De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 109]

Cornelis Jan Aarts
Archangelsk (13)
Erfgoed

Dat er over honderd jaar nog bibliotheken bestaan, nee, dat zit er, denk ik, niet in.
Bas Savenije
Je kunt in Den Haag goed dingen organiseren, is mijn ervaring.
Maartje de Haan
Berichten over mogelijke fusie Meermanno en Letterkundig Museum berusten op louter verzinsels.
Aad Meinderts

Vloeken in de kerk

Waarom hadden we geen tomaten bij ons? Of rotte eieren? Waarom trokken we onze schoenen niet uit om ermee te gooien? Waarom gedragen we ons toch altijd zo walgelijk beschaafd?

‘Het boek is een achterhaalde vorm van informatieoverdracht’, zegt de man in het forum. Ik kom net aanlopen. Het begin van de paneldiscussie over de toekomst van het boek heb ik gemist, omdat ik wat lang heb staan keuvelen met de hoofdredacteur van De Boekenwereld. Weer een beetje minder toekomst. We bevinden ons op de Amsterdam Antiquarian Book, Map and Print Fair 2012. Op de openingsdag van een oudeboekenbeurs wordt altijd een discussie gehouden over de toekomst van het boek. De discussieleider werpt een stelling op in de vorm van een kromme vraag: ‘Houden boeken de toekomst?’ Een grijze, gesoigneerde heer beweert stellig dat het boek een voorwerp is uit voorbije eeuwen. Het boek heeft geen toekomst. Zit hij ons een beetje op te fokken? Ik hoor nergens boe-geroep. Of is het satire? De man naast hem wordt om een reactie gevraagd. Hij is, begrijp ik, conservator van het Museum van het Boek. Hij mompelt een beetje voor zich uit. ‘Wij kunnen in de volgende eeuw aan schoolkinderen laten zien wat een boek is. We bewaren er een paar voor educatieve doeleinden.’ Aan zijn andere zijde zit een blonde reus die van tijd tot tijd grappig wil zijn of een paard achter een wagen spant. Helemaal links zit een jonge dame die de boekenontluisteraar af en toe beschaafd van repliek dient.

De boekenontluisteraar blijkt even later bibliothecaris te zijn: ‘Wij streven naar de digitalisering van onze collectie, zodat onze klanten geen boeken meer nodig hebben.’ Het is vloeken in de kerk. Zijn publiek bestaat uit antiquaren, verzamelaars, uitgevers, schrijvers, lezers, bibliothecarissen, drukkers, kortom: uit boekenliefhebbers. ‘Over honderd jaar zijn boeken overbodig.’

‘Ik heb niets tegen digitalisering,’ sputtert de jonge dame tegen, ‘maar ik kan bij mijn onderzoek het boek zelf niet missen.’ En ze zegt: ‘Een boek spreekt tot de verbeelding.’ Het publiek applaudisseert. ‘Als ik door een boek of tijdschrift blader, vind ik ook wat ik niet zoek.’

‘Went u er maar vast aan,’ waarschuwt de ‘bibliothecaris’. ‘Wij schaffen steeds minder boeken aan. Over honderd jaar kunt u nergens meer een boek inzien. Dan bent u blij met onze gedigitaliseerde collectie en onze vooruitziende blik!’

‘Houdt u eigenlijk wel van boeken?’, vraagt de dame.

‘Dat hangt ervan af wat u onder een boek verstaat,’ is het liefdeloze antwoord van de bibliothecaris, die, zo hoor ik pas later, directeur is van de Koninklijke Bibliotheek.

[p. 110]

‘De toekomstvan de kb is digitaal’, artikel in kb / magazine van de nationale bibliotheek (november 2011). Het woord ‘digitaal’, of een verwante vorm, komt in deze halve bladzijde precies tien keer voor. In het hele papieren nummer treffen we ‘digi’ minstens 27 keer aan. De zoekmachine van de digitale versie komt voor ‘digi’ niet verder dan ‘9 matches found’. Tellen kan ze niet. Maar, erger, de zoekmachine van de kb mist 67% van de mogelijke treffers

Weg met het telefoonboek!

De directeur van de Koninklijke Bibliotheek wijst ons er triomfantelijk op dat we het telefoonboek toch ook niet meer gebruiken. Iedereen zoekt tegenwoordig naar telefoonnummers op internet. ‘En je hoeft op internet niet een jaar te wachten op de volgende update’, voegt hij er fijntjes aan toe. ‘Gooi die telefoonboeken toch weg!’ Meneertje kb weet kennelijk niet hoe heerlijk en nuttig het is om in telefoonboeken te bladeren. Een biografe als Eva Rovers zoekt er, zo stel ik mij voor, de adressen in op van haar personages. Van wanneer tot wanneer woonde Boudewijn op dit of dat adres? Woonde zijn vriend Peter in dezelfde periode op loop- of fietsafstand? Kon Boudy op straat Bies vaak zijn tegengekomen? Maar de kb-directeur zit zelfgenoegzaam te lachen. Hij heeft ons gevloerd. Het publiek druipt af.

Alexander Klöpping haalde eens op internet een grap uit: ‘sterftelefoongidssterf.nl’. Pure papierverspilling. Het was ongetwijfeld koren op de molen van de kb-directeur. Maar de bibliothecaresse van het Museum voor Communicatie dacht daar goddank anders over. Zij heet Saskia Spiekman en houdt in de tros Nieuwsshow van 18 augustus 2012 een vertederend pleidooi voor de telefoongids.‘Wat wel interessant is, is dat de gids ook een naslagwerk is. De gids zoals die nu op internet is te vinden, die kan je niet na drie jaar nog eens raadplegen. Goh, waar woonde die man ook alweer? Was het nou nummer 7 of was het nou nummer 9? En als je dan nog een oude gids hebt staan, dan kan je dat nog eens een keertje terugvinden.’ De presentator van de tros Nieuwsshow ontdooit. ‘U klinkt alsof u als u de slaap slecht kunt vatten, dat u dan de gids van Nijkerk erbij pakt en die dan eens rustig gaat lezen. Zo klinkt u.’

[p. 111]

‘Ik houd van de gids!’ hoor je haar, niet van haar stuk te krijgen, door de radio stralen. ‘Maar ik houd niet zo van de huidige gids op internet.’ Saskia Spiekman legt het nog eens duidelijk uit: ‘Die kun je later niet meer raadplegen en is bovendien onvolledig, want er staan alleen maar kpn-abonnees in.’ Zelfs de presentatrice van de tros Nieuwsshow laat haar scepsis vallen: ‘Ik heb meteen weer zin om erin te gaan bladeren.’

Kijk, daar hou ik nou van, van een bibliothecaresse die onomwonden zegt: ‘Ik houd van de gids!’ Zo houd ik onomwonden helemaal niet van een bibliothecaris die telefoonboeken wil uitbannen en ons voorspiegelt: ‘Het is echt een idiote gedachte dat het boek blijft voortbestaan.’ Waarom worden tegenwoordig zoveel notoire boekenhaters aangesteld als bibliotheekdirecteur?

Maartje gelooft in sprookjes

Vorig jaar, eind oktober 2011, maak ik op dezelfde Amsterdam Antiquarian Book, Map and Print Fair per ongeluk kennis met de verse directrice van het Museum van het Boek. Ik heb mij toen tegenover haar vreselijk misdragen. In die periode liep er een actie om Museum Meermanno-Westreenianum op de been te houden. Het museum werd door staatssecretaris Halbe Zijlstra verplicht in 2011 zelf voldoende inkomsten te verwerven of anders... geen subsidie meer voor de komende jaren. De reddingsoperatie lukte, bleek een maand later, vooral dankzij massale hulp van boekenliefhebbers die geld schonken of boeken lieten veilen ten bate van Meermanno.

Aafke, die als pr-dame bij Meermanno werkt, stelt mij voor aan haar nieuwe directeur: ‘Dir is Maarrje Draak’ (zo versta ik haar naam).

‘Ik ben aangenomen om Meermanno van de ondergang te redden’, introduceert Maartje Draak zichzelf.

‘Ze zouden u direct weer moeten ontslaan’, antwoord ik bot.

Ze schrikt. ‘Hoezo?’

Ik schtik ook. Van mezelf. Maar de toon is gezet. Ik kan niet meer terug.

‘Een directeur van Meermanno is geen actievoerder, maar een schatbewaarder. Houdt u van boeken?’

Omslag van kb / magazine van de nationale bibliotheek (maart 2012). Op het omslag leest Elco Brinkman, de bestuursvoorzitter van de Koninklijke Bibliotheek, voor uit een Gouden Boekje. Het omslag verwijst verder naar de artikelen over ‘Auteursrechten in een tijd van massadigitalisering’ en ‘Nauwkeurig en duurzaam digitaliseren’. De overige artikelen in het blad gaan vanzelfsprekend ook over digitalisering

‘Ik kom uit de kunstenwereld. Ik weet heus wel wat boeken zijn. Ik heb boeken gemaakt bij tentoonstellingen. Nu zit ik bovenop een schatkist vol met boeken, maar ik heb nog geen kans gezien om erin te kijken. Het is nu belangrijker dat het museum de aanval van Zijlstra overleeft. Daar vecht ik voor. Die boeken wachten wel.’

‘Maar, mevrouw, de staatssecretaris van Cultuur wil het liefst uw museum opheffen. Hij bedenkt een plan: laat ik dat prutsmuseumpje eerst eens verplichten zelf een fors deel van de rijkssubsidie op te hoesten. Als dar niet lukt, dan, hahaha, draai ik het museum onmiddellijk de nek om. En krijgt u dat geld toevallig wel bij elkaat, dan verzint deze cultuurbarbaar gewoon een paar andere vuile trucs om zijn doel

[p. 112]

te bereiken. U hebt te maken met een bende straatrovers, mevrouw.’

‘Toch ben ik er trots op, als we de vereiste eigen inkomsten bij elkaar gaan krijgen.’

‘Het is een heilloze zaak. Volgend jaar moet u een andere onmogelijke opdracht vervullen. Zo houdt de heer Zijlstra u van uw eigenlijke werk af. Aan de grillen van de staatssecretaris mag een museum zijn directeur niet opofferen. Een directeur van een museum moet zijn collectie bewaken, uitbreiden, tentoonstellen, gelegenheid geven om die te bestuderen en ervan te genieten. Een directeur hoort zijn museum te leiden en geeft zijn derde achter-onder-conservator opdracht om de staatssecretaris te bestrijden. Als u alleen directeur bent geworden om voortdurend reddingsacties te bedenken, dan moet u onmiddellijk ontslagen worden!’

Wat bezielt mij? Eigenlijk ben ik een aardige jongen. Het komt nu niet meer goed tussen ons. Maartje trilt van woede. Ik voel me ook niet erg op mijn gemak. We zwijgen een tijdje boos tegen elkaar. Maar dan besluit de directrice dapper het gesprek voort te zetten. Zij ontvouwt mij haar plannen.

‘Ik ga het museum een nieuwe, stevige basis geven. Ik ga contact leggen met het bedrijfsleven, zodat we niet meer afhankelijk zijn van de staat. Dan vraag ik de staatssecretaris een bruidsschat mee om op eigen benen te staan.’

‘Mevrouw, u bent gek! De staatssecretaris ziet u aankomen! Een bruidsschat! Hij lacht u vierkant uit. Hoepelt u niet uit uzelf op, dan laat hij u fuseren met de kb of met het Letterkundig Museum. Uw mensen staan dan op straat, uw boeken gaan naar het pakhuis van de kb om ze te ontdubbelen, te ontluisteren, te deselecteren, te digitaliseren en dan re vernietigen.’

‘Ik zal je laten zien dat ik Meermanno overeind houd. We gaan onze eigen weg, onafhankelijk van de staat.’

‘Baron Van Westreenen draait zich om in zijn graf. Wat Meermanno nodig heeft, mevrouw, is een oude zak als directeur, liefst een baron, met lef, visie en een sigaar.’

‘Nog seksistisch ook!’

‘Het mag van mij ook gerust een directeur in een mantelpakje zijn, als zij maar eigengereid is, van boeken houdt, van zich afbijt, vooral niet danst naar de pijpen van de staatssecretaris, en bovendien goede sigaren rookt.’

O, o, Den Haag

Terwijl ik mij als inwoner van Amsterdam koester in de warme nabijheid van drie goede bibliotheken (waaronder de beste van Nederland), is in Den Haag de grote kaalslag in volle gang. De laatste jaren zwaaien staatssecretaris Zijlstra en zijn handlangers in de Raad voor Cultuur met de slopershamer. Het is een slagveld. En de Haagse directeuren zijn volledig de weg kwijt. Een lijstje met Haagse rampen:

1 februari 2009 Aad Meinderts volgt Anton Korteweg op als directeur van het Letterkundig Museum en maakt een literaire roadtrip van dertig dagen door de wereld om de graven van honderd schrijvers te groeten. Het geld moet op voor het te laat is.

1 juni 2009 Boekenhater en digi-goeroe Bas Savenije wordt aangesteld als directeur van de Koninklijke Bibliotheek. Enkele kb-medewerkers kiezen verschrikt het hazenpad. De achterblijvers spreken weldra over Bas Slavernije.

11 januari 2010 De Koninklijke Bibliotheek publiceert haar beleidsplan 2010-2013: Naar een digitale bibliotheek en een betere informatie-infrastructuur. Het streven is om tegen 2013 50% van alle publicaties over en uit Nederland alleen nog maar digitaal te collectioneren.

1 augustus 2010 Maartje de Haan wordt directeur van Meermanno, het Museum van het Boek. Ze komt uit de kunstwereld en is goed in het organiseren van ‘dingen’. Dat ze niets van boeken weet is helemaal niet erg, als zij Meermanno maar een beetje leuk overeind weet te houden.

14 oktober 2010 Halbe Zijlstra treedt aan als staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in het eerste kabinet-Rutte. Zijn taak om 200 miljoen euro op cultuur te bezuinigen neemt hij ambitieus ter hand. Hij krijgt al snel de lollige bijnaam Halbe Zool. Maar lollig is hij niet: ‘In de kunst is niets of niemand meer veilig.’

[p. 113]

Het Boudewijn Büch Gezelschap Büchmania laat zich op 30 september 2012 fotograferen voor de boekenwaterval uit Museum Meermanno-Westreenianum in Den Haag. Foto: Mark Drost

Juni 2011 Zijlstra zet Meermanno (en andere musea) onder druk om al dit jaar 17,5% van de rijksbijdrage aan eigen inkomsten binnen te halen. Anders, zo dreigt hij, komt Meermanno niet in aanmerking voor een rijksbijdrage voor de periode 2013-2016. De regeling zou eigenlijk pas in 2012 ingaan, maar onverwacht beslist de staatssecretaris dat ze ook met terugwerkende kracht geldt voor de jaren 2010 en 2011.

November 2011 De Koninklijke Bibliotheek draait er niet omheen: ‘De toekomst van de kb is digitaal - dat is het uitgangspunt van de kb voor de komende jaren. [...] Dit betekent dat de kb niet langer fors kan inzetten voor verwerving en verwerking van gedrukte publicaties in het digitale tijdperk.’ (kb/magazine, november 2011).

1 december 2011 Meermanno is erin geslaagd, met behulp van vele boekenliefhebbers, het jaar 2011 met de vereiste eigen inkomsten af te sluiten. Het is een Pyrrhus-overwinning. Het museum lijkt voorlopig gered, maar het is uitstel van executie.

7 december 2011 Artikel in nrc Handelsblad: ‘Meermanno praat met Letterkundig Museum over fusie’.

8 december 2011 Aad Meinderts twittert: ‘Berichten over mogelijke fusie Meermanno en Letterkundig Museum berusten op louter verzinsels.’

December 2011 ‘In de luwte rond de kerst is het bericht over de fusie tussen de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief misschien niet erg opgevallen. Per 1 juli 2013 zullen kb en na opgaan in één organisatie.’ (kb / magazine, maart 2012).

Mei 2012 De Raad voor Cultuur adviseert de staatssecretaris een nauwere samenwerking of een fusie tussen Meermanno en het Letterkundig Museum.

[p. 114]

De Raad stelt bovendien voor beide musea een korting van 25% op de rijkssubsidie voor.

17 juli 2012 Aad Meinderts gaat overstag en wil nu toch een fusie van het Letterkundig Museum met Meermanno: ‘Die intentie hebben we nu uitgesproken.’

Begin oktober 2012 Aad Meinderts, de directeur van het Letterkundig Museum, ontslaat tien medewerkers, vooral bij de wetenschappelijke afdeling. Ervaring van jaren (in één geval zelfs van 38 jaar) en jeugdig elan worden eenvoudig op de schroothoop gegooid. Het is het begin van het einde.

Oktober 2012 Caspar Wechgelaer van Boekenpost stormt bevend van woede Meermanno binnen. Hij neemt de waterval van boeken die Meermanno naar buiten braakt (een ‘boekinstallatie’ van de Spaanse kunstenares Alicia Martín) letterlijk: ‘Meermanno gaat digitaal. Ze flikkeren alles gewoon naar buiten.’ Ik vrees dat zijn paniek en ongerustheid terecht zijn. De symboliek van Alicia Martiń is glashelder. (Boekenpost, nov/dec 2012).

29 oktober 2012 ‘Voorgenomen fusie Koninklijke Bibliotheek en Nationaal Archief bevroren’ meldt de website van de Koninklijke Bibliotheek. Het Nationaal Archief ontsnapt op het nippertje aan de kus des doods.

5 november 2012 Sander Dekker volgt Halbe Zijlstra op als staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Als wethouder van Financiën in Den Haag bezuinigde Dekker fors op de cultuur. Hij houdt echter wel van spòrt.

Zal de verkwanseling van ons culturele erfgoed door het kabinet-Rutte i de komende jaren door Rutte ii worden voortgezet? Wij moeten het ergste vrezen.

Vermist of verminkt

In het voorjaar van 2011 wil ik veertig boeken in de Koninklijke Bibliotheek bekijken. Ik heb ze nodig om ze te beschrijven en af te beelden in ons boek in wording 175 jaar Nijgh & Van Ditmar. Van de veertig boeken kan ik er maar acht inzien. De rest is helaas tijdelijk niet beschikbaar, of vermist of verminkt of verfilmd... De kb geeft als advies: informeer bij de balie, raadpleeg het microfiche, ga op uw kop staan... Van de acht boeken die ik wel mag zien zijn er maar drie bruikbaar. De medewerker aan de uitleenbalie bladert door een boek op zoek naar de streepjescode. Het strookje zit in een kwetsbaar negentiende-eeuws boek op de keerzijde van de titelpagina. ‘Waarom wordt de streepjescode niet aan de binnenkant van de band geplakt?’ vraag ik argeloos. ‘Dat is ook makkelijker voor u. Waar hij nu zit vreet de lijm door de titelpagina heen.’ ‘Dat komt,’ legt de baliemedewerker mij met een berustende blik uit, ‘omdat in een bibliotheek meestal mensen werken die niet van boeken houden.’

Amsterdam, 5 november 2012