De Boekenwereld. Jaargang 16

Metataal - Adriaan van der Weel

Het Internet brengt mensen met elkaar in contact, maar daarmee ook hun uiteenlopende hard- en software. Ondanks het ontstaan (en weer vergaan) van allerlei de facto-standaarden blijft het daardoor met de stabiliteit van de digitale tekstoverdracht maar matig gesteld. De letters van het Romeinse alfabet, met bijbehorende Arabische cijfers, spaties en leestekens, zijn redelijk robuust. Met accentletters is het al een stuk problematischer, en bij typografische kenmerken als inspringen, vet, lettertype en corpsgrootte is het ieder voor zich en de cybergod voor ons allen. En juist die typografische kenmerken vormen de structurerende ruggengraat van onze tekstuele wereld.

Om teksten via het Internet te verspreiden zonder dat voortdurend een delicate afstemming tussen aanbieder en ontvanger nodig is, is een applicatie- en systeemonafhankelijke coderingstaal bedacht: HyperText Markup Language of html. html is een metataal. Dat wil zeggen dat html (pace Marshall MacLuhan) niet de boodschap is, maar alleen iets over de vorm van de boodschap zegt. Metataal of markup is als verschijnsel niets nieuws. Als een uitgeverij bijvoorbeeld een manuscript persklaar maakt, wordt het voorzien van zetinstructies. Die instructies vormen ook een metataal of ‘markup’, in de zin dat ze geen zelfstandige inhoudelijke betekenis hebben, maar iets vertellen over de gewenste typografische vormgeving. Wel zegt de typografische vormgeving op haar beurt iets over de structuur van de tekst.

Zoals de zetter de markup van de zetinstructies vertaalt in de typografische vorm van het zetwerk, vertaalt de Internetbrowser of bladeraar de digitale markup in een grafische weergave op het scherm. Dit gebeurt door middel van een ‘stijlblad’, dat aan ieder met behulp van html gecodeerd element bepaalde typografische kenmerken toekent. De html-code van documenten die via de browser worden binnengehaald, kan zichtbaar worden gemaakt door middel van de opdracht ‘Toon broncode’, ‘Source’, en dergelijke.

De wordingsgeschiedenis van de typografische conventies die wij iedere dag gebruiken is er een van eeuwen. Maar net als met het gewoonterecht zijn die conventies nergens ondubbelzinnig vastgelegd. De typograaf doet zijn best de structuur van een tekst zo helder mogelijk in een grafische vorm weer te geven, en wij doen als lezers op onze beurt ons best om te begrijpen welke tekststructuur de typograaf en de auteur op het oog hadden.

Dat er in dit proces van coderen en decoderen ruimte is voor interpretaties en misverstanden is duidelijk. Nu zijn mensen heel goed in het interpreteren en het onderkennen van dubbelzinnigheden, maar voor de computer is dat (nog) onbegonnen werk. Een mens kan een boek openslaan en snel door de hoofd-

[p. 101]

stuktitels bladeren. Want als we een stukje tekst in een boek tegenkomen dat in een groter corps is gezet dan de lopende tekst, boven aan de zetspiegel staat en gevolgd wordt door een zekere hoeveelheid wit, dan zijn wij in staat, als ook de verdere context daar aanleiding toe geeft, dat stukje tekst als een hoofdstuktitel te interpreteren. Alleen is er nergens in ondubbelzinnige bewoordingen vastgelegd welke typografische informatie precies overeenkomt met de betekenis ‘hoofdstuktitel’. Daar komen dus, zonder dat wij ons daar iedere dag rekenschap van geven, nog heel wat analytische vermogens bij kijken, en daar zijn computers in vergelijking met mensen bijzonder karig mee bedeeld. Een computer heeft er geen notie van wanneer een stuk tekst een hoofdstuktitel is, tenzij dat hem met zoveel woorden wordt verteld.

html heeft het Internet tot zijn huidige populariteit gebracht, maar inmiddels is het al weer tien jaar oud, en daarmee in computertermen redelijk bejaard en met allerlei gebreken behept. Als we er kritisch naar kijken, moeten we constateren dat html de computer nog onvoldoende in staat stelt nuttige dingen met tekst voor ons te doen. De belangrijkste tekortkoming is dat html enerzijds te zeer bouwt op ons typografische verleden, met alle dubbelzinnigheid vandien, en dat het daarvoor tegelijkertijd niet subtiel genoeg is. Zelfs met iets elementairs als inspringen weet html ternauwernood raad. Maar bovendien maakt html onvoldoende gebruik van het feit dat de computer de mens op het gebied van zoeken en vinden op zijn sloffen verslaat.

Eén oplossing is natuurlijk te proberen de computer slimmer te maken, en daar wordt hard aan gewerkt. Een andere weg is om de teksten die we de computer laten verwerken zelf ook slimmer te maken. Dat is wat de gedoodverfde opvolger van html beoogt te doen: de eXtensible Markup Language (xml) is in staat informatie zelf ‘intelligent’ te maken. xml (net als html gebaseerd op de meta-metataal Standard Generalised Markup Language) doet dat door in plaats van de typografische eigenschappen de functie van een stuk tekst te beschrijven. In het geval van bijvoorbeeld een antiquariaatscatalogus op het Internet kun je in html aangeven dat auteurs in vet moeten worden weergegeven (als in <b>Adriaan van der Weel</b>, waarbij <b> staat voor vet en </b> voor einde vet) en titels in cursief, maar een computer weet dan nog steeds niet dat het gaat om een antiquariaatscatalogus met auteursnamen en titels. In xml kun je dezelfde veldstructuur gebruiken als in een database, en bijvoorbeeld de auteur herkenbaar maken als <auteur>Adriaan van der Weel</auteur>, en de titel als <titel>De digitalisering van het woord</titel>. Een stijlblad (net als bij html, maar veel flexibeler) zorgt er vervolgens voor dat deze structuur ook door typografische vormgeving voor mensen zichtbaar wordt gemaakt, bijvoorbeeld zodanig dat <auteur> vet wordt gemaakt en <titel> cursief.