De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 101]

W.P. Gerritsen
Tien kilo suiker voor een gedicht
De ontstaansgeschiedenis van de rijmprent ‘De Eenhoorn’ (1944)

‘Dit is de eersteling van de Eenhoorn-pers met een gedicht van A. Roland Holst; met houtgravures geïllustreerd door Dirk van Gelder; en gedrukt door C.J. Asselbergs; Breda 1944’.¹ Zo luidt het onderschrift aan de voet van een planodruk op stevig papier van 407×215 mm. Achter deze woorden gaat een boeiende ontstaansgeschiedenis schuil die ik in dit artikel tracht te reconstrueren.

1 Ik heb gebruikgemaakt van een exemplaar van de rijmprent in de collectie van het Museum Meermanno in Den Haag met de signatuur eph 235. Graag betuig ik mijn dank voor de hulp en adviezen van de bibliothecaris, de heer Rickey Tax.

Breda 1944

Allereerst moet worden opgemerkt dat in het impressum ‘Breda 1944’ geen melding wordt gemaakt van wat in de geschiedenis van Breda zonder twijfel de belangrijkste gebeurtenis van dat jaar is geweest: de bevrijding van de stad op 29 oktober 1944 door Poolse troepen onder commando van generaal Stanisłw Maczek.² Het niet vermelden van deze gebeurtenis zou kunnen betekenen dat de rijmprent voor deze datum, dus nog tijdens de Duitse bezetting, is gedrukt. Hierbij moet worden bedacht dat de rijmprent waarschijnlijk niet in de boekhandel (voor zover deze in de chaotische dagen kort vóór en na de bevrijding van de stad nog functioneerde) verkrijgbaar is geweest, maar door de drukker en/of eigenaar van de pers onder diens vrienden en relaties is verspreid. In het vervolg van dit artikel zal blijken dat de rijmprent inderdaad voor 29 oktober 1944 is gedrukt.³ De complete oplage lag klaar in afwachting van het einde van de oorlog. Ten gevolge van het mislukken van de Operatie Market Garden (17-25 september 1944) zou het boven de grote rivieren gelegen deel van Nederland nog tot mei 1945 op de bevrijding moeten wachten.⁴

2 Zie A. Hallema: Breda vertelt van zijn bevrijding 28-30 October 1944 (Breda: Broese & Peerenboom, 1947). Zie ook L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (digitale versie, 2011), deel 10a, eerste helft, p. 477 en p. 485.

3 Hiermee behoort de rijmprent tot de ‘clandestiene’ drukken, een begrip dat in het standaardwerk van Dirk de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd. Bibliografie van illegale en clandestiene bellettrie (Schiedam 1978, herdr. v.d. uitgave Leiden 1958), betrekking heeft op ‘normale literatuur, door auteurs en uitgevers die zich niet wensten te onderwerpen aan de door de bezetter gestelde voorwaarden’ (zoals het lidmaatschap van de Kultuurkamer en de benodigde vergunning voor het gebruik van papier). In De Jongs bibliografie wordt de rijmprent ‘De Eenhoorn’ vermeld onder nummer 231 (p. 77-78).

4 Zie L. de Jong, Koninkrijk (zie hierboven, n.2), deel 10a, eerste helft, hoofdstuk 6, p. 321-446.

C.J. Asselbergs

De sleutelfiguur in deze geschiedenis is de drukker, ir. C. (Karel) J. Asselbergs (1904-1974), die in 1932 zijn vader opvolgde als directeur van de n.v.c.s.m. Suikerfabriek en Suikerraffinaderij ‘Wittouck’ in Breda. Al vroeg in de jaren dertig was Asselbergs, naast zijn activiteiten als ondernemer, begonnen met het verzamelen van grafiek. Zijn belangstelling ging vooral uit naar de zogenoemde kleingrafiek, dat wil zeggen werk van klein formaat, zoals nieuwjaarswensen en ex librissen, een genre dat in deze periode met werken van kunstenaars als John Buckland Wright, W.J. Rozendaal, Dirk van Gelder en Pam. G. Rueter een bloeitijd beleefde. Bij de vorming van zijn collectie raakte hij bevriend met een collega-verzamelaar, ir. Eugène Strens (1899-1980), die zijn artistieke voorkeuren deelde en hem in contact bracht met verscheidene grafici aan wie Strens al eerder opdrachten had verleend.⁵ Sinds 1934 had Strens een door Karl Krause in Leipzig gebouwde degelpers in bruikleen, die toebehoorde aan de graficus Fokko Mees (1887-1968).⁶ Op deze pers, die hij ‘de Mompers’ had gedoopt, drukte Strens onder meer het mededelingenblad Boekcier van de Nederlandse Ex libris Kring. Toen Asselbergs in 1942 plannen maakte om aan het einde van de oorlog een eigen privépers in het leven te roepen, werd de bruikleenovereenkomst van de pers op zijn naam overgeplaatst. De pers werd uit Den Haag, Strens' toenmalige woonplaats, vervoerd naar Breda, waar hij werd opgesteld in de vergaderzaal van de suikerfabriek Wittouck. Sinds 1944 stond Asselbergs' besluit vast om aan deze pers de naam ‘de Eenhoornpers’ te verbinden.⁷ Onder deze naam zou tussen 1944 en 1954 onder zijn leiding een achttal uitgaven het licht zien.⁸ Aanvankelijk bediende hij de pers

5 Eugène Strens vormde een belangrijke verzameling van vermakelijke vraagstukken op het gebied van de wiskunde, die na zijn dood onder de naam ‘recreational mathematics’ werd aangekocht door de universiteit van Calgary. Strens' collectie ex librissen ging naar het Museum Meermanno; zie: H.J.P.C van Buul, R.E.O. Ekkart & P.H.G.E. Strens, Uit de boeken van Eugène Strens. De verzameling Strens in het Museum van het Boek. Zutphen 1995. Aan dit boek heeft prof. ir. C.J. Asselbergs, de oudste zoon van de stichter van de Eenhoornpers, op p. 20 enkele herinneringen aan de vriendschap van zijn vader met Eugène Strens bijgedragen.

6 Gegevens voor deze alinea heb ik ontleend aan het goed gedocumenteerde werk van Ferrie van Ramele: Onder de grote rivieren. Een halve eeuw privé-persen in de provincie Noord-Brabant. Etten-Leur 1996, p. 28-33.

7 In P. van Capelleveen & C. de Wolf (red.), Het ideale boek. Honderd jaar private press in Nederland, 1910-2012, Nijmegen/Den Haag 2010, wordt de Eenhoornpers op p. 143 kort behandeld.

8 Bij mijn bezoek aan prof. ir. C.J. Asselbergs te Den Haag in februari 2012 stelde deze mij een kopie van een getypte lijst van Uitgaven van de Eenhoornpers ter hand. Vier van de acht uitgaven van de Eenhoornpers hebben direct betrekking op het thema ‘eenhoorn’: de rijmprent uit 1944, de hieronder te noemen map met Vijf houtgravures uit 1951, een vertaling van het hoofdstuk over de eenhoorn in Jacob van Maerlants Der naturen bloeme door prof. dr. D.Th. Enklaar uit 1954, en een verhaal van James Thurber, getiteld The unicorn in the garden, geïllustreerd met tekeningen van de hand van Bertram Weihs, eveneens uit 1954. Twee andere producten van de Eenhoornpers bevatten verwijzingen naar het eenhoornmotief: het Nieuw Grafisch abc door W.J. Rozendaal van september 1944 en de portfolio 8 grafische teekeningen uit 1946, met een tekening van dezelfde kunstenaar.

[p. 102]

zelf, later werd hij bij het drukken geassisteerd door een medewerker. In 1957 ging de pers, na betaling van f. 200,- aan Fokko Mees, over in het bezit van de familie Asselbergs, Als erudiete kenner op het gebied van drukkunst, bibliofilie en boekverzorging werd Asselbergs alom gewaardeerd. Hij was bestuurslid van de Stichting De Roos en maakte als voorzitter jarenlang deel uit van de jury die de best verzorgde in Nederland uitgegeven werken bekroonde. Een ernstig verkeersongeluk dat hem in 1961 trof, betekende het einde van Asselbergs' activiteiten als industrieel, bestuurder, verzamelaar, bibliofiel en drukker.

Autograaf van het gedicht ‘De Eenhoorn’ door A. Roland Holst (1944). Collectie prof. C.J. Asselbergs. Foto: Michiel Röben

Wat heeft Asselbergs doen besluiten om aan zijn pers de naam van het fabeldier eenhoorn te verbinden? Als hartstochtelijk bibliofiel heeft hij zeker geweten dat de eenhoorn in de wereld van het gedrukte boek geen vreemde verschijning was. Afbeeldingen van eenhoorns vormen van oudsher een geliefd motief op drukkersmerken; de Delftenaar Christiaen Snellaert, een van de eerste Nederlandse drukkers, koos al in 1488 een houtsnede met een eenhoorn als merkteken. Ook bij de papierfabricage fungeerde het eenhoornmotief als onderscheidingsteken: van de vijftiende tot in de twintigste eeuw komen eenhoorns in allerlei gedaanten voor als watermerk in papier.⁹ Daarnaast speelt de eenhoorn een belangrijke rol in de heraldiek, in het bijzonder als wapendrager. Zo wordt het wapen van het Verenigd Koninkrijk sinds 1706 gedragen door een leeuw en een eenhoorn als schilddragers. In 1944, toen veel Nederlanders in het geheim naar de uitzendingen van de bbc luisterden, kunnen ‘the lion and the unicorn’ als symbolische tegenhangers van de machtstekens van de bezetter zijn begrepen.¹⁰ Karel Asselbergs was vertrouwd met de mythologie van de eenhoorn en met de symbolische betekenissen die dit fabeldier in de loop der eeuwen heeft belichaamd. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de door hem geschreven en gedrukte toelichting bij een map met vijf houtgravures die alle de eenhoorn tot onderwerp hebben, een map die in 1951 door de Eenhoornpers werd uitgegeven.¹¹ In zijn nalatenschap bevindt zich een exemplaar van The lore of the unicorn door de Amerikaanse auteur Odell Shepard, dat in 1930 bij George Allen & Unwin Ltd. in Londen is verschenen.¹² Het is aannemelijk dat Karel Asselbergs zijn kennis van de eenhoorntraditie grotendeels heeft ontleend aan dit boek; de belangrijkste studie over de cultuurgeschiedenis van de eenhoorn die tot dan toe was verschenen.

9 De door Gerard van Thienen samengestelde database van Watermarks in Incunabula Printed in the Low Countries (wilc) vermeldt een groot aantal watermerken met een eenhoorn; de vroegste in prototypografie uit de jaren 1466-'67 en in drukken van Johannes de Westfalia en Dirk Martens uit 1473.

10 Ook in Nederland kenden velen een ‘nursery rhyme’ over ‘The Lion and the Unicorn’, evenals Lewis Carrolls Through the looking glass and what Alice found there (1871). Zie hiervoor W. Gerritsen: Het spoor van de eenhoorn, de geschiedenis van een dier dat niet bestaat. Leiden 2011, p. 183-185.

11 De map bevat houtgravures van John Buckland Wright, Valentin le Campion, Stefan Mrozewski, Dirk van Gelder en Mark F. Severin. Zie Gerritsen, p.196-98.

12 Prof. ir. C.J. Asselbergs was zo vriendelijk mij dit exemplaar te tonen.

[p. 103]

Eline Verkade-Cartier van Dissel

Bij het schrijven van mijn boek over de cultuurgeschiedenis van de eenhoorn heb ik het gedicht ‘De Eenhoorn’ van A. Roland Holst op de in 1944 verschenen rijmprent besproken.¹³ Daarbij heb ik mij afgevraagd hoe het contact tussen de Bredase industrieel en de in 1942 uit zijn woning in Bergen verdreven dichter tot stand kon zijn gekomen. Uit diens door Jan van der Vegt in 2000 gepubliceerde biografie leerde ik dat Holst, die zich onder protest had aangemeld bij de Kultuurkamer, sinds 24 augustus 1942 was ondergedoken bij vrienden in Breukelen.¹⁴ Op 24 februari 1944 verhuisde hij van daar naar de woning van zijn broer Eep in Laren. Ik veronderstelde dat Anton van Duinkerken (W.J.M.A. Asselbergs), vakbroeder en vriend van A. Roland Holst en (ver) familielid van C.J. Asselbergs in Breda, mogelijk als tussenpersoon had gefungeerd.¹⁵ Dit vermoeden bleek onjuist te zijn. C.J. Asselbergs heeft Roland Holst goed gekend en heeft hem tijdens diens ballingschap in Breukelen meer dan eens bezocht. Deze details ontleen ik aan de herinneringen die E.F. Verkade-Cartier van Dissel (1906-1990), echtgenote van de bekende toneelleider, regisseur en acteur Eduard Verkade (1878-1961), onder de titel Laat nu de kat maar komen te bock heeft gesteld en in 1989 in eigen beheer heeft uitgegeven.¹⁶

Rijmprent ‘De Eenhoorn’ door A. Roland Holst, met hourgravures van Dirk van Gelder (1944). Exemplaar mmw, Den Haag, signatuur eph 235

Eline F. Cartier van Dissel had in Utrecht sociale geografie gestudeerd.¹⁷ Als lid van de u.v.s.v. (Utrechtsche Vrouwelijke StudentenVereeniging) speelde zij veel toneel en was haar talent opgevallen, ook bij de professionele acteurs die soms als regisseur optraden. Toen het toneelgezelschap ‘De Dietsche Spelers’ in 1933 een tournee van drie maanden naar de West (Suriname en Curaçao) zou maken, nodigde Eduard Verkade, die moeite had een troep van beroepsacteurs samen te stellen, twee inmiddels afgestudeerde studenten, Eline Cartier en Willy Huender, uit om aan de reis deel te nemen en bij de optredens van het gezelschap ook rollen te vervullen. Ondanks waarschuwingen van familie en vrienden accepteerden zij het aanbod. Tijdens de tournee traden zij op onder de toneelnamen Eline IJzerman en Hella van Hasselt, ook in belangrijke rollen. Voor Eline Cartier had de succesvolle reis naar de West twee onverwachte gevolgen. De agrarische gesteldheid van Suriname deed haar het onderwerp van een proefschrift aan de hand, waarop zij in 1937 aan de Rijksuniversiteit Utrecht zou promoveren,¹⁸ Intussen was de relatie met Eduard Verkade, ondanks het leeftijdsverschil van bijna dertig jaar, zodanig versterkt dat zij besloten te trouwen. Hun huwelijk werd in 1935 voltrokken. Na enkele drukke jaren in Amsterdam besloten

13 Zie Gerritsen, p. 194-96.

14 Zie J. van der Vegt, A. Roland Holst. Biografie. Baarn 2002, p. 388-402.

15 Van de hand van Anton van Duinkerken verscheen bij de Eenhoornpers, eveneens in 1944, een gedicht ‘in drie hoofdstukken’, getiteld ‘Drievuldige begroeting’, geïllustreerd met drie houtgravures van Pam. G. Rueter.

16 Zie E.F. Verkade-Cartier van Dissel, Laat nu de kat maar komen [z.p., z.j., gedrukt bij Drukkerij G. van Dijk B.V. te Breukelen]. Ik dank mevrouw Els Jimkes-Verkade, nicht van Eline Verkade-Cartier van Dissel, die mij een exemplaar van dit zeldzame boekje cadeau heeft gedaan.

17 Ik ontleen deze biografische gegevens aan het levensbericht door H.H.J. de Leeuwe: ‘Eline Françoise Verkade-Cartier van Dissel’, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1990-1991, p. 160-165.

18 Zie E.F. Verkade-Cartier van Dissel, De mogelijkheid van landbouwkolonisatie voor blanken in Suriname, Amsterdam 1937; proefschrift Utrecht. Veel waardering oogstte zij later met haar boek over het werk van haar echtgenoot, Eduard Verkade en zijn strijd voor een nieuw toneel. Zutphen 1978.

[p. 104]

zij buiten de stad te gaan wonen. In Breukelen vonden zij een leegstaand negentiende-eeuws door geboomte omringd landhuis aan de Vecht, ‘Klein Boom en Bosch’, waar Eduard Verkade als kind gewoond had. Na de noodzakelijke verbouwingen konden zij het huis in 1939 betrekken. Van hun stemming bij de aanvang van een nieuwe levensfase geeft het volgende citaat, karakteristiek voor de stijl van Eline Carriers herinneringen, een indruk:

Ex libris vin ir. C.J. Asselbergs. Houtsnede door W.J. Rozendaal (1935). Collectie prof. C.J. Asselbergs. Foto: Michiel Röben

Zelf hadden we het overmoedige gevoel van de muis, die zodra de mensen naar de eetkamer zijn gegaan, op het borreltafeltje klimt, de bodempjes uit de cognacglaasjes opzuigt, dronken wordt, op zijn achterpootjes danst, zich op de borst slaat en luid piept: ‘Laat nu de kat maar komen! Laat nu de kat maar komen!’ Maar er kwam een afschuwelijke kater... Adolf Hitler!¹⁹

19 Verkade-Cartier van Dissel, Laat nu de kat maar komen, p. 30.

A. Roland Holst

In augustus 1942 had Roland Holst zich onder dwang aangemeld voor het lidmaatschap van de Kultuurkamer met de toevoeging dat hij een afwijzing van zijn lidmaatschap zeer op prijs zou stellen.²⁰ Toen de autoriteiten hierop reageerden met een arrestatiebevel, had hij zijn huis aan de Nesdijk in Bergen halsoverkop moeten verlaten. Op zoek naar een onderduikadres was hij op advies van vrienden in Breukelen terechtgekomen, waar hij de Verkades bereid vond hem op Klein Boom en Bosch gastvrijheid te verlenen. Op voorstel van Eduard Verkade zou Holst gedurende zijn verblijf ‘Eric van Tijen’ genoemd worden. Het genereuze aanbod van de Verkades gaf de ontredderde dichter het gevoel weer vaste grond onder de voeten te krijgen: in ditzelfde huis brachten zijn grootouders een deel van de zomers door en zijn vader en zijn oom Rik (de kunstenaar R.N. Roland Holst) hadden als kinderen in deze tuin gespeeld.²¹ In haar herinneringen beschrijft Eline Cartier hoe Holst zijn dagen als onderduiker een vertrouwde structuur wist te geven: anders dan de hoofdbewoners stond hij vroeg op, nam een koud bad, wandelde vervolgens een tijdlang lezend en prevelend in de tuin, waarna hij alleen ontbeet en zich terugtrok om te schrijven.

Klokslag elf uur, reed hij op zijn fiets, met de dikke wandelstok dwars over het stuur, naar café ‘De Oliphant’. In deze remplaçant van ‘De rustende jager’ in Bergen dronk hij dagelijks zijn kopje koffie met een verre blik op het water van de Vecht.²²

Ook de middagslaap, de fameuze ‘tuk’, behoorde tot zijn dagelijkse ritueel. In de weekeinden was het huis regelmatig het trefpunt voor de bijeenkomsten van een groepje gasten van elders. Hiertoe behoorde ook Karel Asselbergs. Eline Carrier beschrijft hem als ‘een oude vriend van mij’, die zij uit Breda kende. Waaraan zij toevoegt:

Hij had door de oorlog weinig te doen en kon zich extra aan zijn hobby wijden: de handdruk-

20 Zoals dr. Joachim Bergfeld, het hoofd van de ‘Abteilung Kultur’ van het ‘Reichskommissariat’, hem had opgedragen, had Roland Holst een kopie van deze brief aan Bergfeld gestuurd, met een begeleidend schrijven waarin hij had opgemerkt: ‘Als Westeuropäer fällt es einem Holländer nicht leicht, sich von diesen, seiner Art fremden Auffassungen einen Begriff zu bilden.’ Naar Van der Vegt betoogt, was het vooral de geciteerde zin die tot het arrestatiebevel heeft geleid.

21 Over de zomers die de familie Roland Holst voor 1879 op ‘Klein Boom en Bosch’ placht door te brengen, schrijft Henriette Roland Holst-Van der Schalk in haar boekje Kinderjaren en jeugd van R.N. Roland Holst (Zeist 1940), p. 28-34 en p. 37.

22 Verkade-Cartier van Dissel, Laat nu de kat maar komen, p. 37.

[p. 105]

pers ‘De Eenhoorn’. Voor hem schreef Roland Holst in oktober 1943 een gedicht over dit fabeldier, dat beloond werd met tien kilo suiker! Het merendeel van deze verdienste belandde op Klein Boom en Bosch en hield ons jaren zoet.²³

Het huis ‘Klein Boom en Bosch’ te Breukelen. Prentbriefkaart. Collectie Het Utrechts Archief

23 Ibidem, p. 38.

Holsts gedicht

Hoe Asselbergs zijn verzoek een gedicht ter inauguratie van zijn Eenhoornpers te schrijven, heeft ingekleed, en of hij de dichter hierbij wellicht ook op het boek van Shepard heeft gewezen, is onbekend. Evenmin weten we welke associaties het begrip ‘eenhoorn’ bij Holst opriep voor hij over Asselbergs' verzoek ging nadenken. Het woord ‘eenhoorn’ komt in Holsts poëtische oeuvre verder nergens voor. Kende hij bijvoorbeeld het beroemde sonnet van Rilke met de beginregel ‘O dieses ist das Tier, das es nicht giebt’?²⁴ Vermoedelijk heeft hij geweten dat de eenhoorntraditie ver in de tijd teruggaat en dat er in het verleden magische (vergifverdrijvende en geneeskrachtige) eigenschappen aan de hoorn werden toegeschreven. Ook de bekendste noties die in romantische literatuur dikwijls met het fabeldier eenhoorn worden verbonden, zoals vrijheid, ontembaarheid, onschuld, zuiverheid, gratie en liefde, zullen hem niet onbekend zijn geweest.

Maar het eenhoorngedicht geeft een volstrekt eigen, holstiaanse draai aan de traditionele gegevens. In zijn visie is de eenhoorn een afgezant of boodschapper uit een vroegere wereld; een ideale, paradijselijke wereld, die is verdwenen toen ‘De mensch ging werken zonder zingen’. Waarschijnlijk moet ‘werken’ hier worden opgevat als een verwijzing naar loonarbeid met de connotatie van geestdodende eentonigheid, terwijl ‘zonder zingen’ suggereert dat in de huidige, nieuwe wereld geen plaats meer is voor poëzie of muziek, of, als men ‘zingen’ ruimer opvat, voor kunst. Die nieuwe wereld staat vijandig tegenover onschuld en schoonheid, die ‘eerstelingen’ worden genoemd. Met ditzelfde woord wordt de eenhoorn aangeduid die, zo moeten we begrijpen, voor de ‘ik’ van het gedicht in een droom of visioen is verschenen. Het woord ‘eersteling’ komt in het latere werk van Roland Holst enkele malen voor, vrijwel

24 Zie over dit sonnet van Rilke: Gerritsen, p. 190-192.

[p. 106]

steeds in verband met de onschuld die geassocieerd wordt met de oorspronkelijke toestand in de oude wereld.²⁵

Ook de tweede strofe bevat allerlei elementen die karakteristiek zijn voor het mythische wereldbeeld van Holst. Dit geldt niet alleen voor de ‘drift en heldere onschuld’ die het tevoorschijn springende dier doen rillen, maar evenzeer voor de combinatie van schoonheid en doodsgevaar. Diezelfde koppeling is te vinden in een strofe uit ‘Een winter aan zee’, eindigend met de regels ‘Met haar [nl. de schoonheid] / voortaan zich af te geven / betekent doodsgevaar’.²⁶ Ook in het gedicht ‘Helena's inkeer’, dat Roland Holst in 1944 tijdens zijn onderduiktijd in Breukelen voltooide, vormt de verbinding van ‘schoonheid’ met ‘gevaar’ een van de belangrijkste motieven.

In de derde strofe wordt het beeld van de tevoorschijn springende eenhoorn toegepast op de totstandkoming van het gedicht - van dit gedicht zowel als van elk gedicht. Zoals de eenhoorn in een droom plotseling oprijst in een besneeuwd landschap, zo worden de contouren van een gedicht als in een visioen zichtbaar boven het nog onbeschreven papier. De hoorn van de eenhoorn fungeert hier als een metafoor voor de schrijfstift (potlood of pen) van de dichter. De van ‘lust en vreezen’ trillende schrijfstift zinspeelt op de voor Holst veelzeggende samenhang van seksualiteit en poëtische creativiteit, waarbij gevaar altijd op de loer ligt. De eigenschappen ‘wild’ en ‘onschuldig’ worden traditioneel aan de eenhoorn toegeschreven, maar zijn ook typerend voor de oorspronkelijke, prelapsarische wereld die deze dichter in zijn poëzie oproept.

Concluderend is Holst erin geslaagd romantische en voor een deel veel oudere overleveringen omtrent het fabeldier eenhoorn te integreren in zijn voorstelling van een ideale, vroegere wereld. In zijn visie is de eenhoorn een uit die oude wereld afkomstige boodschapper die bij hem in een visioen verschijnt en die hij herkent als de belichaming van zijn poëtische conceptie van een schoonheid die voortdurend door doodsgevaar bedreigd wordt. Daarnaast heeft hij met het beeld van de hoorn van de eenhoorn als metafoor voor de pen van de dichter (en daarmee voor het dichterschap) een originele bijdrage geleverd aan de westerse eenhoorntraditie.

25 De heer Jan van der Vegt was zo vriendelijk mij in een brief van 20 maart 2012 op het belang van het woord ‘eersteling’ te wijzen. Holst gebruikte dit woord onder andere in het tijdens zijn verblijf in Breukelen voltooide gedicht ‘Helena's inkeer’ en in het gedicht ‘Eersteling’ in de bundel Omtrent de grens en voorts in de inscriptie op het herdenkingsmonument op de Dam. Aan Jan van der Vegt dank ik ook een verwijzing naar het gedicht ‘De paarden’ uit Omtrent de grens, waarvan de thematiek sterk verwant is met die van Holsts gedicht ‘De Eenhoorn’.

26 Dit is het vijfde gedicht van de tweede afdeling van Een winter aan zee, in A. Roland Holst, Gedichten 1911-1976, samengesteld, bezorgd en van een verantwoording voorzien door Jan van der Vegt (Amsterdam/Antwerpen 2004), p. 286.

De houtgravures van Dirk van Gelder

Tot de nalatenschap van C.J. Asselbergs behoort een blad papier waarop, onmiskenbaar in het handschrift van A. Roland Holst, onder de titel in kapitalen de eenhoorn, het zojuist besproken gedicht is geschreven. Het blad is niet gedateerd; de tekst is niet ondertekend. De vouwen in het papier maken echter waarschijnlijk dat het is gevouwen om in een envelop te passen. Het lijkt aannemelijk dat het hier gaat om het handschrift dat de dichter op een verder niet bekende dag in de herfst van 1943 naar Asselbergs in Breda heeft gestuurd. Deze heeft de tekst doorgestuurd naar de graficus Dirk van Gelder, die toen met zijn gezin in Veere woonde, met het verzoek om er ten behoeve van de te verschijnen rijmprent illustraties in de vorm van houtgravures bij te maken. Wanneer Van Gelder deze opdracht heeft ontvangen en uitgevoerd, valt af te leiden uit een aantal notities in een aantekenschrift waarin de vrouw van de graficus, Karen van Gelder-Mauve, heeft bijgehouden welke opdrachten voor grafisch werk haar man ontving en wanneer hij die uitvoerde en voltooide.²⁷

Op 1 november 1943 noteert Karen van Gelder: ‘Asselbergs vraagt in verband met zijn Eenhoornpers 'n gedicht van Roland Holst te illustreren èn 'n vignet voor de Eenh. pers te maken. Dirk heeft hier verbazend veel zin in.’

Eind januari (men schrijft inmiddels 1944) volgt een aantekening waaruit blijkt dat Van Gelder inmiddels met ‘de Eenhoorn voor Asselbergs [is] begonnen’. Hij maakt een ontwerp voor een blinddruk van het drukkersmerk voor de Eenhoornpers en een ontwerp voor de gravure die het gedicht moet illustreren. Begin februari heeft hij de eenhoorngravure onder handen en graveert hij ook een bloesemtakje dat als sluitvignet onder het gedicht moet komen.

Een handdruk van de eenhoornhoutgravure stuurt Van Gelder naar Asselbergs, die het blad doorstuurt naar Roland Holst. Op 27 februari 1944 schrijft deze laatste aan Van Gelder:

27 Dit aantekenschrift berust in het persoonlijke archief van de graficus, dat wordt aangeduid als ‘Documenten dvg’ in de oeuvrecatalogus van zijn grafiek, S. Adam, T.M. Eliëns, A. van den Noort-van Gelder: Dirk van Gelder 1907-1990, tekenaar en veelzijdig graficus, Zwolle 2008. Het archief bevindt zich bij mevrouw Agnes M. van den Noort-Van Gelder, dochter van de kunstenaar. Zij was zo vriendelijk mij enkele citaten uit het aantekenschrift van haar moeder te zenden, alsmede afschriften van twee brieven van A. Roland Holst aan haar vader. Voor haar hulpvaardigheid ben ik mevrouw Van den Noort-Van Gelder veel dank verschuldigd.

[p. 107]

Zeer geachte Heer v. Gelder,
Met uw houtgravure voor mijn gedicht op den Eenhoorn heeft u mij een zeer bijzondere vreugde gegeven. Ik dank u dan ook van harte voor de mooie handdruk ervan, die de heer Asselbergs mij zond.
Het ondergesneeuwde landschap en de donkere nacht boven de horizon, en vooral de werking van deze beiden op elkaar, geven geheel weer wat mijn bedoeling was. En de maan is hier ook zo mooi gegeven, dat het inderdaad is, alsof in haar licht de Eenhoorn in al zijn ontembaarheid in een magische stilte staat verschenen. Ik wensch den heer Asselbergs en mijzelf geluk, dat het gedicht een zoo schoone begeleiding vond voor zijn entree in de wereld.
Nogmaals - veel dank. Met de meeste hoogachting, de uwe
A. Roland Holst.²⁸

Op 11 maart 1944 schrijft Roland Holst vanuit Laren, waar zijn broer woonde, Van Gelder een briefkaart waarin hij bedankt ‘voor het bijzonder sierlijke sluitvignetje’ dat de kunstenaar hem heeft toegezonden. Hij voegt toe: ‘Ik verheug mij zeer op onze rijmprent.’

Het aantekenschrift van Karen van Gelder-Mauve bevat verder enkele notities over de voltooiing en het drukken van de rijmprent. Op 25 maart graveert Van Gelder de initialen d, h en l die de drie strofen van het gedicht openen. Op 28 maart reizen Van Gelder en zijn vrouw vanuit Veere naar Breda, waar zij enkele dagen (tot 30 maart) bij Asselbergs logeren en bij het drukken van de rijmprent aanwezig zijn. Een notitie van 3 april 1944 meldt: ‘Alle drukken van de Eenhoornprent, die vandaag hier aankwamen, nagezien en gesigneerd.’²⁹ Op 13 en 14 juni 1944 graveert Van Gelder het blindstempel van het drukkersmerk van de Eenhoornpers.³⁰

De oplage, bestaande uit honderd exemplaren, lag klaar, in afwachting van betere tijden. Karel Asselbergs' droom kon in vervulling gaan.

28 De brief is geschreven op een ‘correspondentieblad’. Het gedrukte briefhoofd hiervan luidt: ‘E. van Tijen, “Klein Boom en Bosch” Breukelen’. Dit is met inkt doorgehaald. Aan de adreszijde zijn op de plek van de afzender dezelfde gedrukte woorden doorgehaald en met de pen vervangen door: ‘A. Roland Holst[,] 22, Herdersweg Laren n.h.’

29 Wanneer Roland Holst exemplaren van de rijmprent heeft gesigneerd, heb ik niet kunnen achterhalen.

30 Naar aanleiding van de lectuur van een conceptversie van dit artikel liet mevrouw Van den Noort mij op 25 april 2012 nog weten dat haar moeder in een schriftje de inkomsten van Dirk van Gelder placht te noteren. Hieruit blijkt dat de kunstenaar voor het maken van de gravures en voor het drukken van de prent in totaal f180,- heeft ontvangen. Hoe dit bedrag zich verhoudt tot de tien kilo suiker die Roland Holst voor zijn gedicht kreeg, kan ik niet beoordelen.