De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 22]

Anna en Fopje Folkema, prentenmaaksters in de achttiende eeuw
Anna de Haas

[p. 23]

Anna Folkema is, met haar zus Fopje, een zeldzaam voorbeeld van een professionele illustratrice uit de vroege achttiende eeuw.¹ In opdracht van schrijvers en uitgevers graveerde of etste ze prenten voor allerlei boeken. Naar de omvang van haar oeuvre is het gissen: het onderzoek staat nog in de kinderschoenen, zo niet in babyschoentjes. Dergelijk onderzoek is namelijk notoir complex, omdat prenten vaak werden hergebruikt, soms in totaal andere contexten, of werden afgedrukt met veranderde, toegevoegde of juist verwijderde details. De mogelijkheden zijn legio en enkele daarvan komen hieronder aan de orde.

Dwergenprent van Anna Folkema. II Callotto resuscitato (Amsterdam, 1716). Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam
Anna Folkema, miniatuur stadsgezichtjes, in: Roeland van Leuve, 's Waerelds koopslot (Amsterdam, 1723). Rijksprentenkabinet, Amsterdam

1 Zie Marloes Huiskamp, ‘Anna Folkema’, en Anna de Haas, ‘Fopje Folkema’, op www.vrouwenlexicon.nl, ook in Els Kloek (red.), 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis (Nijmegen, 2013).

Immigranten uit Friesland

Omstreeks 1708 arriveerden in Amsterdam de Friese zilversmid en graveur Johannes Jacobsz Folkema (?-1735) en zijn vrouw Brechtje Jacobs Faber (?-1728) met hun drie kinderen, de achttienjarige Fop(k)je, Jacob van zestien en Anna, dertien jaar oud. Ze kwamen hoogstwaarschijnlijk van Dokkum vandaan, de geboorteplaats van de kinderen. Het gezin betrok een woning aan de Westermarkt, waar naar zich laat aanzien meteen ook een werkplaats annex atelier werd ingericht. Alledrie de kinderen leerden etsen en graveren, ongetwijfeld van hun vader, van wie een aantal verfijnd geëtste ontwerpen voor sieraden en voor zilvergraveerwerk, zoals monogrammen en sierranden, bekend is. Deze werden uitgegeven in een reeks boekjes: Alderhande voorbeelden van doorgebroken zilver-smids werk (Amsterdam, Carel Allard, ca. 1695).² Wellicht dienden de afbeeldingen als ‘bestelcatalogus’ voor klanten of als voorbeelden voor vakbroeders. De kinderen Folkema hebben zich echter uitsluitend op het etsen en graveren van prenten, titelpagina's en boekillustraties toegelegd.

Van de oudste, Fopje (1690-1752), is nauwelijks werk bekend. Om precies te zijn: eigenlijk alleen de enkele prenten die ze in 1716 maakte voor II Callotto resuscitato (waarover straks meer). Fopje Folkema trouwde in april 1722 met Pieter Prishart en is na haar huwelijk waarschijnlijk gestopt met graveren. Ze overleed in december 1752 als weduwe, maar het is onbekend wanneer Prishart overleden is.

Aan de genoemde uitgave werkte ook Jacob (1692-1767) mee, maar wat hem betreft is dat slechts een fractie van zijn oeuvre. Van de drie Folkema'tjes was hij de meest productieve. Soms was hij de ‘inventor’ (ontwerper) van de prenten waar zijn signatuur onder staat, vaak graveerde of etste hij naar tekeningen of schilderijen van anderen. Vermeldenswaard is de fraaie titelplaat bij het eerste deel van Daniel Neale's Historie der rechtzinnige puriteinen, of lotgevallen der protestanten (1752), die hij voluit signeerde: ‘Jacob Folkema inv. et sculp., 1751’: Jacob Folkema ontwierp (invenit) en maakte (sculpsit) deze prent.³ Hij was ook een van de vaste medewerkers van Bernard Picart, de belangrijkste Amsterdamse graveur van deze jaren. Jacob signeerde meerdere prenten in diens monumentale Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde, dat tussen 1723 en 1743 in tien delen verscheen.

Anna (1695-1768) was de derde Folkema die illustraties leverde voor II Callotto. Zij is ook de enige van de kinderen Folkema van wie ander dan grafisch werk bekend is: ze maakte portretminiaturen. Zulke portretjes bestaan nog van François en Geertruijd Lestevenon.⁴ Ook moet er een miniatuur van de doopsgezinde predikant Pieter Schryver (geweest) zijn, want naar dat voorbeeld maakte Jacob een prent.⁵ Verder zijn bijna een eeuw geleden nog ‘vier fraaie mansportretjes’ van Anna's hand gesignaleerd.⁶

2 Losse exemplaren van deze prenten bevinden zich in o.a. het Prentenkabinet van het Rijksmuseum Amsterdam. Ik heb alleen de titelpagina van het tweede deel kunnen opsporen: in het Rijksprentenkabinet en in het Victoria & Albert Museum, Londen. Volgens Janjaap Luijt (red.), Dokkumer, Kollumer en Amelander zilver (Dokkum, 2002), p. 277, waren er drie deeltjes met elk zes prenten.

3 Exemplaar in Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam (hierna: BC/UvA), sign. OM 63-135.

4 Geveild in september 2008 (lot nr. 1388) op de internetveiling van Korst van der Hoeff, samen met twee miniaturen van de familiewapens; opbrengst: €1715.

5 Van dit portret bestaan versies van Schryver BC/UvA. Het is opgenomen in o.a. Hermannus Schijn, Geschiedenis dier christenen, welke in de Vereenigde Nederlanden [...] mennoniten genaamd worden, deel III (Amsterdam, Kornelis de Wit, 1745), t/o p. 484. Het portret is gesigneerd: ‘Anna Folkema pinx.’ (heeft dit geschilderd) en ‘I. Folkema sculp.’.

6 Zie A. Staring, ‘Het portretminiatuur in Nederland’, Oude Kunst 4 (1918-1919), p. 206. Deze ‘mansportretjes’ zaten toen in de ‘verzameling-de Stuers’. Waar ze nu zijn is mij niet bekend.

[p. 24]

II Callotto alias Callot

Hij is al enige keren genoemd: II Callotto resuscitato, letterlijk: Callot tot nieuw leven gewekt. De titel verwijst naar Jacques Callot, een befaamd Frans graveur, die in 1622 een serie etsen van dwergen publiceerde onder de titel Varie figure gobbi. Een ‘gobbo’ is een bultenaar, maar al zijn ‘figure’ zijn tegelijk dwergen. Deze burleske figuren zouden geïnspireerd zijn op de bultenaren die ter amusement van zijn broodheer Cosimo II de'Medici aan diens Florentijnse hof vertoefden.⁷

Callot's komische, gebochelde dwergen werden zeer populair en zijn veel nagetekend. Begin achttiende eeuw kreeg iemand het idee om dit thema nieuw leven in te blazen en zo kwam in 1716 een verzameling van 52 eigentijdse burleske dwergenprenten tot stand: II Callotto resuscitato. Oder neu eingerichtes [sic] Zwerchen Cabinet. Le monde est plein de sots joieux, les plus petits sots sont les mieux. De waereld is vol gekken-nesten, de klynste narren zyn de beste.⁸ Uitgever was de Amsterdamse drukker-graveur Wilhelmus Koning, die tevens een prentenwinkel dreef. Deze dwergen lijken in de verste verte niet op die van Callot: zijn idee werd ‘resuscitato’, niet zijn dwergen. Wellicht was Koning de bedenker van dit ‘revitaliserings’-project.

De prenten zijn ontworpen en/of gemaakt door verschillende graveurs, onder wie Fopje, Jacob en Anna Folkema, die ook sommige van de apart ontworpen omlijstingen maakten. Net als de titel van de collectie zijn de prentbijschriften meertalig: in het Frans, Duits en Nederlands. Koning zal een internationaal koperspubliek op het oog gehad hebben. Bovendien bood hij de koper de mogelijkheid de omlijsting van de gekochte prent zelf te kiezen: prenten en omlijsting waren los van elkaar te koop.

De matineuze olifant, prent van Anna Folkema. In: Roeland van Leuve, Leerzame zinnebeelden (Amsterdam, 1725). Bijzondere Collecties UvA

Een (iets andere en aangevulde) heruitgave volgde omstreeks 1720,⁹ in welke periode er in Augsburg ook een versie verscheen, met de Amsterdamse etsen redelijk nauwkeurig nageëtst en met alleen Duitstalige bijschrijften.¹⁰ Overigens zijn kunsthistorici het er niet over eens of de Nederlandse uitgave aan de Duitse ten grondslag lag of andersom en het laatste woord daarover is bij gebrek aan gericht onderzoek voorlopig nog niet gesproken.¹¹ Hoe dat ook zij, in 1720/21 zijn sommige prenten uit de Nederlandse II Callotto, ontdaan van namen van de makers en voorzien van andere, meer toepasselijke teksten, hergebruikt als spotprenten op de geruchtmakende actiehandel van die jaren (een aandelenzwendel die natuurlijk als een zeepbel uiteenspatte).¹²

7 Zie de uitvoerige biografie van Callot op de Franse Wikipedia. De meeste van Callot's dwergenprenten zijn te zien op www.oldmasterprint.com.

8 BC/UvA, sign. OM 63-1648. Volgens Fraenger (noot 10), ‘Bibliographische Notiz’ waren het er 57.

9 De waereld vol gekken nesten anders genaamd het dwergen tooneel (Amsterdam, Wilhelmus Koning, z.j. [1720?]), BC/UvA, sign. KF 62-3123.

10 Facsimile-uitgave verzorgd door de kunsthistoricus Wilhelm Fraenger, Callots neueingerichtetes Zwergenkabinett (Erlenbach-Zürich enz., 1922).

11 Fraenger (‘Bibliographische Notiz’) meent dat er ‘zahlreiche Gründe’ zijn om aan te nemen dat de Duitse uitgave geënt is op de Nederlandse. Bij het Rijksprentenkabinet gaat men ervan uit dat het andersom is, waarbij men zich baseert op Günther G. Bauer en Heinz Verfondern, Barocke Zwergenkarikaturen von Callot bis Chodowiecki (Salzburg, 1991) en op Frederik Muller, De Nederlandsche geschiedenis in platen. Beredeneerde beschrijving van Nederlandsche historieplaten, zinneprenten en historische kaarten (Amsterdam, 1882). Echter, uit Mullers beschrijving in deel 4, onder nr. 3695, valt niets van dien aard op te maken. Probleem bij dit alles is de Duitse uitgave: het is mij onbekend of daar ook meer uitgaven van zijn geweest, maar zeker is dat niets is gedateerd. Een onderzoekje op internet leert dat daarvoor dan ook uiteenlopende data circuleren: van ca. 1705 (www.peter-gerlach.eu), ca. 1710 (Frankfurter Allgemeine, 6-1-2013, n.a.v. de veiling van een exemplaar) en 1715? (British Museum) tot ca. 1720 (Sotheby's, New York, 10-12-2010, lot. nr. 18). Het enige waarover men het eens lijkt te zijn is dat de prenten in Augsburg gedrukt zijn. Het lijkt mij dat hier een mooi en intrigerend onderzoeksterrein ligt voor een prent- of boekhistoricus.

12 Zie achterin het (ongepagineerde) Groote tafereel der dwaasheid, facsimile-uitgave in BC/UvA.

[p. 25]

rechts Dwergenprent van Anna Folkema. II Callatto resuscitato (Amsterdam, 1716). Bijzondere Collecties UvA

[p. 26]

Werk van Anna Folkema

Dominee Pieter Schrijvr. Prent van Jacob Folkema naar een portret van Anna. Rijksprentenkabinet, Amsterdam

Anna en Jacob hebben in hun atelier regelmatig samen voor dezelfde boeken zitten werken. Zo ontwierp Jacob voor deel 3 van de Mengelwerken (1723) van Roeland van Leuve twee prenten die door Anna geëtst zijn.¹³ Voor deze schrijver-makelaar hebben broer en zus Folkema wel vaker gewerkt. Misschien kenden ze hem persoonlijk. Hoe dat ook zij, ook in deel 2 van diens Mengelwerken (1723) treffen we hen aan. Dit deel, met titelplaat van Jacobs hand, bevat een afdeling Zede dichten en zinnebeelden, waarvoor Jacob onder meer een plaat met vier martelarentaferelen ontwierp die Anna in prent bracht.¹⁴

In hetzelfde deel 2 van de Mengelwerken staat' s Waereld's koopslot of de Amsteldamse beurs, een berijmde geschiedenis van Amsterdam en zijn gebouwen. Het poëem is verdeeld in drie ‘boeken’ en ruimhartig voorzien van platen door verschillende graveurs. Van Anna vinden we er vier in het tweede boek en zeven in het derde, alle uitsluitend door haar gesigneerd met ‘A:F f’ of ‘A:F fe’: Anna Folkema fecit (heeft dit gemaakt). Zo signeerde ze bijna altijd. Van Leuves voorwoord laat iets zien van de wordingsgeschiedenis van deze prenten:

Verscheide, ja veele Konstplaaten, zult gy in dit Werkje vinden, waar in genoegzaam, alle de Gebouwen [...] en gezigten der Stad Amsterdam afgebeeld zyn; in hoedanig een klyn formaat, zo een generaale afbeelding, myns weetens, nog ooit in't koper gebragt is; eenige derzelve Gebouwen, welke te vooren nog nooit in prent afgebeeld waaren, heb ik zelfs naa het Leeven [...] afgeschetst, en dezelve aan byzondere Meesters, om in 't kooper gebragt te worden, aanbevolen; andere heb ik na prenten (in grooter formaat zynde) laaten neemen.

De inderdaad minuscule afbeeldingen - waarvan er vier tot pagina passen¹⁵ - zijn dus in opdracht en op kosten van Van Leuve gemaakt naar zijn eigen schetsen of naar bestaande prenten (Anna bijvoorbeeld graveerde de binnenplaats van het Leprozenhuis naar een afbeelding in de Amsterdamse stadsgeschiedenis van Olfert Dapper uit 1663).

In 1725 leverde Anna nogmaals bijdragen aan een werk van Van Leuve: Leerzame zinnebeelden, opgenomen in diens Digtwerken.¹⁶ Die zinnebeelden zijn allemaal weetjes en wijsheden gegoten in de vorm van een plaatje met een praatje. Jacob maakte de titelplaat, terwijl Anna de prentjes bij tien van de 28 zinnebeelden maakte. Dit is overigens het laatste boek dat Van Leuve († 1757) ooit publiceerde.

Hierna vinden we Anna's signatuur op enkele prenten in de Dichtmaatige gedachten over honderdvyfenvyftig bybelsche printverbeeldingen (1727) van Claas Bruin. Allerlei bijbelse verhalen, elk verlucht met een prent. Waarschijnlijk in opdracht van de

13 Exemplaar BC/UvA, sign. OK 73-105. Zie de prenten bij de afdelingen ‘Lyk- en grafdichten’ en ‘Mengeldichten’.

14 Roeland van Leuve, Zede dichten en zinnebeelden, ingebonden bij p. 159. BC/UvA, sign. OK 73-104 (= 2de dr., 1730).

15 De aldus samengestelde prenten meten ongeveer 7 × 12,5 centimeter.

16 Exemplaar BC/UvA, sign. O 61-7187.

[p. 27]

uitgever, Marten Schagen, graveerde Anna er vijf voor de afdeling Oude Testament en vier voor de afdeling Nieuwe Testament. Allemaal zijn ze gemaakt naar de illustraties van Cornelis II Danckerts voor een door Justus Danckerts in 1689 uitgegeven prentbijbel.¹⁷

In de jaren 1720 werd er dus hard gewerkt in huize Folkema. In diezelfde jaren begon echter ook het aantal bewoners van het huis aan de Westermarkt te verminderen. Fopje trok na haar huwelijk in 1722 bij haar man in. Waar het echtpaar toen woonde is niet bekend, maar Fopje Folkema zou in 1752 begraven worden vanaf de Appelmarkt (achter het tegenwoordige Paleis op de Dam). In 1728 overleed de moeder, Brechtje Faber. Zij werd tegenover haar huis begraven, in de Westerkerk, evenals zeven jaar later Johannes Folkema. Vanaf 1735 hadden Anna en Jacob dus huis en werkplaats voor zich alleen. Van Jacob is te achterhalen dat hij bleef graveren, van Anna echter niet. Nam ze na haar moeders dood het huishouden op zich? Heeft ze alleen nog portretminiaturen gemaakt? In ieder geval moet ze Pieter Schryver (1665-1742) in 1738/39 geportretteerd hebben, want de door Jacob gegraveerde versie ervan verbeeldt de man op 73-jarige leeftijd. Ook moet ze portretjes gemaakt hebben van de predikanten Martinus Snethlage (ca. 1737?), Jacobus Tijken (1743) en Johannes Boskoop (1752).¹⁸

In 1767 overleed Jacob Folkema. Hij werd net als zijn ouders begraven in de Westerkerk, tegenover het huis op de Westermarkt waar hij en Anna waren blijven wonen. Het jaar daarop overleed Anna Folkema. Ook zij werd begraven in de Westerkerk, op 10 oktober 1768. Twee maanden later werden hun ‘koperen konstplaten, plaatsnijders gereedschappen en rariteiten’ geveild. Het is onbekend welke ‘konstplaten’ dat waren, maar de platen voor 's Waereld's koopslot zullen er niet bij gezeten hebben. Die waren ergens tussen 1730 - toen er een herdruk verscheen - en 1735 verkocht aan de Haarlemse drukker-uitgever Johannes Marshoorn. In 1736 gaf hij de prenten opnieuw uit onder de titel Gebouwen, gezigten, en oudheden der stad Amsterdam, met een andere tekst erbij, geschreven door ‘een Oudheidkundig Liefhebber’.¹⁹

17 Bruin, Dichtmaatige gedachten, BC/UvA, sign. K 61-8297. Voor de gang van zaken rond de prenten in Dichtmaatige gedachten: E.M.F. Verheggen, Beelden voor passie en hartstocht. Bid- en devotieprenten in de Noordelijke Nederlanden, 17de en 18de eeuw, Zutphen 2006, p. 257-258 en p. 292, n. 80.

18 Datering voor Tijken en Boskoop afkomstig van Jacobs gravures/etsen naar Anna's portretten (in Stadsarchief Amsterdam, Beeldbank). Snethlage was in 1737 beroepen in Amsterdam, Tijken in 1741 en Boskoop in 1746.

19 Zie Gebouwen, gezigten, en oudheden der stad Amsterdam, ‘Den drukker aan den lezer’, fol. *2.