gedragen, In de straten van het stadje roept de zoon van de schipper:

‘Vader! daar leeft iets in den koffer.’

‘Elsje,’ zeide deze. ‘Hoor je wel, wat Jaap daar zegt?’

‘Of ik het hoor, Teunis? Ik ben niet doof,’ antwoordde zij luchtig. ‘En Jaap heeft gelijk; want het zijn boeken vol geest en leven.’

In Gorkum wordt de boekenkist om 10 uur 's morgens afgeleverd in het huis van Abraham Daetselaar en diens vrouw Johanna van Erp. Als de schippers weg zijn, komt Hugo de Groot uit zijn kist. Om 2 uur 's middags vertrekt hij als metselaar verkleed naar het zuiden. Hij steekt de Merwede over naar Workum en komt om 10 uur 's avonds aan in Waalwijk, waar hij de grens van Holland en Spaans Brabant overschrijdt. Nu is Hugo een vrij man. Vanhier reist hij per postkoets verder naar Antwerpen en Parijs, waar de grote rechtsgeleerde zijn beroemde werken in vrijheid kan schrijven.

Ruim een kwart eeuw na zijn doldrieste avonturen als ridder gaat Kees nog eens naar Slot Loevestein. Nu in het aangename gezelschap van zijn moeder, zijn vrouw en zijn zevenjarige dochter. Je moet vanaf Workum nog steeds met een roeibootje naar de overkant, maar nu staat er een bordje bij: ‘Heen moete betale en weer weer.’ De restauratie is in 1986 eindelijk voltooid en het kasteel heeft een complete metamorfose ondergaan. De buitenste grachten zijn uitgegraven, de aarden wallen en de bastions zijn hersteld en een indrukwekkende brug voert naar de voorburcht.

Het kasteel zelf is nu geheel gemeubileerd. Je kunt het afhuren voor feesten en partijen, je kunt er trouwen of congresseren in de ridderzaal. En op zolder is een wapenkamer ingericht. De kamer van Hugo de Groot wekt de indruk of Hugo elk moment uit zijn boekenkist kan springen. De onbewoonbare huisjes en barakken van de voorburcht zijn verbouwd tot restaurant en museumwinkel. Maar de geest van een middeleeuws slot laat zich niet temmen. De dochter van Kees voelt zich er als een kasteelvrouwe. Het helpt daarbij dat kinderen zich mogen verkleden. Kees koopt voor haar in de museumwinkel het stripalbum Strijd om Slot Loevestein. Ze schrijft er netjes haar naam in en de datum ‘6 juli 1990’, Dat ze later geschiedenis is gaan studeren, kan geen toeval zijn.

Inmiddels is het goed gekomen met de boekenverzameling van Kees. Hij heeft nu genoeg om een echte boekenkist te vullen met kostelijke boeken vol geest en leven.

Of het met Slot Loevestein goed komt is een geheel andere vraag. Onze rijksminister van Cultureel Erfgoed heeft in december 2012 te Den Haag in haar Oneindige Wijsheid besloten om de rijkssubsidie voor Slot Loevestein te halveren. Dat betekent dat de helft van het personeel de kasteellaan uitvliegt en dat de openstelling van het slot wordt beperkt. De volgende stap is sluiting en een slapend bestaan. Slot Loevestein wordt opnieuw geruïneerd.

Is de minister gek geworden? Kees vreest van wel. Of heeft zij een Hoger Doel voor ogen? Wil de rijksminister van Slapende Kastelen het Trotse Slot opnieuw uitleveren aan de Tand des Tijds? Onder het toeziend oog van een schaapherder? Gunt zij wellicht een nieuwe Kees de kans om in de eenentwintigste eeuw Slot Loevestein te ontdekken, op zijn kantelen te klauteren en zich heer en meester te wanen over de Maas, de Waal en de Merwede? Dat zou een Nobele Gedachte zijn, maar daarop zijn ministers zelden te betrappen. Wij hebben niks aan een rijksroofridder die onze kastelen uitrookt en leegplundert. Wij wensen ons een Goede Fee.

Kom op, Jet. Wees onze rijksminister voor Geschiedenis, Inspiratie en Fantasie!

‘Mijn tijd zal het wel duren,’ denkt oude Kees. ‘Als ik zeventig ben ga ik nog eens naar Slot Loevestein, met aan mijn hand mijn kleinzoon van zeven.’

‘Opa, kom!’ De kleine ridder rukt zich los en stormt de geheime trap op. Grootvader Kees strompelt weemoedig achter hem aan. ‘Opa, opa, kom mee,’ hoor ik mijn kleinzoon in de verte roepen. ‘Opa, kom kijken, ze poepen hier zonder deur!’

Amsterdam, februari-maart 2013

Willy Vandersteen, Strijd om Slot Loevestein. Antwerpen; Weert: Standaard Uitgeverij, [1989]. (De Geuzen 7). Omslag: Willy Vandersteen. Collectie dochter van de auteur