De Boekenwereld. Jaargang 16

[p. 21]

Het Engelse boek in Nederlandse vertaling: Gebroeders Belinfante in de ban van Wilkie Collins
Elly van Winden

The Woman in White (1860) en The Moonstone (1868): met deze twee titels is de negentiende-eeuwse Britse auteur Wilkie Collins altijd redelijk bekend gebleven voor de Nederlandse lezer én tv-kijker. Maar wie vermoedt nog dat deze auteur in de tweede helft van de vorige eeuw veertig romans publiceerde, ruim honderd verhalen, zo'n twintig toneelstukken en talloze essays?

Wie destijds in elk geval goed doordrongen waren van Collins' productie en zijn succes in eigen land en elders, waren de Nederlandse uitgevers. Behalve De vrouw in het wit (1860) en De maansteen (1869) zijn in de tweede helft van de negentiende eeuw nog eens dertig van Collins' romans en veel los werk in het Nederlands vertaald en uitgegeven. Sterker nog, uitgevers verdrongen elkaar bij de Commissie tot regeling van het Vertalings-Recht van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels (vbbb), en zelfs ‘illegale’ vertalingen verschenen. Maar vanaf 1870 kwam aan deze wedijver een einde toen de Haagse uitgeversfirma Gebroeders Belinfante ten tonele verscheen. Als eerste Nederlandse uitgever verwierven de gebroeders tegen betaling toestemming voor vertaling rechtstreeks van een buitenlands auteur en bovendien werden deze rechten gerespecteerd door hun Nederlandse collega's. Tot dan werden vertaalrechten altijd via de vbbb simpelweg onder uitgevers onderling verdeeld, zonder veel acht te slaan op enig recht van de oorspronkelijk auteur. Van 1870 tot aan Collins' dood in 1889 heeft Belinfante vrijwel al het werk van de Britse auteur in het Nederlands vertaald, hetgeen de gedachte oproept aan een monopolie.

Zo op het eerste gezicht hebben Wilkie Collins en Gebroeders Belinfante heel wat teweeggebracht, niet alleen binnen de negentiende-eeuwse Engels-Nederlandse boekhandelsbetrekkingen maar ook wat betreft de houding van de Nederlandse boekenbranche ten opzichte van internationaal kopij-, vertaal- en auteursrecht.

Wetten en reglementen

Het grootste deel van de negentiende eeuw heeft het boekenvak het moeten doen met de Wet op het Kopijrecht van 1817. Het was een ongelukkig product, alleen al omdat de wet naliet een aantal eerdere Koninklijke Besluiten te herroepen, waardoor onzekerheid bestond omtrent onderwerpen die in de nieuwe wet ontbraken of halfslachtig waren uitgewerkt. Maar ten opzichte van het systeem van privileges en octrooien dat in eerdere eeuwen uitsluitend rechten aan uitgevers en drukkers toekende, betekende deze wet voor Nederlandse auteurs een hele sprong voorwaarts: zijzelf - en hun rechthebbenden, bijvoorbeeld een uitgever die het kopijrecht kocht - kregen hiermee het exploitatierecht op hun werk in handen.^1. Buitenlandse auteurs en rechthebbenden werden echter in de wet niet genoemd, wat inhield dat zij op hun eigen werk geen Nederlandse rechten konden doen gelden noch verkrijgen. Zodoende stond de Nederlandse boek-

1. Een volwaardig auteursrecht in de zin van intellectueel eigendom liet nog bijna een eeuw op zich wachten.

[p. 22]

handel en uitgeverij niets in de weg om buitenlands werk naar believen na te drukken in de oorspronkelijke taal, te vertalen of te bewerken, zonder rekening te houden met de wensen of de portemonnee van de oorspronkelijke auteur of uitgever.^2. Het gros van de boekenbranche vond het voor een klein land met een verhoudingsgewijs kleine literaire productie meer dan gerechtvaardigd om de rechten van buitenlandse auteurs buiten beschouwing te laten. Wat vertalingen betreft merkt A.C. Kruseman op dat door de kennismaking met vertaald buitenlands gedachtegoed ‘het veld onzer beschouwing te ruimer en onze zelfstandigheid des te steviger wordt’.^3. R. van der Meulen oppert het volgende: ‘Voor een volk met een zo nauwbegrensd taalgebied als het Nederlandsche moet elke beperking der vrijheid van vertalen belemmerend werken op de wetenschap en beschaving. Bij zulk een volk is de behoefte zijn eigen letterkunde

wilkie collins
Wilkie Collins (1824-1889) heeft lang in de schaduw gestaan van Charles Dickens, zijn vriend en collega in velerlei opzichten. Niet alleen waren ze beiden als auteurs zeer geliefd bij dezelfde categorie leespubliek; ze waren coauteurs en elkaars redacteur, ze stonden naast elkaar op het toneel, gingen samen op (zaken)reis en zetten zich in voor eerlijke (inter)nationale regelingen op het gebied van auteurs- en vertaalrechten. Pas de laatste twintig jaar worden Collins' werk en persoon op hun waarde beoordeeld. Veel bijna vergeten werk is in nieuwe edities verschenen, een aantal romans en verhalen zijn bewerkt voor film en tv, en zelfs valt deze zomer de uitgave te verwachten van Iolane, or Tahiti As It Was: Collins' eerste roman, geschreven en voor publicatie afgewezen in 1844, maar daarna verloren gewaand. Collins was een kleurrijk man en een vooruitstrevend auteur op literair en commercieel gebied. Al vanaf zijn derde roman ontwikkelde Collins zijn eigen varianten van populaire fictie, die hij steevast ensceneerde in het middle-class Victoriaanse gezin, waar zich onder de keurige oppervlakte de meest vreselijke zaken afspeelden. Zo werd hij de onbetwiste vader van de sensational fiction; over zijn positie als eerste detectiveauteur is het laatste woord nog niet gesproken. Op commercieel gebied maakte Collins steeds slimme afspraken met zijn Britse uitgevers waaruit bleek dat hij een zeer scherp inzicht had in de markt- en brancheverhoudingen. Ook buitenlandse uitgevers wist hij telkens te bewegen tot fatsoenlijke regelingen rond herdruk, bewerking en vertaling. Dat het halsstarrige Nederland, in de personen van Gebroeders Belinfante, overstag ging en hem betaalde voor de publicatie van vertalingen deed hem zeer veel deugd. Hij maakte in een vroeg stadium gebruik van syndicatie, een lucratieve maar bewerkelijke publicatie- en distributievorm, en mogelijk in verband hiermee was hij een van de eerste Britse auteurs die een literair agent in de arm namen. Collins kon ook nauwelijks anders dan zo veel mogelijk romans en verhalen blijven produceren en zijn werk zo lucratief mogelijk aan de man brengen. Zijn kosten van levensonderhoud waren bijzonder hoog; niet alleen omdat zijn jicht hem een laudanumverslaving bezorgde, maar ook omdat hij twee gezinnen te onderhouden had. Over sensational fiction gesproken.
gebroeders belinfante
Rechts- en staatswetenschappen vormden de spil van de activiteiten van de gerenommeerde drukkerij, boekhandel en uitgeverij van de familie Belinfante. Niet alleen produceerde de firma juridische standaardwerken - onder andere op het gebied van kopijrecht! - en wetboeken, maar ook rechtskundige tijdschriften zoals Het Weekblad van het Regt en Themis. Vanaf 1859, toen Isaac Belinfante toetrad, sloeg de firma het zijpad naar de publieksmarkt in. Populaire fictie, mode, kinderlectuur en almanakken voor velerlei doelgroepen verschenen in boekvorm, maar ook in afleveringen en als vulling voor tijdschriften zoals het Stuivers-Magazijn en het Familieblad. Ook buitenlands werk werd hiervoor ter vertaling aangekocht, waarbij de firma tamelijk willekeurig te werk ging: er was geen speciale voorkeur voor een bepaalde auteur, een bepaald genre of land van uitgave. Wilkie Collins vormde hierop de uitzondering, en de Collins-Editie is hiervan het beste bewijs. Vanaf het uittreden van Isaac in 1888, hetgeen samenviel met de laatste Collins-vertaalclaim door Belinfante, liet de firma de publieksmarkt geleidelijk achter zich om zich wederom te concentreren op juridisch werk.
De familie Belinfante was een familie van aanzien mét handelsgeest, die de basis legde voor objectieve parlementaire verslaggeving, aan de wieg stond van het Algemeen Nederlands Persbureau en bestuursleden leverde voor de 's-Gravenhaagsche Boekhandelaars-Vereeniging, de vbbb en het Bestelhuis van den Nederlandsche Boekhandel, het latere Centraal Boekhuis. Wellicht is het een combinatie geweest van deze standing en hun juridische oriëntatie in het boekenvak, die Gebroeders Belinfante ertoe bewoog om maar te zwijgen over hun primeur - of was het een nederlaag? - op het gebied van vertaalrecht, behaald samen met een Dickens-volgeling die excelleerde in het dubieuze genre van sensational fiction, en een voorzichtig uitgavebeleid te volgen ten aanzien van Collins' vertaalde werk. Of Gebroeders Belinfante zich geneerden, of dat ze zich liever concentreerden op hun juridische uitgaven dan dat ze zich lieten afleiden door geharrewar met een buitenlands auteur en mobilisatie van hun branchegenoten - de archieven zwijgen.

2. Ook vóór de neggentiende eeuw bestond er geene beletsel om buitenlands werk na te drukken of in vertaling uit te geven. Uitgevers en drukkers hier te lande hielden zich er zelfs zo enthousiast mee bezig dat het ons land het predikaat roofdrukstaat van Europa opleverde.

3. A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel gedurende de halve eeuw 1830-1880, Amsterdam 1886-1887, deel i, p. 65. Zie ook p. 64 en 75.

[p. 23]

aan te vullen met vertalingen van goede werken uit het buitenland oneindig grooter dan bij volken met een wijd uitgestrekt taalgebied en dus gewoonlijk ook veel rijker literatuur.’^4.

Ook was het merendeel van de vakgenoten de mening toegedaan dat vertaling een volledig nieuw werk opleverde waarmee de oorspronkelijke auteur niets van doen had. Bovendien moest een buitenlandse auteur zonder meer al blij zijn dat zijn werk in vertaling werd uitgegeven omdat de aankondigingen en besprekingen van de vertalingen de aandacht zodanig op het oorspronkelijk werk vestigden dat ze de verkoop van het origineel sterk bevorderden.^5.

Duidelijk mag zijn dat achter deze overwegingen commerciële belangen schuilgingen: uitgevers konden zich dankzij deze wet de kosten van honoraria voor buitenlandse auteurs besparen. Uit dit commerciële oogpunt was de branche ook zeer gekant tegen de verdragen, eerst met Frankrijk (1855), later met België (1858) en met Spanje (1863). De problemen lagen vooral op het gebied van vertalingen en het beginsel van wederkerigheid. Vanwege de verschillen tussen de oorspronkelijke literaire productie en consumptie van vertalingen in Nederland enerzijds en die van de verdragspartner anderzijds, zou Nederland telkens aan het kortste eind trekken en met een ‘invoeroverschot’ blijven zitten. Het verweer van de vbbb hield in 1886 zelfs het verdrag met Duitsland tegen.^6. Pas in 1912 ondertekende Nederland de Berner Conventie van 1887, waarmee het internationaal auteursrecht - met daarin vervat het vertaalrecht - van kracht werd.

Waar de Wet op het Kopijregt van 1817 de rechten van buitenlandse auteurs niet eens noemde, was het vertaalrecht een van de onderwerpen die onvoldoende waren geregeld. Eerdere wettelijke regelingen voorzagen in een uitsluitend recht tot vertaling - dat voorkwam dat er meer dan één vertaling van hetzelfde buitenlandse werk werd uitgegeven - en bepaalden de procedure om dit vertaalrecht te krijgen. Maar deze wet vermeldde alleen het ‘kopijregt van vertalingen [als] het uitsluitend regt van Vertalers en regtverkrijgenden, om hunne vertalingen’ uit te geven.^7. In feite bestond er dus geen enkel beletsel om meerdere vertalingen van een en hetzelfde werk uit te geven. De concurrentie tussen uitgevers die hierdoor mogelijk was, was ongewenst in de ogen van de vbbb. Het merendeel van de leden achtte de Nederlandse markt niet in staat om meer dan één vertaling te absorberen; waar verschillende uitgevers verschillende vertalingen publiceerden, was voor beiden de kans op verlies aanzienlijk.

De vbbb besloot daarom direct al in het eerste reglement van de vereniging (1821) de Koninklijke Besluiten uit 1814 en 1815, en daarmee ook het uitsluitend vertaalrecht, verbindend te verklaren voor de leden. In 1822 verzocht men de koning de wet te verbeteren zodat ook niet-leden gebonden waren. Pas zestig jaar en vele verzoeken en voorstellen later kwam de nieuwe wet tot stand. In de tussenliggende jaren heeft de vbbb het razend druk gehad met het bemiddelen in geschillen, het bijstaan van leden in rechtszaken en het aanscherpen en uitbreiden van de reglementaire bepalingen over vertaalrecht en

Pagina uit Harpers' Weekly Magazine van 20 november 1869 met de eerste aflevering van Man and Wife, het portret van de auteur en een van de oorspronkelijke afbeeldingen die Gebroeders Belinfante wilden bemachtigen ter illustratie van de Nederlandse vertaling. Collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam.

4. R. van der Meulen, De Boekenwereld: Theorie en praktijk van den Boekhandel, Leiden 1897, p. 381.

5. V. Loosjes, Geschiedenis van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels 1815-1915, Amsterdam 1915, p. 100-101.

6. Op. cit., p. 102.

7. Op. cit. (noot 3), deel i, p. 108.

[p. 24]

het verwerven ervan. Bovendien stond met zekere regelmaat de vraag ter discussie of het uitsluitend vertaalrecht sowieso wel in het reglement moest blijven; maar steeds bleek de meerderheid zich teweer te stellen tegen het vrijlaten van vertalingsrecht en daarmee het toelaten van concurrerende vertalingen van een en dezelfde titel.

Halverwege de negentiende eeuw werkte het reglement als volgt. vbbb-leden konden het uitsluitend vertaalrecht claimen bij de Commissie tot regeling van het Vertalings-Recht (hierna Commissie) op vertoon van een origineel exemplaar van het te vertalen werk. De eerste ‘toonder’ verwierf de rechten; bij gelijktijdige aanbieding werd geloot.^8. Als er toch een tweede vertaling verscheen, konden leden gehouden worden deze ‘illegale’ vertaling uit hun boekwinkels te weren. Duidelijk mag zijn dat met deze onderlinge afspraak de rechten van een buitenlandse auteur evenzeer werden genegeerd als in de wet. In het gunstigste geval kreeg een buitenlandse auteur één of meer exemplaren van de Nederlandse

Prospectus voor Man en vrouw uit december 1869. Collectie en foto Haags Gemeentearchief.

vertaling opgestuurd, maar voor zover bekend heeft geen enkele auteur geld gezien van een Nederlandse uitgever. Zo was de Nederlandse situatie rond rechten van buitenlandse auteurs en rond kopij- en vertaalrechten toen Collins' eerste werk verscheen.

8. De aldus verdeelde vertaalrechten werden gepubliceerd in de rubriek Ter Vertaling Aangekondigde Werken in het Nieuwsblad voor den Boekhandel, het vakblad voor de boekenbranche. Voor een uitgebreidere bespreking van de procedures rond het vertaalrecht, zie L.G. Saalmink, ‘Het vertonen en aankondigen van te vertalen boeken’, De negentiende eeuw, xvii (1993) en ‘Ter vertaling aangekondigd’, De boekenwereld ix, 4 (1993).

Gedrang rond Collins

Vanaf het begin van Collins' carrière in 1850 had de Nederlandse boekenbranche hem in het vizier: diverse uitgevers meldden zich met eerste uitgaven van zijn romans bij de Commissie, kort na het verschijnen van de werken in Engeland.^9. Maar verder dan het claimen van de vertaalrechten kwamen ze vooralsnog niet. Pas toen Collins' naam in Engeland gevestigd raakte met The Woman in White (1860), begonnen Nederlandse uitgevers zijn werk daadwerkelijk te laten vertalen en uit te geven. Maar toen was het hek ook van de dam. Men verdrong elkaar bijna om de vertaalrechten te bemachtigen; eerst van werk uit het voorafgaande decennium, en voor nieuw werk liep men letterlijk te hoop.^10. Importeurs werden ingeschakeld om de hand te leggen op eerste uitgaven; niet in de vorm van romanuitgaven, maar van tijdschriften waarin de romans in afleveringen werden gepubliceerd alvorens in boekvorm te verschijnen. Ook Duitse herdrukken en Franse vertalingen van Collins' werk werden ter verwerving van de vertaalrechten getoond.^11. Gedurende het hele decennium bleven uitgevers erop gebrand vertalingen van Collins op de markt te brengen, echter zonder de auteur op enigerlei wijze te honoreren.

Waarom de Gebroeders Belinfante zich in 1869 in de slag om Collins mengden is niet duidelijk. De firma had een uitstekende reputatie als uitgever van juridische handboeken en boeken op het gebied van de politieke wetenschappen. Populaire fictie was slechts een zijpad voor de firma, die op dit terrein ook nog eens tamelijk willekeurig te werk ging. Collins vormde hierop een uitzondering: de firma besloot Man and Wife (1869) te vertalen en uit te geven en liet dit volgen door vrijwel al Collins' nieuw verschenen werk. De firma publiceerde zelfs een editie van Collins' verzameld werk (Collins-Editie, 1874-1877).^12.

9. Uit het Nieuwsblad, nr. 15, 11 april 1850 blijkt dat P.N. van Kampen op 8 april Collins' eerste gepubliceerde roman, Antonina, or the Fall of Rome, ter vertaling heeft laten registreren. Hij overlegde de eerste druk die de Londense uitgever Bentley een kleine twee maanden eerder had uitgebracht. Pas in 1866 verscheen de vertaling.

10. Voor No Name, de opvolger van The Woman in White, meldden zich maar liefst zes gegadigden voor de vertaalrechten; vijf van hen brachten de Commissie op 14 maart 1862 een exemplaar van All the Year Round van 15 maart, waarin de eerste aflevering stond; nummer zes kwam een dag later. Nieuwsblad, nr. 12, 20 maart 1862.

11. Sinds 1856 nam de Duitse Baron von Tauchnitz romans van Collins op in zijn Engelstalige Collection of British Authors. Deze zgn. Tauchnitz-edities waren goed verkrijgbaar in Nederland, evenals de Franse tijdschriften waarin vertalingen van Collins' verhalen werden gepubliceerd, de Revue Brittanique en de Revue des Deux Mondes. Dit laatstgenoemde blad werd overigens geïmporteerd door de Gebroeders Belinfante. Zowel met Tauchnitz als met de Franse uitgevers had Collins goede afspraken over honoraria kunnen maken.

12. Archiefmateriaal over Belinfante is te vinden in de familie- en firmaleggers in de gemeentelijke archieven van Den Haag en Spijkenisse. Het materiaal is fragmentarisch. Er is redelijk wat reclamemateriaal, maar correspondentie, contracten en financiële gegevens ontbreken vrijwel geheel. De ‘prospectussen & personalia’-mappen in de bibliotheek van de kvb te Amsterdam bevatten slechts een fractie van wat zich in de gemeentearchieven bevindt. Zie voor Belinfante op. cit. (noot 3), deel 11, p. 616-619, en M.R. van der Krogt, ‘185 Jaar Bedrijvigheid in Den Haag. De historie van een boekhandel’, Het Karos van Staat: De Achterkant van Oud-Den Haag 11, ed. M.R. van der Krogt et al., Den Haag 1987, p. 3-17.

[p. 25]

Gebroeders Belinfante op het matje

Voor de vertaalrechten van Man and Wife gingen de Gebroeders Belinfante de concurrentie met collega's aan via de Commissie.^13. Om de rechten van de oorspronkelijke illustraties te verkrijgen namen ze contact op met de firma Cassell, Petter and Galpin, die de roman in afleveringen publiceerde in het populaire geïllustreerde familietijdschrift Cassell's Magazine. Deze firma verwees de Hollanders vervolgens door naar Collins zelf voor zijn persoonlijke toestemming. Hun brief aan ‘Madame Wilkie Collins’ behelsde naast het vriendelijke verzoek om de illustraties te mogen gebruiken, ook een summiere aankondiging van het voornemen de roman te vertalen. Ze lieten dit vergezeld gaan van een uiteenzetting van de Nederlandse principes en de praktijk rond vertalingen van buitenlandse romans; ook stelden ze Collins een exemplaar in het vooruitzicht van het Stuivers-Magazijn, het tijdschrift waarin de vertaling zou verschijnen.^14.

Gebroeders Belinfante speelden Collins hiermee prachtig in de kaart. Als fervent voorvechter - samen met Charles Dickens en collega-auteur Charles Reade - voor behoorlijke honoraria voor auteurs was Collins zeer goed op de hoogte van de gang van zaken in Nederland en elders.^15. Het was hem reeds gelukt om in vrijwel heel Europa, de Verenigde Staten en Canada goede afspraken te maken met uitgevers en eerlijk beloond te worden voor zijn werk.^16. Nederland was een van de weinige landen waar hij, noch andere Britse auteurs, grip op had gekregen, tot de firma Belinfante het hoofd boven het maaiveld uitstak.

13. Het Nieuwsblad registreerde Belinfantes recht om Man and Wife te vertalen in het nummer van 4 november 1869. De firma overlegde een exemplaar van Cassell's Magazine waarin de roman in afleveringen verscheen.

14. De volledige originele correspondentie tussen Belinfante en Collins is niet te achterhalen - Collins' manuscripten zijn bijna hopeloos verspreid geraakt over talloze archieven en bibliotheken, ook particuliere. Van Belinfantes brieven ontbreekt elk spoor. Collins' kant van de correspondentie bevindt zich gedeeltelijk in het Humanities Research Center van de Universiteit van Texas te Austin. Fragmenten van Collins' brieven zijn redelijk uitgebreid opgenomen (echter zonder eenduidige verwijzingen naar vindplaatsen) in twee biografieën: Catherine Peters, The King of Inventors. A Life of Wilkie Collins, Londen 1991 en Kenneth Robinson, Wilkie Collins. A Biography, Londen 1951. De hiernavolgende citaten komen uit deze twee publicaties. Overigens geeft ‘Eene Kwestie over Kopij-recht’, Nieuwsblad, nr. 49, 9 december 1869, een weinig betrouwbare contemporaine samenvatting van een deel van de briefwisseling, maar dit artikel gaat wel in op Belinfantes bijdrage.

15. Meer over de contacten tussen Collins, Dickens en Reade is te vinden in T.S. Eliot, ‘Wilkie Collins and Dickens’ in T.S. Eliot, Selected Essays 1917-1932, Londen 1951, en M.L. Parrish en Elizabeth V. Miller, Wilkie Collins and Charles Reade, Londen 1940.

16. Na de afspraken over opname in de Duitse Tauchnitz-serie sloot Collins in 1857 een lucratief contract met een Franse uitgever voor vertaling van al zijn werk tot dan toe. In 1857 kwam hij met de New-Yorkse Harper and Brothers overeen om tegelijk met de Britse publicatie ook de Amerikaanse editie te laten verschijnen. Auteur en uitgever namen de enorme tijdsdruk en rompslomp met scheepszendingen voor lief, omdat deze regeling de bijzonder gehaaide en bijna onstuitbare Amerikaanse roofdrukkers aanzienlijk tegenwerkte. Met de geautoriseerde Canadese uitgave van Man and Wife behaalde Collins een Britse primeur op het gebied van Canadees kopijrecht. Peters, op. cit. (noot 14), p. 177 en 316.

Een gepeperde briefwisseling

Boekomslag van Collins' The Woman in White in de sixpence-editie van Chatto & Windus uit 1895. Foto uit Sixpenny Wonderfuls: 6d Gems from the Past, Londen 1985.

In zijn eerste reactie op Belinfantes brief beperkte Collins zich nog tot ironisch commentaar op de hem geboden beloning: ‘What am I to do with a copy of the magazine? I don't understand Dutch. All that I can do is to look at your magazine, and mourn over my own neglected education’, dat hij gepaard liet gaan met een sarcastische suggestie voor een alternatieve beloning: ‘Permit me to suggest that you might acknowledge the receipt of the right to translate Man and Wife in a much better way than by giving me the magazine. It is quite a new idea - you might give me some money.’

Gebroeders Belinfante antwoordden hierop dat zij niet van plan waren om de vertaling door te zetten als Collins zijn bezwaren zou handhaven, maar dat andere Nederlandse uitgevers zich er zeker niet door zouden laten weerhouden. In zijn reactie hierop trok Collins pas echt goed van leer, zowel tegen de Haagse firma als tegen de gehele Nederlandse boekenbranche: ‘I persist, in the interests of public morality, in asserting my right to regard as my own property the produce of my own brains and my own labour. [...] I declare any publisher who takes my book from me, with a view to selling it in any form for his own benefit - without my permission and without giving me a share in his profits - to be guilty of theft, and to be morally, if not legally, an outlaw and a pest among honest men. And I send the correspondence between us to an English newspaper of wide circulation... In this way, my views on the subject of fairdealing with foreign authors may possibly reach the ears of those other persons of larcenous literary habits, who are ready - as you kindly inform me - to steal my story, without that preliminary notice of their intention, which you yourselves were personally

[p. 26]

compelled to give me by the honourable conduct, in this affair, of my English publishers.’

Collins voegde de daad bij het woord: de Britse krant The Echo en het Amerikaanse Harper's Weekly vond hij bereid deze en andere gepeperde brieffragmenten te plaatsen. Diverse Britse kranten maakten melding van de zaak in de redactionele kolommen. In Nederland rapporteerden in elk geval de Amsterdamsche Courant en - zoals verwacht - het Nieuwsblad voor den Boekhandel over de kwestie.^17. Meer dan een neutrale samenvatting van de berichtgeving in de genoemde bronnen wijdde het Nieuwsblad echter niet aan de zaak. Redactioneel commentaar bleef uit en zelfs branchegenoten onthielden zich - tegen de gewoonte of zelfs liefhebberij in - van bijdragen aan de rubriek Ingezonden Brieven.

17. ‘Eene Kwestie over Kopij-recht’, Nieuwsblad, nr. 49, 9 december 1869. Uit dit artikel blijkt dat bovengenoemde periodieken aandacht aan de zaak hebben besteed. De periodieken zelf zijn of niet beschikbaar of niet voldoende gedetailleerd genoemd om een en ander na te slaan.

Gebroeders Belinfante overstag

Een reactie van de Gebroeders Belinfante daarentegen bleef niet uit. Collins had bij hen blijkbaar een gevoelige snaar weten te raken. Ze kwamen vrijwel ogenblikkelijk tegemoet aan Collins' verzoek, tot verbazing van de auteur zelf, die hierover in The Echo schreef: ‘I have to announce a conclusion to this matter which was not anticipated. [...] Messrs. Belinfaute [sic] Bros. concede the point which I endeavoured (good-humouredly) to press upon them in my first letter. Of their own free will (bound by no law whatever) they consent to recognise my moral claim on them. [...] Let us take Belinfaute Brothers to our hearts as brothers in international copyright with ourselves! They publish Man and Wife in Holland with my full consent, and with my best wishes for the success of the speculation.’

Later schreef Collins aan zijn financieel adviseur: ‘Belinfaute Bros. have sent me as purchasemoney for Man and Wife the sum of one hundred guilders - amounting in English money between £8 and £ 9!^18. As they have never hithero paid sixpence to any author (but a Dutchman) in this civilised universe, I feel bound to consider myself as the object of extraordinary munificence.’

Hiermee werd Collins, voor zover bekend, de eerste Britse auteur die geld ontving van een Nederlandse uitgever voor het toestemmen in het maken en uitgeven van een vertaling van zijn werk. Ook Gebroeders Belinfante hadden met deze primeur een bijzondere positie verworven in het reeds ingewikkelde spel om vertaalrechten in Nederland. Of ze zich overigens vanaf dat moment op het standpunt stelden dat buitenlandse auteurs in het algemeen bepaalde rechten hadden bij vertaling in de Nederlandse taal, is onzeker.^19.

18. Ter vergelijking: omdat Man and Wife zo goed liep in de Verenigde Staten, stuurden Collins' Amerikaanse uitgevers hem een extra cheque van £ 500.

19. Onderzoek naar het Engelse boek in Nederland is een van de hoofdpunten van de afstudeervariant Book and Publishing Studies van de opleiding Engelse Taal- en Letterkunde, Universiteit Leiden. In de onderzoekscursus ‘Goedkope novels en prachtwerken’ zijn een aantal jaargangen van het Nieuwsblad steekproefsgewijs doorgenomen op bijzonderheden rond vertaald werk van Britse auteurs. Eerdere financiële transacties als deze tussen Collins en Belinfante zijn niet naar voren gekomen.

Belinfante: onverstoorbaar en onopgemerkt

Collins' scherpe tong en grote mond, het financiële offer, het uitblijven van enige steun of zelfs maar een reactie van branchegenoten - het weerhield Gebroeders Belinfante er niet van om na de publicatie van Man en Vrouw gedurende bijna vijftien jaar vrijwel het volledige oeuvre (zowel reeds bestaand als nieuw werk) van Collins in Nederlandse vertaling uit te geven. Ongetwijfeld zorgde Collins ervoor zijn aandeel in de winst te krijgen.

Ondanks het feit dat Belinfante een bijzondere positie had verworven, deed de uitgever vooralsnog geen poging om deze in een principiële discussie of in de praktijk te toetsen. Vermoedelijk had de gekochte toestemming van de buitenlandse auteur geen - of geen zekere - geldigheidswaarde voor de Nederlandse branche, maar Belinfante ondernam geen actie om duidelijkheid te krijgen. Van een discussie over deze kwestie binnen de algemene ledenvergadering van de vbbb of in het Nieuwsblad is niets gebleken. In het opvallend geringe aantal recensies van de vertalingen kwam het niet ter sprake. De uitgever zelf deed niets anders dan de toestemming van de auteur vermelden in reclamemateriaal en op titelbladen. Wat de praktijk van het claimen van de vertaalrechten betreft bleef de firma nauwgezet de voorgeschreven procedure door de Vereeniging volgen: Belinfante toonde de Commissie een exemplaar van het originele werk, zeer kort na de verschijningsdatum, en adverteerde vrijwel steeds het voornemen een geautoriseerde vertaling uit te brengen - tot september 1880.

In 1879 en 1880 volgden Gebroeders Belinfante nog de standaardprocedure voor het verkrijgen van de vertaalrechten op The Fallen Leaves en Jezebel's Daughter (beide 1879). Maar de firma was lang niet zo vlot als anders met het vertonen van de oorspronkelijke uitgave aan de Commissie. Voor Jezebel's Daughter overhandigde Belinfante een exemplaar

[p. 27]

Portret van Wilkie Collins in de jaren zestig van de negentiende eeuw. Collectie National Portrait Gallery, Londen. Foto Herbert Watkins.

van de South Wales Weekly News van 13 september 1879, maar dat vond pas ruim vier maanden later plaats, eind januari 1880! Klaarblijkelijk kostte het de firma - voor het eerst - de nodige moeite om een origineel te bemachtigen. Nu was de South Wales Weekly inderdaad wel een heel ander periodiek dan Cassell's Magazine, The Graphic of All the Year Round. Collins maakte eind jaren tachtig duidelijk de overstap van exclusieve publicatie in een tijdschrift met een brede, vaak landelijke verspreiding, naar vrijwel gelijktijdige publicatie in regionale kranten die tezamen een even brede verspreiding kenden - en die waarschijnlijk moeilijker te verkrijgen waren in Nederland.^20.

In september 1880 claimden de Gebroeders Belinfante Collins' volgende werk, The Black Robe, dat in afleveringen verscheen in de Sheffield Independent, ook weer een regionale krant. Het was echter niet een exemplaar van deze krant dat Gebroeders Belinfante ter vertaling lieten registreren, maar het ‘Bewijs tot het Recht van uitgave in de Nederlandsche Taal [...] van den schrijver verkregen’ (hierna auteursbewijs). Een uitgave in de oorspronkelijke taal zal ongetwijfeld aanwezig zijn geweest ten kantore van de firma - alleen al ter vertaling van de tekst bijvoorbeeld. Maar voor het verkrijgen van de vertaalrechten heeft de firma er geen gebruik van gemaakt - en dat was ook niet nodig.

20. Deze publicatie/distributiemethode kwam in opkomst in Engeland rond 1875 en staat aldaar bekend onder de naam syndicatie. De verkoop van verhalen en romans aan een aantal niet-overlappende media tegelijk bezorgde een auteur zowel een betere totaalprijs voor zijn werk als een aanzienlijke uitbreiding van zijn lezersmarkt. Vergeleken met de nationale tijdschriftenpers bereikten lokale en provinciale kranten een andere doelgroep dan middle-class-huishoudens die reeds gewend waren te lezen, namelijk krantenkopers en lower-class-lezers: de massa. En naar die massa, hun leeshonger en hun geld - niet veel per persoon, maar gezamenlijk een aanlokkelijk marktpotentieel - was de Britse branche al op zoek sinds de verworvenheden van de industriële revolutie het produceren van drukwerk op grote schaal mogelijk of zelfs noodzakelijk maakten. De bewerkelijkheid van de verkoop aan een aantal kranten tegelijk werd al gauw ondervangen door het ontstaan van coördinerende organisaties zoals Tillotson's Fiction Bureau en de National Press Agency. Zie Graham Pollard, ‘Novels in Newspapers: Some Unpublished Letters of Captain Mayne Reed’, Review of English Studies 18 (1942), p. 72-85;Michael L. Turner, ‘Tillotson's Fiction Bureau: Agreements with Authors’, in: R.W. Hunt, I.G. Phillips en R.J. Roberts (red.), Studies in the book trade in honour of Graham Pollard, Oxford 1975.

Vertaalrecht te koop! of toch niet?

Portret van Isaac Belinfante (1814-1892), een van de actieve vennoten van de firma Gebroeders Belinfante in de tweede helft van de negentiende eeuw. Foto uit M.R. van der Krogt, Het Karos van Staat. De Achterkant van Oud-Den Haag 11, Den Haag 1987.

Twee jaar eerder al had de vbbb namelijk besloten tot een reglementswijziging die het mogelijk maakte het vertaalrecht te claimen met een bewijs van aankoop van dat werk van een buitenlands auteur. Kruseman formuleerde het als volgt: ‘In 1878 werd eindelijk ten minste één stap voorwaarts gedaan, door het eerbiedigen van het recht van hem, die dat recht gekocht had van den oorspronkelijken schrijver of uitgever.’^21.

Krusemans verzuchting komt voort uit het feit dat de vbbb de discussie over het vertaalrecht al zo vaak - in 1821, 1835, 1841, 1845, 1848, 1857, 1858, 1863, 1864, 1865, 1866 en 1873 - had gevoerd. Daarbij ging het steeds óf om kleine details in de procedure óf om het hete hangijzer van het schrappen of handhaven van het uitsluitend vertaalrecht uit het reglement ten gunste van het toelaten van concurrerende vertalingen van hetzelfde werk. Het onderhavige resultaat was echt een stap voorwaarts omdat het concreet, praktisch en ook door tegenstanders van het uitsluitend vertaalrecht - zowel binnen als buiten de vbbb - gewenst was. Overigens was het de laatste reglementswijziging voordat in 1882 de Wet tot regeling van het Auteursrecht van kracht werd.

Hoewel er nu toch Nederlands geld in buitenlandse handen kwam, duidde deze reglementswijziging niet op een verandering in de houding ten opzichte van rechten van buitenlandse auteurs. Gevaarlijk gebied was het wel. Kruseman waakte ervoor het woord vertaalrecht in één adem te noemen met ‘oorspronkelijken schrijver’. Ook de totstandkoming van de wijziging getuigt van uiterste behoedzaamheid om toch vooral niet de indruk te wekken dat een buitenlands auteur

21. Op. cit. (noot 3), deel 11, p. 549.

[p. 28]

enig recht toekomt bij vertaling van zijn werk. Uit de toelichting bij het voorstel blijkt het bestuur met de wijziging te beogen dat ‘hij in de eerste plaats bescherming zal mogen genieten, die zich voor de mogelijkheid om de eerste [“toonder”] te zijn, geldelijke opofferingen heeft getroost, waarvan een deel, zij 't dan ook indirect, den auteur van het oorspronkelijke werk ten goede kan komen’.^22.

De voorgestelde bepaling noemde de auteur al niet meer; het ging om het ‘bewijs [...] dat hij van den uitgever een exemplaar der bladen van het werk heeft aangekocht’. De algemene ledenvergadering wilde kennelijk nog vager zijn over de ontvanger van de geldelijke opofferingen, want de aangenomen wijziging betrof uiteindelijk het ‘bewijs [...] dat hij een exemplaar der bladen van het werk heeft aangekocht’. En waar Kruseman nog het aangekochte object vagelijk omschreef als ‘recht’, timmerde de officiële bepaling de zaak volledig dicht met een concrete verwijzing naar ‘een exemplaar der bladen’: de drukproeven.^23.

Duidelijk mag zijn dat hier opnieuw en vooral commerciële belangen speelden: de verruiming van het reglement bood wederom bescherming van de investering die een Nederlandse uitgever had gedaan ter vertaling en uitgave van een vreemdtalig werk.

Deze reglementswijziging lijkt Gebroeders Belinfante, met hun primeur van gekocht vertaalrecht, op het lijf geschreven. Echter, ze lieten het aanvankelijk voor wat het was, hetgeen doet vermoeden dat zij niet mede de hand zullen hebben gehad in het tot stand komen van de wijziging.^24. Ze begonnen pas gebruik te maken van de verruimde regeling toen ze niet anders konden - gedwongen door Collins' nieuwe publicatiestrategie die de verkrijgbaarheid van het claimmateriaal bemoeilijkte. Bij afwezigheid van archiefmateriaal verduidelijkt deze handelswijze van de gebroeders hun betrekkingen met Collins aanzienlijk. De firma heeft gekozen voor de meest risicoloze weg van betaling achteraf per vertaling. In ruil hiervoor heeft men niet meer bedongen dan het vooraf mogen vermelden van Collins' toestemming en na 1880 de ontvangst van een betalingsbewijsje in het vooruit. Terwijl een aantal van Collins' vaste buitenlandse uitgevers met de grootste spoed drukproeven of zelfs het manuscript van hem ontving, heeft Belinfante in elk geval van Jezebel's Daughter en The Fallen Leaves niet eens een exemplaar van de eerste uitgave ontvangen.

22. Nieuwsblad, nr. 65, 16 augustus 1878.

23. Nieuwsblad, nr. 65, 16 augustus 1878.

24. Zeker is dat Belinfante in 1878 allang niet meer de enige uitgever was die buitenlandse auteurs betaalde. De toelichting van het bestuur bij de reglementswijziging vermeldt dat ‘dergelijke overeenkomsten [...] bij de samenstelling van dit reglement zelden voorgekomen of niet bekend waren. Thans echter, [zijn] dergelijke gevallen niet meer zeldzaam.’ Op. cit. (noot 22).

Wapenfeiten: de balans opgemaakt

Een geld-voor-rechtenprimeur, gevolgd door ruim vijftien jaar exclusieve en geautoriseerde publicatie van vertalingen van Collins' werk en halverwege die periode een vbbb-reglementswijziging ten gunste van gekocht vertaalrecht - op het eerste gezicht leken Gebroeders Belinfante zich behoorlijk te hebben onderscheiden op het gebied van Engels-Nederlandse boekhandelsbetrekkingen en hun opvattingen over rechten van buitenlandse auteurs. Nader beschouwd blijken zij bar weinig wapenfeiten te hebben geleverd. Aannemelijker is dat de kwestie rond het vertaalrecht zich zodanig ontwikkelde dat de branche zich neerlegde bij de gedragslijn die Collins en Belinfante als eersten hanteerden, zeker toen vakgenoten hun voorbeeld volgden. Belinfante sneed in elk geval geen vooruitstrevende punten aan binnen de branche; niet over de rechten van buitenlandse auteurs, noch over een doorlopend monopolie op de vertalingen van een enkel auteur. Integendeel, de firma bleef braaf aan de leiband lopen, niet alleen van de vbbb, maar ook van de Britse auteur. Zeker is dat Wilkie Collins - samen met zijn vriend Charles Dickens - zowel in Europa als op het Amerikaanse continent kranig ten strijde trok waar het om auteurs- en vertaalrechten ging. Hier te lande vond Collins in de Gebroeders Belinfante een willig slachtoffer dat hem publiekelijk tot voorbeeld kon dienen om de hele Nederlandse branche wat manieren bij te brengen.