De Boekenwereld. Jaargang 16

[p. 113]

Verschenen cd-roms

In het kader van dit themanummer is ervoor gekozen om ditmaal niet de gebruikelijke publicaties in boekvorm te bespreken, maar de bibliografische en boekhistorische cd-roms die de afgelopen tijd zijn verschenen. De onderstaande signalementen vormen niet meer dan een greep uit het groeiende aanbod op dit gebied.

Francine de Nave (red.), Het museum Plantin-Moretus. Gent, Van De Kerckhove & De Vos Multimedia, 1997. [Windows en Apple MacIntosh] Cd-rom. f105,-

Voor iedere rechtgeaarde boekenliefhebber is een regelmatig bezoek aan het Museum Plantin-Moretus onmisbaar. Sinds enige tijd is het mogelijk om dit Antwerpse paradijs virtueel te bezoeken en via het beeldscherm een kijkje te nemen in de drukkerij, de salon, de binnenplaats, de boekwinkel en andere vertrekken van de Officina Plantiniana. De gebruiker kan in eerste instantie een keuze maken uit drie hoofdrichtingen: 1. familiegeschiedenis en vrienden, 2. de Plantijnse drukkerij en 3. publicaties en collecties. Binnen deze richtingen krijgt men steeds volgens hetzelfde stramien de mogelijkheid om verder te gaan. Dit alles onder begeleiding van stemmige zeventiende-eeuwse klanken.

Zo kan men bij de eerstgenoemde hoofdrichting via een ingenieuze Bethlehemster navigeren in de familie- en vriendenkring van Plantijn. Via een tijdsbalk kan kennis worden gemaakt met alle latere meesters van de Gulden Passer, met hun portret, levensjaren en een korte typering van hun leven en rol in het familiebedrijf. Men kan ook kiezen voor een bezoek aan de zeventiende-eeuwse salon van het statige pand, waar verdere informatie wordt geboden over de vriendenkring van Plantijn. Door te klikken op de geschilderde portretten aan de wand krijgen de verbeelde personages het woord: Plantijn zelf, maar ook de humanist Justus Lipsius, Plantijns dochter Martina en de Spaanse geleerde Benito Arias Montanus. Zij vertellen over hun leven en werk en lichten hun band met de Plantijnse drukkerij toe. De derde keuzemogelijkheid binnen deze hoofdrichting geeft een gesproken biografie van Christoffel Plantijn met aandacht voor zijn rol in de wetenschappelijke wereld van zijn tijd, dit alles geïllustreerd met prachtige foto's.

Vanuit de salon kan - klikkend op de deur - de statige hof van het museum worden betreden. Met de muis kan op de binnenplaats worden rondgewandeld en kunnen de bustes van geleerden in de tuin worden aangeklikt. Deze vertellen dan zelf wie ze zijn en wat hun rol was in de Officina Plantiniana.

Vanaf de binnenplaats is ook de zestiende-eeuwse drukkerij te bereiken, de tweede hoofdrichting op de cd-rom. In de werkplaats kunnen eveneens diverse zaken worden aangeklikt, maar het is ook mogelijk om te kiezen voor een menu waarin via de letterkasten van een zettersbok inzicht is te verkrijgen in het eigenlijke boekdrukken. De zetkasten vertegenwoordigen de opeenvolgende stadia in het productieproces en door erop te klikken wordt informatie over deze fase opgeroepen. De betekenis van begrippen als stempel, matrijs, zethaak, inkttampon enzovoort wordt hierin verduidelijkt. Bovendien is het mogelijk videofragmenten te starten waarin een demonstratie wordt gegeven. Met name voor gebruikers die nog niet bekend zijn met het drukprocédé ten tijde van de handpers, wordt een en ander op een aantrekkelijke en informatieve wijze inzichtelijk gemaakt. In de ‘interactieve zetterij’ kan de opgedane kennis onmiddellijk in praktijk worden gebracht; middels klikken en slepen kan de bezoeker een virtuele zethaak vullen met loden letters. Dit gezette woord kan vervolgens worden uitgeprint. De tweede hoofdrichting wordt gecompleteerd met een presentatie over de rol van Plantijn in de geschiedenis van de boekdrukkunst.

In het derde hoofdonderdeel wordt in de boekwinkel van Plantijn informatie geboden over de meest invloedrijke publicaties uit zijn fonds (zoals onder meer zijn beroemde Biblia Polyglotta). Door te klikken op een van de boeken op de voorgrond start een gesproken informatieve tekst over de betreffende publicatie, terwijl de toehoorder kan bladeren in het boek en kan ‘inzoomen’ op de afgebeelde pagina's.

Een interactieve wand biedt - door een lijst aan verschillende spijkers te hangen - toegang tot presentaties van de diverse collecties van het museum Plantin-Moretus: de bibliotheek (met onder meer het Itinerario van Jan Huigen van Linschoten), de schilderijen, de interieurverzorging, het drukmateriaal, de historische documenten en ten slotte de tekeningen, houtsneden en kopergravures. Van iedere verzameling worden enkele hoogtepunten getoond, waarbij naast de illustratie ook een informatieve tekst te lezen is. Hoewel uiteraard slechts een greep uit de enorme collecties van het museum kan worden getoond, geeft deze presentatie toch een goed beeld van de diversiteit van het museum, van de

[p. 114]

matrijzen en drukpersen tot de ontwerptekeningen en schilderijen van Rubens.

Voor de ingewijden bevat deze cd-rom waarschijnlijk niet al te veel nieuwe gegevens, maar voor degenen die nog niet bekend zijn met Plantijn en zijn bedrijf is het een aantrekkelijke en informatieve kennismaking. De selectieve bibliografie van publicaties over de Officina Plantiniana biedt de geïnteresseerde gebruiker bovendien mogelijkheden te over om zich verder te verdiepen in de materie. De kwaliteit van de illustraties is uitstekend en de interactieve



mogelijkheden van het medium zijn uitstekend benut in de vorm van foto's, gesproken tekst, videofragmenten, interactieve beelden en de multimedia-presentaties waarin een en ander is gecombineerd. Met name in het onderwijs kan deze alleszins redelijk geprijsde cd-rom naar mijn idee goede diensten bewijzen, zeker ook als voorbereiding op een werkelijk bezoek. De historische atmosfeer en de geur van drukinkt in de Plantijnse drukkerij zijn immers door geen enkel medium te vervangen. Deze fraai geproduceerde en informatieve cd-rom nodigt ons eens te meer uit om (opnieuw) naar Antwerpen af te reizen en het unieke museum aan de Vrijdagmarkt binnen te gaan. Voor meer informatie over deze cd-rom verwijs ik u naar de website van de producent: http://www.vandekerckhovedevos. be/plantin/index.html. Belangstellenden kunnen de cd-rom bestellen bij de leverancier: VanDeKerckhove&DeVos Multimedia, Poel 15, b-9000 Gent. Tel. [phone], fax [phone], e-mail [e-mail].

(GV)

J.A. Gruys en H.W. de Kooker (red.), Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800. Leiden, IDC Publishers, 1998. [Windows], f 950,-

Sinds het overlijden van initiatiefnemer prof. dr. Bert van Selm in 1991 staat het omvangrijke project Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 onder leiding van dr. J.A. Gruys van de Koninklijke Bibliotheek. Het is de Leidse boekhistoricus en bibliograaf H.W. de Kooker die het monnikenwerk op zich heeft genomen om de duizenden gedrukte veilingcatalogi niet alleen op te sporen, maar vervolgens ook nauwgezet te beschrijven. Voor opname in het bestand geldt de voorwaarde dat de veilingcatalogus afzonderlijk moet zijn gepubliceerd binnen de grenzen van het huidige Nederland en de voormalige koloniën vóór 1801.

Met de term ‘veilingcatalogus’ wordt in dit verband gedoeld op vier soorten gedrukte catalogi: 1. catalogi voor de veilingen van particuliere bibliotheken, 2. catalogi voor de veilingen van magazijnvoorraden van uitgevers, 3. catalogi van de veilingen van boekverkopersvoorraden en 4. catalogi voor de veilingen van anonieme collecties. Tot dusver zijn circa 3500 van dergelijke catalogi gelokaliseerd. Daarnaast hebben de redacteuren getracht om ook andere typen catalogi op te sporen en in het systeem te verwerken. Het betreft nog eens drie soorten: 5. voorraadcatalogi of boekenlijsten van uitgevers en boekverkopers, 6. catalogi van particuliere bibliotheken (niet bedoeld voor de verkoop) en 7. catalogi van leenbibliotheken van boekverkopers. Deze laatstgenoemde categorieën voegen nog eens meer dan 650 catalogi aan het bestaande bestand toe.

De vele exemplaren van de diverse typen catalogi worden voor het project systematisch bibliotheek voor bibliotheek gefilmd en op microfiches gezet. Na de belangrijke Nederlandse collecties worden nu ook de veilingcatalogi in buitenlandse bibliotheken verwerkt en dat is bepaald geen overbodige luxe bij deze specifieke categorie handelsdrukwerk. Nederlandse veilingcatalogi werden in de zeventiende en achttiende eeuw ruimschoots buiten de landsgrenzen gedistribueerd om buitenlandse klanten en collega's van dienst te zijn. Talloze catalogi zijn hierdoor wel in buitenlandse collecties bewaard gebleven, maar niet in Nederland. Zo zijn veel exemplaren getraceerd in de Bibliothèque Nationale in Parijs en de British Library in Londen. Niet minder belangrijk zijn echter de collecties in Oost-Europese bibliotheken, met name de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel. Om een voorbeeld te geven: van de 38 tot dusver gefilmde ‘Haarlemse’ veilingcatalogi (hetzij uitgegeven in Haarlem, hetzij de collectie van een Haarlemmer betreffende) zijn liefst elf catalogi uitsluitend bewaard in Wolfenbüttel en drie in Parijs. Ook de National Library of Russia in St. Petersburg bleek over een omvangrijke collectie catalogi te beschikken, waaronder talrijke unica. Ook deze catalogi zullen te zijner tijd worden

[p. 115]

gefilmd. Het is een grote verdienste van het project dat men zich de moeite heeft getroost om in al deze bibliotheken op zoek te gaan naar Nederlandse veilingcatalogi en deze in de vorm van microfiches beschikbaar te stellen voor onderzoekers.

De gefilmde catalogi vormen uiteraard een onschatbare bron voor de bestudering van de geschiedenis van het boek in de Nederlanden. In de eerste plaats bieden ze inzicht in het ontstaan en de bloei van het veilingwezen (met name in de steden Den



Haag, Leiden en Amsterdam) in de zeventiende en achttiende eeuw. Het blijft verbazingwekkend dat in deze periode in Nederland in één week naar schatting meer boekenveilingen werden gehouden dan nu in een heel jaar. In de tweede plaats leveren de overgeleverde catalogi de benodigde gegevens voor de geschiedschrijving van de Nederlandse particuliere bibliotheken, een onderdeel van de boekgeschiedenis dat in Nederland tot dusver onderbelicht is gebleven. Behalve voor boekhistorici kunnen de catalogi voor historici op velerlei terreinen van buitengewoon nut zijn. De talloze bibliotheken die in het bestand voorkomen van dominees, kunstenaars, politici, rechtsgeleerden en vele andere historische figuren, geven niet alleen informatie over deze individuele boekbezitters, maar ook over de rol van specifieke boeken in geloofsgroepen, beroepen, wetenschapsgebieden enzovoort.

De onderhavige cd-rom bevat de bibliografische beschrijvingen van de catalogi die werden gepubliceerd in de eerste dertien sets microfiches die tot op heden zijn verschenen. Het betreft 2182 catalogi van de naar schatting 4100 catalogi die het project uiteindelijk zal omvatten. Jaarlijks zullen updates van de cd-rom verschijnen waarop de nieuw verfilmde exemplaren in het bestand zijn verwerkt. Het bestand kan worden doorzocht op namen van personen en instellingen, plaatsnamen, datum van de veiling, vindplaats van het verfilmde exemplaar, catalogusnummer, type catalogus, speciale kenmerken (zoals de aanwezigheid van de namen van kopers) en alle velden tezamen. Helaas ontbreekt een zoekmogelijkheid op het beroep van de boekbezitter, alhoewel dit gegeven wel - tussen rechte haken - is toegevoegd aan de titelbeschrijvingen. Bovendien kunnen gecombineerde zoekfuncties worden uitgevoerd en is van alle catalogi een plaatje van de titelpagina in het bestand opgenomen. Met behulp van buttons kan gemakkelijk in het bestand worden gewerkt en een prima helpfunctie kan worden opgeroepen vanuit Windows.

Zoals uit het bovenstaande kan worden opgemaakt, kan deze cd-rom worden beschouwd als een ontsluiting van de microfiches van de catalogi die tot dusver werden vervaardigd. Abonnees van het project ontvangen de cd-rom daarom ook tegen een gereduceerd tarief. De kosten van een abonnement op de microfiches zijn echter dermate hoog, dat deze vrijwel uitsluitend door bibliotheken zijn op te brengen (maar zelfs in sommige universitaire bibliotheken ontbreken de microfiches!). Een ontsluiting via de cd-rom zou derhalve aan kleinere instellingen en particulieren de mogelijkheid kunnen bieden om althans inzicht te verkrijgen in de beschikbare catalogi, waarmee ook het gebruik van microfilms zou worden gestimuleerd. Thuis op de pc kan een specifieke catalogus worden opgespoord en vervolgens kan in de dichtstbijzijnde wetenschappelijke bibliotheek de inhoud van de betreffende catalogus worden bestudeerd.

Ongetwijfeld is de cd-rom mede met dat doel samengesteld, maar ik begrijp niet waarom dan toch voor een dermate hoge verkoopprijs is gekozen. Aan de productiekosten van de cd-rom kan het niet liggen; die zijn immers vele malen lager dan voor een vergelijkbare publicatie in de vorm van een gedrukt boek. De consequentie van het door idc gevoerde beleid

[p. 116]

is dat ook de cd-rom met een verkoopprijs van 950 gulden onbetaalbaar is voor particuliere onderzoekers die deze graag thuis zouden willen raadplegen. Overigens biedt het Internet voor een enkeling uitkomst. Op de avond dat ik dit schreef was de onderhavige cd-rom (een recensie-exemplaar!) nota bene al beschikbaar op de veilingsite van Ebay tegen een inzetprijs van 200 dollar! Dit neemt niet weg dat het Book-Sales-project met deze cd-rom uitstekend is ontsloten en dat hiermee een schat aan informatie toegankelijk is

Portret Menasseh Ben Israel van Rembrandt.

gemaakt.

De cd-rom is te bestellen op het volgende adres: idc Publishers bv, Postbus 11205, 2301 ee Leiden. Tel. [phone], fax [phone], e-mail [e-mail]. (GV)

J.J.M. de Haas, A.K. Offenberg en M.G. Ootjes, Menasseh Ben Israel. A Digital Collection of Seventeenth-Century Jewish Printing in Amsterdam. Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999. [Windows en Apple Mac-Intosh]. 2 cd-roms. ISBN 90 5356 320 2, f99,-

De Bibliotheca Rosenthaliana in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek herbergt een omvangrijke collectie boeken met betrekking tot de geschiedenis van het jodendom. Enkele jaren geleden (1994) verscheen een prachtige bundel over deze bibliotheek ter gelegenheid van de tweehonderdste geboortedag van oprichter Leeser Rosenthal. Een belangrijke plaats binnen de collectie wordt ingenomen door de uitgaven van Menasseh Ben Israel (1604-1657), een van de eerste joodse boekdrukkers in Nederland. Hij speelde een voorname rol in het wetenschappelijke en culturele leven in Amsterdam; tot zijn vriendenkring behoorden onder meer Vossius, Barlaeus, Hugo de Groot en Rembrandt, die ook een prachtige ets maakte met het portret van Menasseh. Zijn bekendheid heeft hij echter vooral te danken aan zijn drukkerij; de eerste Portret Menasseh Ben Israel van Rembrandt. Hebreeuwse drukkerij: in Amsterdam, die hij in 1626 oprichtte.

Tussen 1626 en 1655 kwamen 76 verschillende drukken van de pers, waarvan er maar liefst 69 in de Bibliotheca Rosenthaliana aanwezig zijn. Vrijwel zonder uitzondering betreft het zeldzame edities van belangrijke werken en het is daarom een goede zaak dat deze werken nu in digitale vorm voor een breed publiek beschikbaar zijn. Op de cd-roms is een bibliografie opgenomen met beknopte beschrijvingen van de door Menasseh uitgegeven werken. Deze korte titels verwijzen naar de volledige beschrijvingen van de boeken, waarbij het volledige boek virtueel kan worden door gebladerd. In een balk links in het beeldscherm is bij ieder boek te zien hoeveel ‘openingen’ kunnen worden bekeken, terwijl rechts in beeld een kleine afbeelding van de titelpagina is te zien. De kleurenscans zijn van goede kwaliteit en er kan dus naar believen worden ingezoomd op illustraties, drukkersmerken of anderszins. Alhoewel de volledige boeken op deze manier te zien zijn op het beeldscherm, hadden de bibliografische beschrijvingen wat mij betreft uitvoeriger mogen zijn. Het ontbreekt aan een inhoudsopgave, vingerafdruk en collatie van de boeken en de commentaren zijn zeer summier.

De bibliografie en volledige weergave van de Menasseh-uitgaven zijn verder aangevuld met een beknopte biografie, twee portretten van Menasseh (het gegraveerde portret van Salmon Italia en de ets van Rembrandt) en een digitale reproductie van brieven van Menasseh aan vader en zoon Vossius en Hugo de Groot. De uitgave wordt gecompleteerd met een lijst van publicaties over Menasseh door de opeenvolgende curatoren van de Bibliotheca Rosenthaliana. Het geheel is zeer verzorgd uitgegeven, zowel wat betreft het cd-hoesje als het beeldscherm. Met behulp van ‘frames’ kan gemakkelijk worden genavigeerd binnen en tussen de diverse onderdelen van de cd-rom. (GV)