Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

IV. Hooftstuk.

Reflexions Morales, Satiriques & Comiques sur les Moeurs de nôtre siecle &c.

of:

Zedekundige, Berispende en Scherssende Aenmerkingen over de zede onzer eeuwe. Derde druk, vermeerdert en verbetert. Men heeft 'er eenen sleutel by. Te Amsterdam, by J. Frederik Bernard. 1716. In 8. Groot 320 bladzyden, behalven Voorrede en Bladwyzer.

DIe dit werk schreef, meent 'er eenigen luister aen te vinden om twee uitver-

[p. 190]

kochte drukken en om deezen derden druk. Het is wel zoo; maer men moet evenwel niet waenen, dat het een wiskonstigh bewys zy van de deugt deezes boeks. Want, indien dit doorging, de historiën van Tyl Ulenspiegel, van Florus en Blanchefleur, van de verduldige Helene en diergelyke grollen, zouden zyn werk in waerdye verre overhaelen. Zoo kan een boek niet goet genoemt worden, omdat het eenen goeden trek heeft, tenzy men daerby onderstelle, dat de stoffe schrander zy en van schrandere geesten getrokken worde.

De Schryver zeit ook, dat hy vermeeten schynt te weezen (dan magh het ook wel een ander zeggen) met deeze stoffe aen te roeren na Pascal, de la Rochefoucaut, en la Bruiere, die daerin uitgemunt hebben: en bekent verders, dat hy de schriften dier braeve mannen geleezen en herleezen, ja zelfs dat hy hunne gedachten altemets (om zoo te spreeken) verwerkt heeft, zoo dat hy zich vernoege, met ze in zyn werk ook van anderen te laeten leezen en herleezen. Dus zy de Leezer gebeeden, om den Schryver, op die openhartige bekentenisse, niet aenstonts en onverhoort als eenen letterdief (plagiarius) te doemen: maer hy weete, dat die oude gedachten, van anderen ontleent, weder jeugdigh gemaekt worden, en vernieuwt, gelyk trouwens van de meesten wel gedaen wordt. Eene gedachte ook, die nieuw genoemt wordt, is niet altyt iets, dat nooit in iemants harssenen gekoomen is, maer meest, dat,

[p. 191]

natuurlykerwyze, in de gedachte van ieder een moet vallen. Men kan wel iet nieuws uitvinden; maer nieuw is ook, dat met eenen nieuwen zwier wordt uitgedrukt: te beter, naerdat het bondigh en krachtigh worde voorgestelt.

De stoffe, die de Schryver verkooren heeft, is onuitputtelyk. Het allerdoordringendste vernuft kan alle haere deelen niet doorkennen. Der menschen gebreken zyn oneindigh. Wat in hun belachlyk is, gelykt eenen Proteus en verandert op den minsten wenk der Mode met haere veelverwige klederen. Lighter, dan de wint, zyn hunne driften, en wie van daeg door eenen onbeschoft breeden hoet alle oogen op zich trekt, zal morgen zich doen uitlachen door eenen rant, die naeuwlyks een stofregentje voor de neus kan afsluiten. Harpago, voorhenen gierigh en allergierighst, quam door den raedt zyner goede vrienden zoo verre, dat hy zyn gelt te grabbelen smeet.

Dus, altyt in zyn' raedt en zyn besluit verwart,
Vliegt d'onstantvaste mensch van 't wit weêr naer het zwart.
't Geen hy van daeg veracht, zal hy weêr morgen roemen,
En 't geen hy 's morgens keurt voor goet, weêr 's avonts doemen.
Die nu zyn vyant is, was noch onlangs zyn vrint.
Hy heeft op 't minst gerucht, draeit met den minsten wint.

[p. 192]

Elk tast deeze gebreken aen op eene wyze, overeenkoomende met zynen aert en zyne gesteltenisse; elk gaet ze met verschillende wapenen te keer. De een filosofeert en wil met redenkavelen alle quaede beginsels smooren. Een ander acht ze geene redenvoeringen waerdigh en kyft en schelt, raest en tiert. Een derde, wat koeler van bloet, meent de menschen schaemroot te zullen maeken, als hy eene naekte en onverniste schildery hunner gebreken ophangt. Een vierde speelt de rol van Demokryt, vergroot, belacht en beschimpt de zelve. Met reden verbeeldt zich deeze, dat men zich minder laet bespotten dan onderwyzen, of bekyven, of de waerheit zeggen.

Uit de laetste soorte van Zedemeesteren is onze Schryver, en hy handelt met zulk een oogmerk allereerst van den mensche in het byzonder, dien hy iet heel dubbelzinnighs noemt. Wie onder de vrouwen over de benoeming aen het twisten raekt, verzekeren we u, zal zich gelukkigh noemen, dat zy geenen mensch heet, hoewel hy 'er van zeit, dat de mensch de reden, welke ook in de vrouwen is, ontfangen heeft, en de zelve misbruikt.

Verwaght niet, dat wy de kleuren op al de printen leggen zullen, noch ook dat wy al de afgezette printen zullen te zien geeven. Zyn 'er reets twee drukken in de werelt, zoo is ook het boek met zyne zeventien hooftstukken by veelen reets bekent, en die het niet zagen, weeten dan maer, dat hy han-

[p. 193]

delt (in orde) van der menschen dwaesheit en doot en bezigheden: van Hovelingen en Nieuwsschryveren: van geluk en wederwaerdigheden: van bequaemheit: van eige liefde en deugt: van Mode: van gemeene Besten (voornaementlyk van dat van Hollant) en staetkunde der Christenen, die (het is wat hart) geene andere zouden kennen, dan die van Machiavel: van statleeven en verkeering, daer de Saletjonker zyne beurt krygt: van dwaelingen en vooroordeelen: van dollen en verkeerden yver en (Fanatisme) fantasye: van kleinachtinge voor Geleerden: van het belachlyke, dat 'er is in huwlyk, weduwschap, deftigheit, rouw draegen, en van vrouwen, vriendschap, vrienden deezer eeuwe, gemaekt door iemant, die geene vrienden heeft: eindelyk van Godtsdienst, daer hy eindight met te betuigen, dat, indien men iet quaets in zyn werk vindt, hy gereet is, om het af te keuren, hoewel de besten beter zullen oordeelen, dat men in zyn werk niets quaets zetten moet. Daer moet wat melk aen de kan zyn, als men liever den naem wille hebben, gelyk hy wil, van eenen sleghten Logicus, dan van eenen Vrygeeft.

Maer, dat is 'er overgeloopen, als een haen over heete koolen. Het is ook, om dat wy niemant zouden koomen te branden, en zelfs de blaeren onder de voeten vinden. Want wie zoude de Priesters (om geene Predikanten te schryven) durven het hunne zeggen, en zoo, gelyk ze hier eenen braeven

[p. 194]

steek krygen. Hoewel 'er maer van den Schryver en eenen Menschenhaeter samengesprooken wordt over de zulken, die, frisch van tronië, lui en lekker, kloek en gezont, ryk en zonder zorgh, nergens minder, dan van hunne plichten weeten. Zouden ook deezen maer alleen het kunstje hebben, om de meiden te bekyven over eene saus, die te laf of te veel gekruit is? Ten minsten zullen zy alleen niet weezen, die meetkunstigh aen het bewyzen gaen, dat de meiden de pottaedje te veel verkookt, en te min geredeneert hebben op het verbranden eener patryze; om 'er hier niet van te zeggen, dat 'er van gezeit wordt, of het aepje uit de mouwe te laeten kyken.

Ook zullen wy ons wel wachten van eenen Amsterdammer te noemen (hoewel 'er zulk een sleutel by is) die van zyne wooninge een knekelhuis maekt, heele en halve lichaemen en leden ten toon stelt, en wegens kostelyke overblyfsels van dieven en moordenaeren geleerdelyk spreekt: hoe ook de Schryver wensche, dat hy zich met verstorvene beenderen bemoeie, zonder zyne konst aen het werk te stellen, om leevendigen te dooden.

Het is ook raer, dat de man niet veelen magh, dat een ander op het schynen van de maen, alle avonden, zynen plicht gaet bewyzen aen de sterren! Ja maer, zeit hy, alle andere plichten zyn hem onbekent, en wie weet, of hy, moede om by menschen te woonen, geenen lust hebbe, om naer Sa-

[p. 195]

turnus te gaen verhuizen en zoo verre, als het mooglyk is, van ons af te woonen?

Man! Man! dat gaet niet. Waerom juist iemant in het byzonder met uwen sleutel by het hooft genoomen? Magh 'er dat zoo al onder loopen, als men eenen wakkeren Letterkenner den naem van Mopsus geeft, die quansuis alle vereischte hoedanigheden, om met Grieken en Romeinen te verkeeren; die de zede en gewoonte dier volkeren op een prik zoude kennen en in onze eige zeden onweetende zyn? Wy altoos laeten het tot uwe verantwoording, en leezen liever van de Koffihuizen, hoe hier elk als een staetsman redeneere, verbonden maeke en breeke, legers werve en verslae, vlooten uitruste en verniele, met de belangen van ieder staet op zyne wyze te regelen.

Dat wy ook van het opperste Goet vinden, gaet gemeenlyk zoo, terwyl een ieder naer zyn belang de denkbeelden daervan maekt, en een Heerschzuchtige het stellen zal in de opperste waerdigheit; een Gierigaert in rykdommen; een Hoveling in des Konings gunste: en dit is al by de Heidenen gezien en waere te wenschen, dat het by de Christenen niet gevonden wierd, die hier beschreeven worden, als welke de naekte deugt verachten en verstooten, het gelt meer beminnen, dan het Euangeli, en door daeden hunne woorden wederleggen.

Men moet zien, wie het schryft, daer een Persiaen van eenen eerlyken man onder de Christenen gaet schryven. En hoe? Ieder,

[p. 196]

zeit hy, wie in den Christelyken Godtsdienst gebooren en met wat waters besproeit of gegedoopt is (gelyk zy het noemen) geen moordenaer, dief of struikroover zynde, als hy zich maer van het schavot kan houden, is 'er een eerlyk man, al is hy een vrek, woekeraer, onmededeelzaem. Met konst en behendigheit magh men het wel weezen en men moet 'er maer de uiterlyke plechtigheden van Godtsdienst waerneemen. Den naem van eerlyk geeven zy aen eenen ryken schoft, die hun goet of slechts geen quaet doet, en weigeren dien aen deugtzaeme en verstandige mannen, die arm zyn. Och, waere het al geloogen, en wat 'er gemelt wordt van geveinsde Godtsvrucht!

Op de Kerk en het kerkgaen weet hy mede veel te zeggen, en de Christenen koomen 'er hem te prachtigh binnen, als of de min prachtigen aldaer veracht wierden. Het stoot hem, dat men 'er de plaetsen verhuurt en gelt moet geeven, om te hooren: dat 'er de ryken in weitsche stoelen pryken en de armen staen moeten: dat de laetsten worden verdrongen, verstooten, bekeeven, als de een of de ander woekeraer niet gaeuw genoeg wordt doorgelaeten: dat 'er een Stoelenzetter koopmanschap dryft en wat dies meer is, zulks noch de Kerkgangers, te onaendachtigh, hem niets anders doen, dan beuzelen, slaepen, geeuwen, snuiven, en 'er nooit koomen, dan als zy niets te doen hebben.

Zoo wordt al dit voorige van eenen Persiaenschen Filosoof, eenen Musulman, briefs-

[p. 197]

gewyze meest, geschreeven, die elders, om weder wat te zalven, ons gemeene Best tot aen den hemel verheft, en 'er van zeit, dat hier de kleinen tegen de grooten beschermt worden. dat hier de Rechtveerdigheit op haeren troon zit en men geen gewelt of slaverny kent: dat de borger, die het gebiedt over zynen medeborger heeft, zich zelven niet vergeet, nochte hoe hy zelf een borger zy: dat hy met genoegen den rechterstoel verlaeren zonder hovaerdye met de geringste medestedelingen verkeert: dat een Magistraetspersoon vader is zonder meester te zyn en de burgers kinderen zyn zonder onderdaenen te weezen. Mooglyk meent 'er de kerel geen een af, omdat hy 'er zoo kort op laet volgen, dat hy den Hollanderen (quansuis) geenszins hunne eere wil beneemen, maer openhartigh bekennen, hoe zy knaphandige beurzensnyders zyn en daerin geen volk in de werelt hoeven te wyken. Te meer, omdat hy zeggen durft: Een Hollander is een lichaem eener menschelyke gedaente, gekneedt van melk en boter, in wiens midden eene ziel beslooten is, om niets te denken, dan hoe best gelt te schraepen. .. Dat hem enz. Maer niet quaet te worden over de tael van eenen Franschman, al moght hy 'er zich mede gekittelt hebben.

Voor ons: wy schryven'er niet meer van, dan dit laetste, en hoe de Schryver, wie hy zy, eenige zinspeelingen hebbe over studiën en Boekmaekers deezer eeuwe: waeronder deeze zyne aerdigheit heeft: Kleander (zeit

[p. 198]

hy heeft alle hoedaenigheden, die een tolk moet bezitten. Hy heeft eene wonderlyke geheugenis. Hy spreekt vreemde taelen beter, dan zyne eige. Hy kan broot en vleesch eischen in het Hebreeusch en Arabisch. Hy zal, als het nootzaeklyk is, een kompliment maeken in het Turksch, of in het Chineesch en eindigen in het Maleitsch. Als men hem beledigt, kan hy in het Persisch kyven enz.

Eindelyk, leezer, vindt gy achteraan, ten toegiste, een schimpdicht tegen verscheidene Fransche Preekers in Hollant. Het schimpdichten toch, zoo het schynt, krygt niet light een einde, en hoe zoude hy opzien, als men'er eens een maekte op eenen schryver, die doorgaends, gelyk deeze doet, met zoo weinigh eene achtinge en eerbiedenisse gesprooken heeft van de heilige verborgentheden des Christelyken Godtsdiensts, schoon de styl al leevendigh is en zuiver!