De Boekenwereld. Jaargang 16

[p. 167]

Marginaliën
Alom te bekomen
Anton Gerits

Er is niets zo onzeker als geschiedschrijving. Toch zijn er nog wel historici die zich verbeelden de vergane werkelijkheid heel dicht te kunnen benaderen, ja zelfs vrij nauwkeurig te kunnen reconstrueren. Desondanks zullen we er nooit in slagen het verleden in al zijn aspecten volledig her te beleven. Niemand kan zich een juiste voorstelling maken van de luchtvervuiling in bijvoorbeeld de achttiende-eeuwse straten, noch van de geluidsoverlast die toen voor lief moest worden genomen.

Hannie van Goinga, gedurende vele jaren het nimmer ophoudende kloppende hart van de Dr. P.A. Tiele-Stichting, geeft er, zo bleek bij haar promotie op 19 november 1999, de voorkeur aan zich zo veel mogelijk op feiten te baseren, en zij heeft weinig op met al te veel getheoretiseer. Over de veranderingen in de boekdistributie in de Republiek (der Verenigde Nederlanden) in de jaren 1720-1800 heeft zij in haar dissertatie, getiteld Alom te bekomen, een enorme hoeveelheid feiten aan het licht gebracht. Historici die het enorme werk van het bijeenbrengen van feitenmateriaal verzetten - ook wel aangeduid als behorende tot ‘de school van de Annales’, genoemd naar het Franse tijdschrift dat zo sterk accent legt op feitenmateriaal - kunnen we niet genoeg dankbaar zijn. Ook Hannie van Goinga draagt een hoeveelheid materiaal aan, die niet alleen indrukwekkend is, maar ook boeiend en leerzaam. Kortom, een boek dat geen boekenliefhebber in zijn kast zal willen missen.

Maar hoe staat het met het verband tussen de feiten, de interpretatie van de feiten, en met de invloed van de feiten op het dagelijks leven in lang vervlogen dagen? Zodra we daaraan toe willen komen - sommigen willen daar in het geheel niet aan toekomen, beschouwen het als feitelijk onmogelijk - kan het moeilijk anders of we moeten ons mede baseren op een aantal waarschijnlijkheden, op veronderstellingen, soms geheel maar dikwijls slechts gedeeltelijk gestaafd door controleerbare gegevens. Kortom, we ontkomen dan niet aan enig theoretiseren en soms ook speculeren.

Als de nijvere feitenverzamelaars hun werk hebben gedaan, smeekt een leek om een historicus die ook schrijver is en het aandurft om voor de belangstellende leek (en de geschiedwetenschap wil toch ook de gemeenschap in ruimere zin dienen, dat wil zeggen de belangstellende lezer) een verhaal te schrijven dat gebaseerd is op een synthese van alle veronderstellingen, waarschijnlijkheden en een meestal beperkt aantal absolute zekerheden. De belangstellende leek wil nu eenmaal méér dan cijferreeksen, statistieken, namen, verwantschappen, geldstromen, enzovoort; hij wil iets gewaarworden van het leven van vroeger dagen. Vertegenwoordigers van beide soorten zijn nooit alleen het ene of uitsluitend het andere principe toegedaan. De een is wat meer geneigd een speculatieve benadering te wagen dan de ander. Zeker is dat hoe bevlogener de schrijfstijl is, hoe boeiender het verhaal voor de lezer wordt.

In het beoordelen van de vastgestelde feiten is echter ook voorzichtigheid geboden. Wat mij bij de promotieplechtigheid rond Hannie van Goinga's dissertatie opviel was, dat ook geleerde opponenten soms vragen stellen of beweringen ten beste kunnen geven, waarvan je als leek denkt: ‘Hoe komt die man daarbij?’ Zo was er de stelling van prof. J.J. Kloek van de Universiteit van Utrecht, die twijfelde aan de opvatting van Hannie van Goinga dat er méér romans moeten zijn verkocht dan uit haar onderzoek als vaststelbaar feit naar voren komt. Hij hield ons daartoe voor, dat de door Hannie van Goinga aanwijsbaar vastgestelde verkoop van drie exemplaren van een bepaalde roman in Middelburg niet aan twijfel onderhevig hoeft te zijn, doch integendeel als zeer aannemelijk moet

[p. 168]

worden beschouwd. Dit in tegenstelling tot Hannie van Goinga, die mijns inziens terecht stelt dat dit getal gebaseerd is op de overgeleverde verkoopgegevens van één boekhandelaar en die daarom veronderstelt dat er wel méér exemplaren verkocht zullen zijn via andere boekhandelaren en andere kanalen. Zij speculeert niet over de definitieve hoeveelheid, stelt slechts vast dat wat zij als onomstootbaar feit kon opdelven nog niet de hele waarheid behoeft te zijn. Neen, zei de hooggeleerde opponens, drie is een logisch gegeven waaraan je niet behoeft te twijfelen. Immers Middelburg had in het begin van de achttiende eeuw 13.000 inwoners. Dat was toen een half procent van de totale bevolking van de Republiek. De oplage van een dergelijke roman was in die dagen zo'n 600 tot 800 stuks, en een half procent daarvan is nu eenmaal niet méér dan drie à vier. Maar hoe kun je het toch bedenken, dacht ik als leek - maar wel met enige handelservaring - dat in dorpen, in delen van het land waar, zeker in de achttiende eeuw, alleen boerderijen, plaggenhutten en schaapskooien stonden, evenveel gelezen en gekocht zou worden als in steden? Die 13.000 inwoners moet je niet relateren aan de totale bevolking, maar aan de stedelijke bevolking en dan heeft Hannie van Goinga groot gelijk met haar twijfel.

Interessant was het ook te horen dat een hooggeleerde opponens aan de hand van door Hannie van Goinga gesignaleerde advertenties van boekhandelaren/uitgevers constateerde, dat toch vooral stichtelijke lectuur favoriet was bij de bevolking. Maar, zo dacht ik, ook in de achttiende eeuw zullen handelslieden en, het is niet anders, uitgevers en boekhandelaren - zelfs antiquaren zijn nu eenmaal kooplieden - toch niet overvloedig geadverteerd hebben voor boeken die de deur uitvlogen, maar juist net als tegenwoordig, met boeken die nu juist niet zo vlot van de hand gaan. Anders zouden we nu veel meer advertenties zien voor streekromans en weinig van de erkende literaire schrijvers, maar ook nu is het precies andersom. Van veel in bevlogen advertenties opgehemelde romans en dichtbundels kun je bij De Slegte - zij het van de grote uitgevers bij voorkeur niet in Nederland maar in België - de restanten vinden tegen prijsjes die je doen denken aan tijden van ver voor de Tweede Wereldoorlog.

En dan is er nog een aspect dat we bij het beoordelen van de receptie van boeken nooit uit het oog mogen verliezen, namelijk dat kopen nog niet lezen betekent. Het is in onze dagen ook bekend, dat er boekhandelaren zijn die vaste orders hadden en hebben voor alles wat bij Van Dis ter sprake kwam, en nu bij Hanneke Groenteman of bij Paul ‘Laat de Leeuw’, ongeacht auteur of onderwerp. Dat zijn met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid geen orders van alleen maar lezers, maar ook van niet of weinig lezende snobs.

En waren de mensen in de achttiende eeuw anders? Neen, denk ik. Zij kochten stichtelijke boeken omdat het hoorde en omdat je boekenplankje moest tonen dat je op het rechte pad was. Ik heb anti-christelijke boeken uit de kring van de vrijdenkers rond de baron d'Holbach in handen gehad, die door een aangebrachte band vermomd waren als kerkboekje, compleet met een keurig verguld stichtelijk rugtiteltje. Men deelde de opvattingen van de Verlichting, maar liever niet altijd openlijk. En ook als je je onder invloed van een drankje eens wat al te vrijmoedig had uitgelaten, was het nooit slecht om op een voorbeeldig boekenplankje te kunnen wijzen als een geestelijke herder je kwam bezoeken om je ter verantwoording te roepen.

Ik wil maar zeggen, ik heb bij de promotie van Hannie van Goinga weer eens een (te?) grote afstand ervaren tussen de kamers van geleerden en de wereld daarbuiten. En in dit geval vond ik Hannie van Goinga het dichtst bij de werkelijkheid staan, omdat zij weigerde al te zeer van veronderstellingen uit te gaan, en enkele hooggeleerde opponenten vond ik soms wel wat ver verwijderd van wat de praktijk van het dagelijks leven is, toen en ook nu.