Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

II. Hooftstuk.

Het reght gebruik der Wereltbeschouwingen, ter overtuiginge van Ongodisten en Ongeloovigen, aengetoont door Bernart Nieuwentydt. M.D.

WIe voorhenen met een graege lust het deftigh werk van den Heere Nieuwentydt, met ons, bekeek, noodigen wy wederom tot nieuwe beschouwingen, ons verzekert houdende, dat hem meer en meer bezigheits zal verschaft worden, om den grooten Schepper in alle zyne werken te eerbieden.

De zestiende Beschouwing gaet ontrent de Vereeniging van ziel en lichaem, de Verbeeldinge en het Geheugen. Wat is het eerste niet wonderbaer en alle begrypen der Filosoofen te boven gaende? En schoon iemant daervan al een begryp meende te hebben, zal een Godtverzaeker nochtans, hierin, iets

[p. 158]

moeten erkennen, dat voor hem ten eenen maele onverstaenbaer is. Want, het zy hy tracht te beweeren, dat de lichaemelyke stoffe (waerin hy ons niet dan beweegingen kan aentoonen) nochtans bequaem kan worden, om te denken en te verstaen; laet hy ons maer eens zeggen en aenwyzen, wat samenstel der deelen, wat kracht, snelheit, bepaeling van loop en bestiering, volgends rechte of kromme lynen, in deeze bewooge stoffe vereischt worde, om ze tot redeneeren en het verstaen van eene Wiskonstige betooginge, bequaem te maeken. Men zal hem niet eens behoeven te vraegen, of dit booven het bereik van zyn verstant gae. Of het zy dat hy stelt, dat zyne Ziel onlichaemelyk is, hy toone eens aen, hoe het kan geschieden, dat eene Ziel, onstoffelyk in haer weezen, en die, volgends alle denkbeelden, die men gewoon is daervan te maeken, geen lichaem kan aendoen noch daervan aengedaen worden, echter op, naer of door het beweegen des lichaems (het geen wy nu niet betwisten, omdat het tegen eenen Godverzaeker, zeit de Heer Nieuwentydt, niet noodigh is kan aengedaen worden, en van haere zyde het lichaem wederom aendoet en beweegt, of ten minsten daertoe aenleiding geeft; zoo dat op zyn enkel willen, zyn lichaem gezont zynde, het uitsteeken van zyne hant, by voorbeeldt, straks volge, en op het branden der zelve aenstonts pyne gevoele. Zoo hy dit niet ondervondt, zoude hy het zelve voor geen loute-

[p. 159]

re onwaerheit, en voor een ydel herssensmeedsel moeten houden? Een Godverzaeker leere dan hieruit, met schrik des herten, dat 'er een ontegenspreekelyk bewys in leit, dat zyne reden en denkbeelden, hy magh daer zoo veel als hy wil op vertrouwen, ten eenenmaele onmaghtigh zyn, om hem van de waere gesteltheit, maght en wyze der werkingen van alle buiten hem wezentlyk bestaende zaeken, naer waerheit te onderrichten, en denke dan vry, of hy het deswegens wel veiligh kan oordeelen, om in het lasteren en loochenen van eenen zoo onbegrypelyken en maghtigen Godt, dus onbezonnen voort te gaen? Te meer, kan iemant met reden, en met gerustheit van zyn gemoet, wel zeggen, dat het geene hy zelfs niet verstaet, door een los geval zoude veroorzaekt worden? Wanneer men noch daerenboven aenmerkt, dat de Ziel, door haeren wil, niet op ons geheele lichaem werkt; of liever, dat ons geheele lichaem aen de Ziele, in haere beweegingen, niet gehoorzaemt; maer, zoo het ons toeschynt, alleen die deelen, welke haere zenuwen van de voorherssenen en ruggegraet ontfangen. Waer het ook van daen koome, dat alleen onze armen, handen, beenen, en alle leden, waermede wy gezeit worden vrywilligh te werken, naer den wil der Ziele bewoogen worden, terwyl andere deelen, die hunne zenuwen van de achterherssenen hebben, en alleen tot ons leeven en onderhoudt dienen, als het hart, maeg, darmen, slaghaderen en in-

[p. 160]

gewanden, naer deezen wil in geenen deele luisteren; noch ook, gelyk de voorige, op onzen wille bewoogen, of stil gehouden konnen werden. Ten anderen, zoo onze Ziel niet gevoelt op de aendoeninge van ons geheele lichaem, zoo bevindtmen, dat, behalven ons hair en uitwasschende nagels, de beenen zelfs ook ongevoeligh zyn, die zoo groot eene gedeelte van ons lichaem uitmaeken, om niet te zeggen, dat men de longe, zonder pyne, in veele menschen ziet weghzweeren, en dat de heelkonstige waerneemingen ons leeraeren, dat zelfs de herssenstoffe zeer veel kan lyden, zonder het zelve met eenigh gevoel aen de Ziel bekent te maeken. Zeer deftige aenmerkingen maekt de Heer Nieuwentydt uit dit alles, die het ons leet is dat wy alle niet konnen openleggen. De doorluchtige plaets, Hand. XVII. 28, wordt vervolgends in een helder daghlicht gezet, en Efez. III. 20. ook krachtigh tot dit einde aengedrongen. Met veel reght en reden vraegt onze geleerde Schryver, of het wel te denken zy, dat zulk een wys, verstandigh en zoo net redeneerend een weezen by veele geleegentheden, als de Ziel is, van eene Oorzaek, die noch verstant noch wysheit had, voortgekoomen konne zyn? By deeze geleegenheit wordt Psalm XCIV. 10. Job XXXV. 10, 11. ook opgeheldert. De Heer Nieuwentydt geeft vervolgends ter overweeginge, hoe ellendigh de werelt gestelt zoude zyn, indien ze alleen van verstandelooze menschen bewoont wierd. De

[p. 161]

Verbeeldinge en het Geheugen koomen vervolgends ter baene, en wordt alles, diesaengaende, ook keurlyk afgehandelt.

De menschelyke driften, lydingen en neigingen, neffens de voortteeling, zyn het onderwerp van de XVII Beschouwinge. Wat heeft men, hierontrent, geene reden, om des goeden Scheppers wyze bestiering te eerbieden, wanneer wy ervaeren, dat wy ons niet alleen beezig vinden, maer dat wy ook met vermaek werkzaem zyn? Wy bespeuren in ons een begeerte of verlangen en hoop naer het goede, dat wy als toekoomende aenzien: blydschap, wanneer wy het verkreegen hebben: liefde tot het zelve, wanneer wy het bezitten, en in tegendeel, eene vreeze voor het toekoomende quaet: een droefheit als het ons overkoomt, en haet en afkeer tegen de oorzaeken, die ons het zelve doen byblyven. Zoude iemant wel scherper spooren konnen aenwyzen, om het goede te betrachten, en het quaede, het zy voor zich zelven of voor anderen, die men bemint, af te weeren? Is 'er wel iet machtigers, om de regeering van Godt, en het uitvoeren van zyne wysselykbetoogde eindens, aen te toonen? Want zoo 'er geen Godt is, die alles naer zyne voorzienigheit bestiert, waer koomt het dan van daen, dat de menschen, welker lichaemen en vochten uit de zelve voedselen en daerom uit de zelve stoffe bestaen, echter in zoodanige gevallen, daer het nut van de menschelyke samenwooninge zulks vereischt, dus onderscheiden van driften

[p. 162]

en geneegenheden zyn? Het was ook noodigh, dewyl iemants leeven te kort en zyne geleegenheit en maght te klein is, om alles voor zich zelven te bezorgen, wattot zyn onderhoudt en welweezen noodigh is. Wie kan een oordeel vellen, dat zulks alleen by geval zoude zyn? Eene tegenwerping, die iemant zoude moogen inbrengen, wordt, door den Heer Nieuwentydt, bondigh opgelost. Uit het bewoonen van de koude, dorre en noortsche deelen der werelt, wordt ook een bewys voor des grooten Maekers aenweezenheit afgeleit, en de plaetsen Jer. X. 23. en Spreuk. XVI. 9. tot dien einde aengedrongen. De voortteeling en de lust der menschen in het algemeen tot de zelve, wordt vervolgends afgehandelt. Over de woorden Gen. III. 16. Met smerte zult gy kinderen baeren en tot uwen man zal uwe begeerte zyn, vraegt de Heer Nieuwentydt met reden: zoude eenigh mensch wel ooit zulk een tael durven voeren, en niet denken, dat hy by al de nakoomelingen altyt voor dwaes zoude gehouden worden? namentlyk, dat in volgende eeuwen voor altoos plaets zoude hebben, dat vrouwen, zulke kleinmoedige schepsels, zich aen zoo veele moeite, pynen en gevaeren, ja aen de doot zelve zouden bloot stellen, en zulks niet eens, maer meermaelen. By deeze geleegenheit wordt de wysheit van het heilig Boek uit verscheide plaetsen getoont, en Matt. XXII. 37, 38, 39. VI. 9. en XI. 29. ten dien einde opgeheldert en aengedrongen.

[p. 163]

Hoe verschillende de gedachten van voornaeme Natuuronderzoekers, ontrent het eerste beginsel van den mensche ook zyn magh, wordt het nochtans by de hedensdaegsche Natuurbeschouwers, na zoo veel onderzoeks, met genoegsaeme zekerheit aengenoomen, dat alle dieren uit een beginsel of grontformeersel voortkoomen, waerin alle de leden van het lichaem, als in een opgerolt kluwen, op een gepakt en in een gerolt zyn, die, door de werking van een bykoomende stoffe en vogten, als opgevult en uitgerolt worden, ter tyt toe, dat het samenstel van alle de leden de grootte van een volwassen lichaem bereikt heeft, het geene uit Psalm CXXXIX. 16. ook wordt aengedrongen, dewyl het zeer opmerkelyk is, dat het woort (golam) ongeformeerden klomp, eigentlyk een in, en op een gerolt kluwen, betekent, dewyl het wortelwoort te samenwinden te kennen geeft, gelyk wy vinden in Leusdens Lexicon, op de 57 bladzyde. Dit alles wordt by onzen schranderen Naervorscher noch nader onderzocht en aengetoont, dat het hooft waerschynelyk het voornaemste werktuig tot het uitrollen van het grontbeginsel is. By welke geleegenheit Efezen I. 22, 23. IV. van vers 11-16. ingeslooten, en inzonderheit Kol. II. 19. een nader licht ontfangen en in des zelfs goddelykheit nader geslaeft worden. De bedenking, die iemant moght te binnen koomen, of het wel moogelyk zoude zyn, dat een grontformeersel, het geen in het begin misschien

[p. 164]

maer een zantje, of minder, groot is, wel tot de grootheit van het lichaem eens Mans van zes voeten lang kan uitgerolt worden, ziet men door den Heer Nieuwentydt weghgenoomen. By deeze geleegenheit wordt ons ook eene tafel vertoont van alle de knechtjens en meisjens, die in 82 jaeren tyts binnen Londen gedoopt zyn. Waerin het zeer aenmerkelyk voorkoomt, dat binnen die slat, in 82 achtereenvolgende jaeren, het getal der knechtjens jaerlyks dat der meisjens te booven ging. Dat het verschil der zelve zich altyt tusschen twee niet verre van een zynde paelen heeft uitgestrekt, zoo dat 'er altyt eenige jongens meer gebooren zyn, als de helft van alle kinderen op een jaer bedraegt, en dat de meerderheit van de jongens, boven die van de meisjens, nooit zoo groot is geworden, dat de kinderen meest alle jongens zyn geweest; waeruit zeer aenmerkelyke waerneemingen worden genoomen, en uitrekeningen diesaengaende opgemaekt, die eene ingespanne aendacht vereischen, en alles krachtigh dienen, om aen te wyzen, dat niets by geval, maer alles van eenen aenbiddelyken en alwyzen Maeker afhangt.

Van de kleine werelt, den mensche, dat wonderstuk der natuure, het pronkjuweel van Godts vingeren, gaen wy met onzen grooten Doorzoeker der Natuurgeheimen tot de groote werelt, en in de XVIII Beschouwinge tot de Lucht over, waerin wy menschen, even gelyk de visschen in het water,

[p. 165]

moeten leeven. De Heer Nieuwentydt houdt deeze welgepaste orde, dat hy eerst van eenige eigenschappen der zelve, en daerna van haere nutbaerheit en dienst, die ze aen menschen, dieren, planten enz. doet, ons verslagh geeft. De gryze outheit is ten eenen maele onkundigh geweest van de luchtgesteltenisse, in tweederlei opzight. Voor eerst, ontrent haere zwaerte, als ook ontrent haere veerige, uitzettende of uitspannende kracht. Duizenden van jaeren heeft men de lucht voor light gehouden, en dat ze, gelyk andere lighte lichaemen, niet naer beneden, maer naer boven ging. Doch de uitvinding der weerglazen heeft aenleiding gegeeven, om te denken, of ze wel niet zwaer moght weezen. Het krachtighste, immers het klaertste en eenvoudighste middel, om zulks te bewyzen, dunkt de Heer Nieuwentydt dit te zyn, dat men een glas vol luchts aen een netgemaekte balanse weegt, en de lucht door eene luchtpomp, zoo verre zulks moogelyk zy, uitgelaeten zynde, dit glas op nieuws weegt, wanneer men het onderscheidt zeer welgewaer zal worden. De wyze, hoe men de veeraghtige en uitzettende kracht van de lucht betoogt, vindt men op de 318 bladzyde. Deeze twee voornoemde groote en in de voorleede eeuwe eerst ontdekte eigenschappen van de lucht maeken haere drukking of perssing uit, welker verbaestmaekend geweltaen veelen ongelooffelyk, en haere eigenschappen en gebruiken niet an-

[p. 166]

ders, dan verwonderlyk konnen voorkoomen. De Heer Nieuwentydt wekt de Ongodisten krachtigh op, om de groote en vreesschelyke krachten te beschouwen, die hen geduurigh omringen, en waeronder zy onophoudelyk leeven, en die, tenzy ze door een wonderbaer tegenwight betoomt wierden en alzoo verhindert, om schade aen te brengen, magtigh zouden zyn, indien deeze tegenkraght eenigszins zyne werking naliet te oeffenen, om ons aenstonts ten eenenmaele te verpletteren. Het welk vervolgends, door de werking van een weerglas, betoogt, en ook aengetoont wordt, dat de lucht zoo veel als het water perst. Om de ongeloofbaere grootheit deezer perssinge op ons lichaem nader aen te wyzen, vooronderstelt men met waerheit, dat een man, zes voeten hoogh, van onder tot boven, door ma kander gerekent, eenen voet breet is. Uit het voorheen betoogde ook is te zien, dat op elke voetbreette zoo veel gewights steunt, als of het water ten minsten zo voeten daerboven stont. En dus, elke lichaemelyke (Culische) voet ontrent 63 ponden waters weegende, volgt van zelfs, dat op elke voetvlakte van ons lichaem altyt dertighmael 63 of 1890 ponden, en derhalven op zes voeten, die wy het lichaem stellen breet te zyn, zesmael 1890, dat is 11340 ponden waters staen, waermede ons lichaem alleen voor of achter gedrukt wordt; zoo dat, als men de kracht van de perssinge, die het voor en achter te gelyk

[p. 167]

draegt by een neemt, dit samen 22680 ponden zal uitmaeken. Zoude iemant zulk eene ontegenspreekelyke waerheit wel ooit hebben konnen gelooven, dat hy, als hy meent stil te staen en niets gewaer wordt, nochtans zoo wel van vooren als van achteren, met niet minder dan 10000 ponden gedrukt wordt? En, dat dit schrikkelyk gewelt door geen ander middel belet wordt hem ten eenenmaele te verbrysselen, dan om dat'er zoo net een tegenwight in die geduchte krachten wordt waergenoomen? Ja wie zoude daeraen twyselen, of 10000 ponden gewights, ons alleen zaght en langksaem drukkende, zouden genoeg zyn om iemant het leeven te beneemen, hoe veel te meer noch, wanneer zoodanigh een gewight met zoo groot eene snelheit tegen ons aenstiet? Schoon dit alles iemant wonderbaer moght voorkoomen, wordt het door de waerneeming van de uitwerkselen eener luchtpomp nader hant astelyk gemaekt, andere gevolgen, uit het voorgaende natuurlyk vloeiende, nader aengedrongen en de sterke perssing der tucht noch klaerder opgeheldert. Doch hoe schadelyk ons de lucht zoude konnen zyn, wordt ons haere nutbaerheit ook in verscheidene opzigten, als ook in de ademhaelinge aengetoont, nevens veele andere fraeie aenmerkingen, die, om haere meenigte, in ons bekrompen bestek niet konnen ingelascht worden. Laet ons nochtans, uit deeze deftige Beschouwinge van de lucht, de achtbaerheit van het Goddelyk Woort aenwyzen.

[p. 168]

Zeer verstandigh wordt ons de buiging der Zonnestraelen, in den morgen- en avontstont, uit. Jud XIX. 26. Jerem. VI. 4. en Psalm CIX. 23. aengetoont, als ook uit de nieuwe ontdekkinge van de zwaerte der lucht afgeleit, dat de plaets Job XXVIII. 25. toen hy den wint het gewight maekte, of liever, volgends Robbertzon, toen hy aen de lucht het gewight maekte, van een boovenmenschelyke afkoomste is. Het geen ook uit de Godtspraeke van Jes. XLII. 5. ten opzichte van de veerachtige en uitbreidende kracht der lught, afgehaelt wordt. Eene plaets, die waerlyk van veele opmerking is. De woorden van Elihu, Job XXXIV. 13,14,15. worden, ten deezen opzighte, ook in een helder daghlicht gestelt, en alles tot de maght en wysheit van Godt, en van zyn H. woort, zeer deftigh overgebraght.

Van de lucht gaet de Heer Nieuwentydt, in de XIX Beschouwinge, tot de Luchtverbevelingen, (Meteora) als wolken, mist, wint, regen, bliksem, donder enz. over. Onze naeukeurige Natuuronderzoeker staet toe, dat alle deeze dingen, voor het grootste gedeelte, buiten het bereik van zoodanige ondervindingen gestelt zyn, die daerhenen strekken, of om alle hunne oorzaeken met grondt naer tespeuren, als ook om de zekerheit van eenige, hoewel anderszins waerschynelyke gedachten, daeraen te konnen beproeven Nochtans dunkt hem dit echter de waerheit te zyn, dat de lucht, op veele lichaemen, veele eigenschappen bezit van

[p. 169]

het geene de Scheikundigen noemen Smeltvoght (of menstruum) even op de zelve wyze werkende, als brandewyn, die op speseryen staet, welke daervan eenige deelen uittrekt, en, de zelve in zich smeltende, met zich vermengt. Zoo dat alles, wat opwaerts gaet en van den Heere Nieuwentydt voor een klein gedeelte wordt opgetelt, zich met de lucht vermengt. Zwavelachtige deelen zyn zeker, en blyken uit den reuk, die na sommige bliksems volgt. Het vuur is blykbaer uit de bliksemen in de lucht en de stoffe, die de Scheikundigen Phosphorus noemen. Vlugge en Alkalische Zouten, als die van roet, hartshoorn, enz. zyn ook kennelyk, omdat ze zoo naeuw moeten bewaertworden. De Zuure vogten zyn openbaer uit den zuuren reuk, dien zy van haer geeven. Noch meer andere stoffen worden hier opgetelt. Wie zoude, dit alles overweegende, zwaerigheit konnen maeken, om de lucht als een Smeltvoght aen te merken? Hierop betoogt onze geleerde Schryver, dat de in de lucht gesmoltene uitvloeisels, van zoo groot eene meenigte vaste en vloeiende stoffen nochtans in de zelve haere eigenschappen konnen behouden, die zy te voren, eer zy met de lucht gemengt waeren, gehadt hebben. Waeruit de Heer Nieuwentydt ook, met goeden gevolge, afleidt, dat, uit de verscheide samenvoegingen en scheidingen van de zelve, ook verscheide hoedanigheden der luchten moeten voortkoomen; zoo dat sommige deelen, die anderzins onschadelyk

[p. 170]

zyn, door samenlooping met malkander, schadelyk en doodelyk, en ook, die quaetaerdigh zyn, wederom heilzaem konnen worden. Het geen ook nader wordt beweezen. Wie yst en beeft derhalven niet, wanneer hy een reght begryp van de lucht gemaekt heeft, overdenkende, hoe uit deeze samenloopingen, schiftingen en anderszins, zoo wel schadelyke als nutte uitwerkingen konnen volgen? Zoude het wel wonder zyn, indien men dit alles aen het bloote geval toeschreef, dat het zelve tot een woeste baiard Chaos verviel?

Het is den Heere Nieuwentydt meenigmaelen met ontzagh voorgekoomen, wanneer hy overwoog hoe vuur, water, aerde, Zon, Maen en Sterren, van ons konnen gezien worden en de lucht nochtans voor ons onzichtbaer is. Leit dan hier in geene groote wysheit van den almachtigen en goedertieren Schepper opgeslooten, dewyl wy, alle deeze dingen ziende, waermede deeze lucht, in welke wy moeten leeven, bezet is, met schrik zouden aengedaen worden? Even eens zoude het zyn, wanneer wy de lucht konden proeven. Wat reden van verplichtinge hebben wy dan niet ontrent onzen grooten Stichter?

De misten en nevels koomen vervolgends eerst ten onderzoek, waerontrent fraeie waerneemingen worden opgelevert, waerdigh, om in alle haere omstandigheden, in het werk zelf, nader ingezien te worden.

De Wint is de allergemeenste, doch daer-

[p. 171]

om geene min verwonderlyke luchtsbeweeging. Dat de zelve een vloet en stroom van eene voortgedreeve lucht is, weet ieder een; en schoon de zelve, door haer vreesselyk gewelt en ysselyk geloei, gruwelyke schade veroorzaekt, wordt ons hier nochtans zeer overtuigende aengetoont, hoe nootzakelyk de Wint zy. Als voor eerst, omdat, ingevalle het geene in de lucht opgeheeven werd aldaer verbleef zonder elders vervoert te worden, en geen versche lucht tot ons gebracht werd, als dan de geheele aerde wel haest tot eenen algemeenen kerkhof stont te worden. Ten tweede zoude men ook ondervinden, dat indien de waterdampen nedervielen, alwaer zy door de Zonne opgetrokken zyn, zy meerendeels in de Zee zouden te neder storten, zonder dat het drooge, vrughtdraegende beemden en planten, daerdoor eenige bevochtiging zouden genieten. Ten derden en ten opzichte van de Scheepvaert, die, by gebrek van wint zoude moeten ophouden. Dit alles wordt nader aengedrongen, en des Scheppers wysheit en goetheit daeruit bondigh gestaeft. Eene tegenwerping tegen de veranderlykheit van den wint wordt krachtigh opgelost en de nutbaerheit van de passaetwinden aengeweezen. Waerontrent men veele fraeie aenmerkingen ziet opgelevert, en daerdoor de plaetse Pred. I. 6. opgeheldert, alles ook dubbelwaerdigh, om in het werk zelf breeder beschouwt te worden.

De onoplosselyke gevallen, ontrent de

[p. 172]

moussons en passaetwinden, zien wy ook door Pred. XI. 5. en Joh. III. 8. bevestight, en dienen deeze plaetsen met een, om de goddelykheit van het H. Woort te staeven. Doch hoe onbegrypelyk de wint ons in alle zyne uitwerkselen mogt voorkoomen, zoo bevindt men nochtans voor eerst, dat de lucht een stroom en wint kan maeken, wanneer ze beslooten is, en de plaets, die ze bevat, naeuwer gemaekt wordt, waerdoor zy, geperst, door alle openingen, die zy vindt, uitbarst en een geblaes of wint vertoont. Ten tweeden ziet men ook een andere voortgang of stroom der lucht voortkoomen, wanneer daer iets door de lucht snel bewoogen wordt, dewyl de lucht alsdan met eene groote snelheit volgt. Gelyk men ondervindt, wanneer men van zyn ope rechterhant de vingers byeen voegt, en die, by voorbeeldt van de linker- naer de rechterzyde, met eenige snelheit beweegt. Dan zal men zeer gevoeligh ondervinden, dat de volgende lucht tegen het opene van de hant aenblaest, inzonderheit, wanneer men de zelve met tonge en speeksel eenigszins nat gemaekt heeft. Hoe men op een zichtbaere wyze hiervan konne overtuigt worden, vindt men ook by onzen wyzen onderzoeker aengeweezen. Ten derden ziet men ook eenen wint door zieding (effervescentia) verwekt en met voorbeelden alhier bevestight. Ten vierden brengen sommige onderzoekers ook hierby de zoo zeer geweldige en onstuimige voortdryving der lucht en rook,

[p. 173]

die men gewaer wordt, wanneer men Salpeter met eenige zwavelachtige stoffen, door de zelve alleen met vuur aen te raeken, aen het branden doet koomen. Het geen ook nader door onzen naeuwkeurigen Naervorscher aengetoont wordt. Ten vyfden, perst de lucht ook op malkander in een wintroer, waerdoor des zelfs uitzettende kracht vergroot wordt, en men zal bevinden, dat zy eenen kogel, zelfs tegen den wederstant van de gewoone en buitenlucht aen, met zoo veele snelheit zal voortstuwen, gelyk tot veeler verwondering nu reets bekent is. Ten zesden, uit het gestelde blykende, met wat snelheit de lucht voortgedreeven kan worden, als zy, in haere uitzettende kracht dikker, en, meerder in de zelve plaets op een geperst, sterker wordt; zoo wordt ook een zeer groote snelheit van de zelve getoont, wanneer men de tegenkracht, of in het geheel of ten deele, van de tegenstaende lucht alleen weghneemt, met de zelve in eene plaetse minder te maeken. Volgends de rekeningen van de Wiskonstenaeren, heeft de lucht, die in eene ledige plaets eerst inberst, de snelheit van 1305 voeten in eenen polsslagh, of in eene sekonde, te loopen. Wanneer men nu eens overweegt, dat een wint, die, volgends den naeuwkeurigen Mariotte, 24 voeten in eene sekonde afleit, zeer moeielyk valt om tegen op te gaen, en een, die 32 voeten in den zelven tyt loopt, eenen storm uitmaekt, die bequaem is, om boomen ter neder te werpen en daken van de hui-

[p. 174]

te lighten; zoo magh men vry met verbaestheit eens naerdenken, wat eene omkeering in alles van het gruwzaem gewelt van zoodanigh eenen wint zoude te wagten zyn, die, meer dan veertighmael zoo snel zynde, ook zoo veel meerdere kracht, als de straksgemelde stormen, zoude doen. Wat de koude en warmte hierontrent te weeg brengen, kan men in het werk zelf, met verwonderinge naerzien, als ook eene andere gegeeve reden, diesaengaende, van den Heere Hallei. Kortom, wie heeft ontrent dit alles geene reden, om toe te staen, dat de wysheit des grooten Maekers de gedachten der menschen verre te boven gaet, als die reets, zoo veele eeuwen lang, zich van zoo verscheide werkzaemheden (en misschien van noch veel meerder) in de lucht heeft weeten te bedienen, om de zelve by wyze van wint te beweegen, daer het nochtans zeker is, dat de meeste van deeze laetste, immers alle, die uit de zwaerheit en veerachtige kracht, misschien ook die, die uit de warmte en koude der zelve haeren oorsprongk hebben, tot deeze laetste jaeren aen de gantsche werelt onbekent zyn gebleeven. Zeer krachtigh besluit de Heer Nieuwentydt deeze negentiende Beschouwing met eene zoo wel verstandige als Godtvruchtige aenspraeke tot allen, die Godt in zyne groote werken niet naer behooren eerbieden. Hy vraegt zulke onbezonne dommekrachten, of zy geene reden hebben, om den gelukkigen stant van zekere eenvoudige, en op een dorp

[p. 175]

woonende oude vrouwe, boven de hunne, te verheffen? Welke, gevraegt, hoe het mooghelyk waere, dat zy in een van de allerschrikkelykste onweders niet alleen gerust, maer ook blyde kon zyn, en zelfs zingen, ten antwoort gaf, dat zy zich verheugde, omdat de Heer van den Hemel zich noch verwaerdighde, om ondankbaere en hem niet genoeg erkennende Schepsels, door deeze donderstem van den Hemel toe te spreeken en ze van hunnen plicht te vermaenen. De beschouwing van donder, bliksem en regen, spaert onze groote Natuurkenner, ter tyt toe dat hy van het water en het vuur spreekt. Wy leggen hiermede nu ook voor deezen tyt de penne neder, voorneemens zynde, om in de volgende en andere Maenden deeze fraeie stoffe te vervolgen.