De Boekenwereld. Jaargang 16

[p. 169]

‘Hoe komt die man daarbij?’
Een antwoord aan Anton Gerits
Joost Kloek

‘Hoe komt die man daarbij?’, vraagt Anton Gerits zich af naar aanleiding van mijn oppositie bij de promotie van Hannie van Goinga. En omdat dit tijdschrift bedoeld is om geïnteresseerden uit verschillende domeinen van de wereld van het boek met elkaar in gesprek te brengen, nodigde de redactie mij uit om op Gerits' retorisch bedoelde vraag een serieus antwoord te geven.

Allereerst moet ik dan enkele zaken rechtzetten. Het is niet zo dat ik - zoals Gerits het voorstelt - twijfels van Hannie van Goinga over een onderzoeksresultaat van haarzelf zou hebben willen weerleggen. Ook heb ik het niet gehad over de verkoopcijfers van ‘een bepaalde roman’. Mijn vraag was ingegeven door kritische kanttekeningen die Van Goinga op p. 308-309 van haar boek plaatst bij onderzoek dat ikzelf samen met Wijnand Mijnhardt heb verricht.

In dit project hebben wij alle verkoopgegevens en het gehele klantenbestand van de Middelburgse boekhandel van Samuel van Benthem geanalyseerd over de jaren 1807-1809. Nu zijn overgeleverde boekhandelsadministraties uit deze periode uiterst schaars; ons onderzoek heeft vooralsnog alleen een pendant in de studie van Han Brouwer over Zwolle (Lezen en schrijven in de provincie. De boeken van Zwolse boekverkopers 1777-1849, Leiden 1995). Een vraag die ons dan ook van meet af aan heeft beziggehouden, is in hoeverre onze resultaten als representatief mogen worden beschouwd. Dit klemt te meer omdat ze op een aantal punten niet correspondeerden met bestaande veronderstellingen. Zo had op grond van de bekende these van de ‘leesrevolutie’, volgens welke in de loop van de achttiende eeuw de lectuur van stichtelijke werkjes plaatsmaakte voor grootschalige romanconsumptie, mogen worden verwacht dat ook Van Benthems klanten deze belangstelling aan de dag legden. Het tegendeel bleek het geval: van de in ons land uitgegeven romans - dat waren er zo'n twintig per jaar - gingen er bij Van Benthem zelden meer dan drie exemplaren over de toonbank. (Ter vermijding van misverstanden: dit was niet omdat de Middelburgers voornamelijk traditionele stichtelijke lectuur kochten. De belangstelling ging hoofdzakelijk uit naar populair-wetenschappelijke en vooral praktische lectuur.) En volgens de these van de ‘leesrevolutie’ zou die veronderstelde romanconsumptie verbreiding hebben gevonden onder brede lagen van de bevolking, terwijl wij constateerden dat de romankopers vrijwel uitsluitend behoorden tot de vermogende bovenlaag.

De vraag is dus in hoeverre de belangstelling voor romans bij Van Benthem representatief mag worden geacht voor heel Middelburg. Ging iemand die belangstelling had voor een roman juist naar hém toe of kon men evengoed terecht bij een van Van Benthems confraters? Zekerheid zullen we daaromtrent waarschijnlijk nooit krijgen, maar we weten wel dat Van Benthem in ieder geval het leeuwendeel van de Middelburgse markt voor het duurdere boek in handen had. Zijn zaak was veruit de belangrijkste ter plaatse en hij had het overgrote deel van de Middelburgse elite en een flink deel van de hogere middenklasse als klant. Gegeven het feit dat romans rond 1800 ten minste driemaal het dagloon van een werkman kostten en vaak nog aanzienlijk meer, zal het publiek ervoor niet laag in de sociale pyramide gezocht hoeven te worden.

Onze claim ten aanzien van de representativiteit van Van Benthem voor heel Middelburg heeft dus uitsluitend betrekking op romans en vergelijkbare dure maar niet ‘nuttige’ lectuur. We veronderstellen dat zijn bescheidener confraters meer dan hij dreven op goedkopere nuttige of praktische boeken. Als we het bij het rechte eind hebben, was rond 1800 de lectuur consumptie in een belangrij-

[p. 170]

ke provinciestad dus min of meer tegengesteld aan wat de these van de ‘leesrevolutie’ poneert. Het punt is dan natuurlijk niet of er van een roman waarvan er bij Van Benthem drie werden verkocht, elders in de stad wellicht ook nog een of twee een koper hebben gevonden. (Dat heb ik in mijn oppositie ook gezegd - en niet, zoals Gerits rapporteert, ‘drie is een logisch gegeven waaraan je niet behoeft te twijfelen’.) Maar als iemand aannemelijk zou weten te maken dat het er echt veel meer zijn geweest - en dan denk ik al aan aantallen in de orde van tien of twaalf - tja, dan zouden we met onze reconstructie van de toenmalige leescultuur ernstig in de problemen raken. Van Goinga, die ten aanzien van de these van de ‘leesrevolutie’ vele slagen om de arm houdt, zegt in haar kanttekening bij ons onderzoek niet dat ze zo'n substantieel grotere afzet voor waarschijnlijk houdt, maar wel werpt ze ons voor de voeten dat de mogelijkheid ervan nadrukkelijk moet worden opengehouden.

In onze gedachtewisseling bij de promotie heb ik voorgesteld om de kwestie eens te bekijken vanuit het perspectief van de productie: hoe groot is eigenlijk de afzet die we in een stad als Middelburg maximaal kunnen verwachten op grond van wat we weten omtrent productiecijfers? In dat kader maakte ik het door Gerits gewraakte rekensommetje. Voor zover we gegevens hebben aangaande de oplages van romans gaat het steeds om enkele honderden exemplaren, met incidenteel een uitschieter tot 1000 of 1100. Herdrukken waren hoogst uitzonderlijk. Is het in het licht van deze aantallen, zo vroeg ik, eigenlijk niet op voorhand onaannemelijk dat de roman in Middelburg in wezenlijk grotere aantallen is verkocht dan Van Benthems klantenboeken ons laten zien?

Natuurlijk is die berekening lapidair. Een van de ongeschreven spelregels bij een promotie is dat een vraag niet te ingewikkeld en te genuanceerd mag zijn: de promovendus moet ermee weg kunnen komen. Je kunt je inderdaad met Gerits afvragen of niet de geringe boekafzet buiten de steden in de berekening moet worden verdisconteerd. (Voor Zeeland hebben we daar enig zicht op omdat Van Benthem de hele regio bediende.) Je kunt de zaak nog verder compliceren door erop te wijzen dat de ene provinciestad de andere niet was. (Het Zwolse romanpubliek lijkt overigens eerder kleiner dan groter te zijn geweest dan het Middelburgse.) En ook kan de vraag gesteld worden of wel een evenredig deel van de oplages in de provinciesteden terechtkwam. (Als we Jacob van Lennep, Het leven van C. van Lennep, p. 216 noot 1 mogen geloven, werd van ieder werk van enig belang dat te Amsterdam was uitgegeven, de helft in de stad zelf verkocht.) Maar hoe je ook met deze en nog andere parameters schuift, de uitkomst is nooit dat een echt substantieel grotere romanafzet dan wij hebben gereconstrueerd aannemelijk is. En dan ga ik in de berekeningen, zo beken ik nu maar, steeds uit van een geheel verkochte oplage. Anton Gerits zal dit als man van de praktijk waarschijnlijk een nogal wereldvreemde aanname vinden.

Onze cijfers voor Middelburg zijn daarmee niet boven twijfel verheven maar op grond van ‘circumstantial evidence’ mogen we er, zo geloof ik nog steeds, toch wel enig vertrouwen in hebben en er dus interpretaties op baseren. De markt voor romans en vergelijkbare ‘luxelectuur’, zo kunnen we concluderen, was in Nederland rond 1800 nog zeer beperkt. Dit uitgangspunt blijkt vruchtbaar te zijn voor de verklaring van allerlei boek- en literatuurhistorische ontwikkelingen in die jaren. Gert-Jan Johannes heeft dit aangetoond met betrekking tot het tijdschrift (De barometer van de smaak, Amsterdam 1997) en ikzelf heb het geprobeerd ten aanzien van de roman (Een begrensd vaderland, Amsterdam 1997). Maar tevens - en dat is iets dat Hannie van Goinga in haar rijke studie gedetailleerd in het licht heeft gesteld - wist het boek zijn weg te vinden naar vele lezers die geen (eerste) kopers waren. Dit is waar de discussie over ging. En wat die ‘(te?) grote afstand’ betreft die Anton Gerits ‘weer eens’ heeft ervaren: juist ook met mensen uit de praktijk heb ik over ons onderzoek uiterst geanimeerde en leerzame gedachtewisselingen mogen hebben.