Logo DBNL
Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715 (1715)

Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

(1715)– [tijdschrift] Boekzaal der geleerde wereld–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Maendelyke uittreksels, of boekzael Der geleerde werelt. [December]

I. Hooftstuk

Batavia sacra of kerkelyke histori en outheden van Batavie, behelzende de Leevens onzer eerste Geloofsverkondigers, en die der Utrechtsche bisschoppen en voornaemste Persoonen, die hier te Lande in geleertheit of heiligheit uitgemunt hebben. In het Latyn beschreeven door den Heer T.S.F. H L.H. enz. en in het Nederduitsch vertaelt en door Aentekeningen opgeheldert door H.F.R. Het werk is gesiert met kopere plaeten en gedrukt te *Antwerpen voor Christiaen

Vermei, 1715. in groot Octavo, groot 665 bladzyden, behalven de Voorberichten, die het inzicht des Schryvers en Vertaelers behelzen, en eenen Bladtwyzer. Eerste deel.

HET heeft aen geene Schryvers ontbroken, die het bedryf der voorstanderen van ons Vaderlant, der eerste Geloofspredikanten van Vrieslant, en der Bisschoppen van Utrecht hebben te boek geslagen; maer zy hebben het gedaen met een ander oogmerk, dan deeze Schryver, die, als zyn Vertaeler, zynen naem onder het teken eeniger enkele letteren verbergt. Want zy hebben meer toegeleght op het maeken van eene enkele lyst der Bisschoppen dan op het aenhaelen van eenige nieuwe of onbekende daeden of Schriften der zelve: gelyk anderen enkel hierop uit geweest zyn, om hunne Schriften door het sieraet van welspreekendheit eenigen luister by te zetten.

Men moet wel bekennen, dat Beka en Heda, ouder dan de andere Schryvers, de daeden der Utrechtse Bisschoppen wat wytloopiger verhandelt hebben: maer met een ook, dat ze, zich bezigh houdende met wereltsche zaeken, met oorlogen, met veltslagen, en wat des meer is, de Kerkelyke Geschiedenissen niet alleen schrael behandelt, maer met onzekere en verdichte stukken opgepronkt hebben. Dit gebrek is wel eenigszins vergoedt door Bucbelius, die met Historische Aenmerkingen de twee

gemelde Schryvers verlicht heeft, maer hy heeft dat gedaen met eene zydigheit, en getoont, dat hy ingenoomen was tegen de Kerkelyke zaeken, die hier verhandelt worden, als zynde opgetrokken in den Onroomschen Godtsdienst. Waerby koomt, dat door laetere verstanden alle deeze dingen in klaerder dagh gestelt zyn.

Bosschaerts ook in zyne verhandelinge der eerste Apostelen van out Vrieslant is niet verder gegaen, dan tot hunne doot. En niemant der Schryveren, die de daeden der Bisschoppen van Utrecht ter gedachtenisse hebben naergelaeten, heeft zich laeten geleegen leggen aen de juiste orde der Kerkelyke wetten en Instellingen.

Heda heeft in zyne Historië wel verscheidene stukken en brieven, daerna door Buchelius merkelyk vermeerdert, ingelascht: Bokkenberg ook die in zyne Jaerboeken geplaetst, en daeruit in een ander werk overgebraght. Maer behalven dat die werken van Bokkenbergh nogh ongedrukt zyn, melden die Brieven niet anders, dan eenige giften van wereltlyke Vorsten, maer zwygen meest van de Schenkaedjen, door de Bisschoppen zelfs aen de Kerken gedaen, en behelzen enkel eenige bevelen, die de tydelyke huishouding, of het wereltlyk recht betreffen.

Deeze Schryver heeft een ander oogwit, en wil zich hechten alleen aen de Kerkelyke zaeken, en dus de daeden der eerste Apostelen van ons Vaderlant, der Bisschoppen van Utrecht, der Wybisschoppen en Vikarissen

beschryven, en daerby voegen de daeden van alle anderen, die hier te lande het Geestelyk bewint govoert en Kerkelyke wetten gemaekt hebben, of wegens hunne geleertheit en heiligheit boven anderen uitgeblonken.

Dus volgt hy het voorbeeldt van den Kerkvoogt Sasbout Vosmeer, die al lang zyne gedachten over zoodanigh een werk had laeten gaen.

Het gantsche werk is in twee Boeken, en het eerste boek in twee deelen gesplitst. Het eerste deel des eersten boeks behelst de daeden en Kerkelyke Instellingen der eerste Bisschoppen van Utrecht, die meest alle op de lyst der Heiligen staen. Hierop volgen de Leevens der andere Geloofpredikers van ons Vaderlant.

In het tweede deel des eersten boeks worden begreepen de bedryven der volgende Bisschoppen van Utrecht en hunne Wybisschoppen en Vikarissen, tot den tyt, waerin nieuwe Bisdommen in Nederlant opgerecht werden.

Dan neemt het verhael eenen aenvang van Frederik Schenk, eersten Aertsbisschop van den nieuwen Metropolitaenschen Stoel, wordende daerin vertoont zyne leevensdaeden, de kerkvergadering onder hem gehouden, de Zedewetten door hem ingevoert, en andere dingen, die nooit in het licht zyn geweest.

De Jaerrekening der eerste eeuwen is verbetert: de Bisschoppen, die boven het rechte getal waeren, zyn uitgemonstert: en de

Giften en Grafsteden op hunne rechte plaetsen ingevoegt.

Dus brengt de ry der zaeken den Leezer tot de nazaeten van Schenk, en tot de daeden en instellingen van Sasbout en Rovenius, die den tytel van Aertsbisschoppen van Utrecht gevoert hebben, en daervoor bekent geweest zyn.

Dan gaet men over tot de andere Kerkvoogden, die hier onder den naem van Apostolische Vikarissen te voorschyn koomen.

In de geschiedenissen van ons Vaderlant naer te gaen, heeft de geleerde Schryver zich met alle omzichtigheit gehouden aen de vermaerdste Historischryvers, ja zelf, om zyne onzydigheit te toonen, zich van de Schriften van Onroomsche verstanden, Buchelius, Mattheus en Alkemade bedient; gelyk hy in de beschryvinge van byzondere steden of plaetsen baet gevonden heeft by Orlers, Schrevel, Bleiswyk, Balen, Pers en eenige anderen. Hierby had hy eenige stukken zelf in bezittinge, en kreeg 'er andere aen de hant van eenige Heeren, welker mededeelzaemheit hy met lof erkent.

Wyders is zyn oogwit geweest niemant te beledigen, nochte ondank te behaelen, maer in tegendeel nut te zyn aen alle menschen met de nutbaerheit der Kerkelyke historiën aen te wyzen, die als met den vinger toonen, wat Godtsdienstonze Voor vaders gehadt, en naer wat regels en Kerkgebruiken zy geleeft hebben: een zaek vun te meerder gewicht, omdat zy in heiligheit van leeven uit-

gemunt, en onze voorouders allereerst in het Christelyk geloof onderweezen hebben.

Want, dat die Apostolische mannen, voornaemelyk Willebrordus en Bonifacius, die het Christelyk geloof hier te lande allereerst hebben ingevoert of herstelt, Priesters zyn geweest, dient (meent de Schryver) tot geenen kleenen luister voor het uitwendigh Priesterdom. Dat ze Bisschoppen geweest zyn, strekt te gelyk (naer zyn gevoelen) tot bewys van het opperste gedeelte der Kerkvoogdye, en de nutbaerheit van het Sakrament des Vormsels. Dat ze de belydenis der zonden, met uitdrukkinge van elke zonde in het byzonder, aengepreezen en bevoolen hebben, bewyst de kracht en nootzakelykheit der Biechte. Eindelyk, dat ze den Roomschen Paus erkent, en van Rome herwaert tot prediking van het Euangeli gezonden zyn, toont, hoe nootzakelyk het zy in de gemeenschap van dat middelpunt der Kerkelyke eenigheit te leeven.

Het Roomsche geloof wort ook bevestigt door de giften, die groote Vorsten op het voorbidden deezer Apostolische mannen aen de Kerken gedaen hebben. Men ziet ook klaer dat het eeren der Heiligen by hen in gebruik is geweest: dat ze eene zuivering der zonden na dit leeven gelooft, en voor de goede werken, van hun bedreeven, belooning verwacht hebben.

In het behandelen der bewyzen zal de Schryver zich niet laeten vervoeren voor zyn gevoelen, maer alle onechte en twyffelach-

tige stukken daer laeten, en niets opgeeven, dan het geen bevonden is met de waerheit overeen te koomen. Waeromtrent hy aenmerkt, dat de Schryvers, die ruim eene eeuwe geleeden de daeden onzer eerste Apostelen beschreeven hebben, hun werk hebben bedorven door het byeenhaelen van eenige lompe verdichtselen, Om welken hinderpael te myden, hy het leeven van ieder Heiligen, van wien hy spreekt, zoo veel hem moogelyk was, getrokken heeft uit de Schryveren van den zelven tyt. Echter heeft hy zich ook bedient van de deftighste der nieuwe Schryveren, die hunne verhaelen uit de oudste en gedenkwaerdighste stukken getrokken, en alle beuzelingen van verdichtselen verworpen hebben. Zyn inzicht, vervolgt hy verder, is zynen Vaderlande, zynen Geloove, en zynen Amptgenooten dienst te doen met beschryvingen op te geeven uit het puik der Schryveren.

Dewyl ook de Euangelische en Kerkelyke wetten sedert eenen ruimen tyt byna te gronde gegaen zyn, en hier te lande by gebrek van een geestelyk Hooft alles is begonnen verwildert te worden, verklaert hy zyn derde inzicht daer henen te strekken, dat de oude wetten, voorheen door de Kerkvoogden gemaekt, moogen gemeen gemaekt worden, om de zielen der verslapte menschen te versterken en te verlichten, en tot den waeren Godtsdienst aen te spooren.

Zyn vierde oogwit is aen de werelt te toonen, dat de Hollantsche Kerk niet wegh is

gezonken, schoon ze van haere goederen ontbloot is, maer pal en onbeweeglyk is blyven staen. Ten leste wekt hy zyne Lantgenooten op tot dankbaere gedachtenisse van alle de weldaeden, door groote mannen aen de Kerk beweezen, en vermaent hen hun voorbeelt naer te volgen.

Dit werk, uit deeze inzichten aengevangen, draegt den naem van Batavia sacra, dat zoo veel is als Kerkelyke Histori van Batavie, welke naem, van outs gepast op Hollant, noch niet heel in vergeetelheit geraekt is. Dus ziet men, dat Arnoldus Buchelius, een Utrechtenaer van geboorte, zich zelven voor eenen Batavier uitgeeft in den nieuwen druk van Beka en Heda, door zyne zorg in het licht gekoomen. Want Utrecht, naer het zeggen van Antonius Mattheus, is van sommigen gehouden geweest voor de hooftstat van Hollant, dat bevestight wordt door de getuigenissen van J. Gerbrantszoon van Leiden, en het Hollantsche Kronykje van Veldenaer. Ook heeft Simon van Leeuwen zyn groot Werk den naem gegeeven van Batavia illustrata, dat is Batavië opgeheldert. Op den voorgang van deezen Schryver, die deeze benaeming aengemerkt heeft als toepasselyk aen zyn Werk, waerin de opkoomst, voortgang, zeden, manier van regeeringe, gevallen en wisselvalligheden, afkoomst der groote Heeren en adelyke Stamhuizen van dit gewest gemelt worden, kiest de Opsteller deezer Geschiedenissen eene diergelyke benaeming, heb-

bende voor zich genomen, door zyn werk eenigen dienst te doen aen de Kerk en aen de Hemelsche stat met den eersten op-en voortgang van den Christelyken Krygstoght te beschryven, dat is, te gewaegen van de bekeeringe onzer Voorouderen, op te tellen de eerste Kruisgezanten deezer Landen, te vertoonen de Beschermers van ons Vaderlant, te verhaelen de daeden der Utrechtsche Bisschoppen, en in den dagh te zetten de vrught hunner godtvrughtige werken, heilzaeme stichtingen, en nutbaere instellingen. In dit geschrift dan zal bevat worden die geheele Lantstreek, die weleer den naem heeft gedraegen van *Nederlantsch Vrieslant; en die in het geestelyke onder het Bisdom van Utrecht, en onder de onderhoorige Bisdommen, naderhant opgerecht, begreepen is geweest, en nu noch tegenwoordigh bekent is onder den naem van het vereenighde Nederlant.

Dus verre is de Leezer van de inzichten des Schryvers onderrecht: waerop de Vertaeler hem ook bericht geeft van zyne maniere van verhandelinge, en het byvoegen zyner Aenmerkingen, die hy te reght meent, dat niet te onpas koomen in zulk een werk, als dit is. Hy wyst ook aen, hoe en waer de zyne van die des Schryvers te onderscheiden zyn. Alle welke voorberichten dienen, om den Leezer te bereiden ton een net begryp van alle de zaeken, die hier voorkoomen.

In de algemeene Voorberichten ontmoet

ons allereerst de getuigenis der Schryveren, die verhaelen, hoe de Katten, uit hun lant gedreeven, zich omtrent den ouden mont des Ryns nedergeslaegen hebben, en dat de naem van beide de Katwyken van deeze Katten is afgedaelt. Het geen door eene plaets van Tacitus hier bevestight wordt. Deeze Bataviers, hiervan afgekoomen, waeren van outs een zeer strytbaer en geweldigh volk: zy waeren vrienden en bondtgenooten der Romeinen, en behaelden, zoo wel door hun gedragh, binnen's lants gehouden, als door hunne dapperheit in den oorlogh, eere en roem. Want, dat ze de beste ruiters onder alle de Hoogduitschen waeren, getuigt ook Plutarchus. Van deeze Batavieren is de naem van Batavië en Betuw afgedaelt. Welke naem echter, nadat de Vriezen allengs de overhant gekreegen hadden, en de Bataviers in dat gedeelte van Batavië, dat noch den naem van Betuw heeft behouden, geweeken waeren, geheel is te niet gegaen, en in dien van Vrieslant verwisselt; schoon dit lant, voorheen wyt uitgestrekt, verscheidentlyk genoomen wordt.

De Vriezen hebben inderdaet voorheen meer lants beslaegen, dan nu. De naem van Vriezen is nu zoo goet als eigen gebleeven aen de Volkeren, geleegen tusschen het Vlie, of de Zuiderzee, en den Eems; behalven dat een gedeelte van Noorthollant den naem van West vrieslant noch behouden heeft. Het gewest, dat Oostwaert over den Eems leit, voert tegenwoordigh den naem van Oostvries-

lant, en staet voor het grootste gedeelte onder het Keizerryk. De andere landen, aen deezen kant van den Eems leggende, worden onder de vereenigde Lantschappen van Nederlant gerekent. Deeze landen der Vriezen zyn niet voor de zevende eeuw bestraelt geweest met het licht des geloofs.

Alle deeze Gewesten stonden omtrent deezen tyt bekent onder den naem van Vrieslant: dat noch langen tyt hierna geduurt heeft. Want de Jaerboeken melden, dat de Vriezen onder het beleit van Adelbout, negentienden Bisschop van Utrecht, en de Vriezen staende onder Graef Diederyk, elkander beoorloogt hebben. De naem van Hollant, voor zoo veel het tegenwoordige Hollant daerdoor verstaen wordt, is vry laet opgekoomen: zoo dat men voor de elfde, ja voor detwaelfde eeuwe naeulyks by eenigen Schryver gewagh daervan vindt. Want indien ergens by den eenen of anderen vroeger gewagh van Hollant wordt gevonden, dat is niet geschiet, omdat de naem van Hollant toen al bekent was: maer omdat men, gelyk wel meer gebeurt dit Lantschap heeft uitgedrukt met eenen naem, die aen het zelve veel laeter gegeeven is geweest.

Het was niet meer, dan een kleen gedeelte van Vrieslant, en sprong niet verder, dan Dordrecht of de Dordrechtse Waert, schoon men niet moet meenen, dat het gantsche gewest, dat nu Hollant genoemt wordt, een kleen gedeelte van Vrieslant geweest zy,

maer dat de lantstreek, die eerst bekent is geweest onder den naem van Hollant, en niet verder gesprongen heeft, dan de Dordrechtfe Waert, een kleen gedeelte van Vrieslant geweest is. In een out boek der Utrechtse Kerke wordt een duidelyk onderscheidt gemaekt tusschen Rynlant, Kennemerlant, Westlinga, de Betuwe, Hollant, Goilant enz. het geen blykt aen de Dekens, daer opgetelt, die door het Bisdom gezonden werden.

Waer dit Hollant geplaetst moet worden, blykt uit den brief van Godebald, twintighsten Bisschop van Utrecht, by Heda gemelt, waerin men deeze woorden leest: Ik Godebald, door Godts genade gering bedienaer der Utrechtsche Kerke, heb zekere Kerk, my toehehoorende en in Hollant geleegen, die den naem voert van Tiezelines Kerk, geschonken aen S. Peters Kerk te Utrecht. Waeromtrent te bemerken staet, dat deeze Kerkgeleegen is inden Dordrechtschen Waert. Doch sedert dit Lant bekent is geworden onder den naem van Hollant, is het voort verdeelt in Zuid- en Noorthollant.

Wyders verschillen omtrent de benaeminge van Hollant de Schryvers niet weinigh. Daer is'er, die waenen, dat men Holtlant (dat is Houtlant) zoude moeten schryven, als of het van outs een hout- of boschachtigh lant waere geweest. Anderen houden Hoilant voor den oirspronkelyken naem, om de meenigte van hooi en gras, die 'er geteelt wordt. Anderen zien het voor eenen Deenschen naem aen, omdat in Deenmarken een eilant is genaeme

Oelant, van waer de naem van Hollant zoude gekoomen zyn. Anderen ook leiden den naem af van hollen, als zynde de Hollanders een hollend, dat is woest en fors volk geweest.

Maer Antonius Mattheus, verhaelt dat sommige Schryvers van gevoelen zyn, hoe geker out vlek, genaemt Hollant, geleegen tusschen Utrecht en den Leidschen Ryn, den naem aen gantsch Hollant gegeeven hebbe: doch meent echter, dat de aert des lants geleegenheit tot deezen naem gegeeven heeft, even als Waterlant, Zeelant, Maeslant, en Rynlant hunne naemen gekreegen hebben. Dus zou Hollant zoo veel betekenen, als hol lant, omdat het een plat, hol en moerassigh gewest is.*

Over dit gewest hebben van overlang de Graven het gebiet gevoert. Eigentlyk gesproken, had een Hartogh het gebiet over het geheele lant, en een Graef over eene byzondere stadt Een Graef had eertyts ook wel het hoogste gezag, ja zoo uitgestrekt, als dat van den Lantvoogt of Hartogh, doch maer voor eenen zekeren tyt, en ten hoogste voor zyn leeven. De waerdigheit, zoo wel van den Hartogh als van den Grave, verstierf niet op hunne Kinders; geevende de Vorst, zonder dat hy aen eenigen tyt gebonden was, hun eenen naezaet naer zyn welgevallen. Indien de Hartogh of Grave die waerdigheit zyn leeven lang al behield, kon de Vorst eenen anderen naezaet t'zyner keure aenstellen. Een Graef was eigentlyk een Rechter en Amptman, te weeten over eene stat of dorp, of over het omleggende statsgebiedt. Beka en Heda, en de Schryvers, die hen gevolgt zyn, weeten ons veel dingen van de eerste Hollontsche Graven

te vertellen. Doch het geen zy ons van hunne jaeren, af koomste, Staetsgebiedt, wapenen, wapenschilden, giften en andere hantvesten in het breede beschryven, is in alle deelen zeer onzeker.

Deeze vertellen, dat Graef Diederyk de I. herwaert uit Aquitanië zoude overgekoomen zyn, en weeten van noch meer uitheemsche Graeven te spreeken. Maer Buchelius houdt hen voor naest aen de waerheit, die deeze Graeven voor inboorlingen houden, of gelooven, dat ze uit de nabuuren gesprooten zyn. De zelve geeft eenen Geslachtboom op der eerste Graeven, zeer verschillende van de gemeene Geslachtregisteren, die door andere Schryvers te boek gestelt zyn, en ook gantsch niet overeenkoomende met eene andere Geslachtrekening, die door Pontus de Heuter verzonnen is.

Van Gena, Gemalinne van Diederyk den I. en Hildegonde, Echtgenoote van Diederyk den II. kan geen zeker bescheit gegeeven worden. Peter Schryver houdt voor heel onbekent, uit wat geslachte beide deeze vrouwen gesprooten zyn. Ook zal men niet licht vinden, dat Arnulfus, elders getekent met den bynaem van Gentenaer, ergens voorkoomtals de zoon van Diederyk den II.

Het geen zy voorts vertellen van hunne goude of roode wapenen zyn loutere beuzelingen. Dus is Diederyk voor den eersten Graef niet te houden, noch uit Aquitanië opgedondert, maer een gebooren Vries geweest. In geenen anderen zin ook is hy

Graef van Hollant geweest, als zyn Vader en Broeder.

De opene brief, die den naem draegt van Karel den Kaelen, krielt van verkeerde Tytrekeningen, en moet niet den Kaelen, maer Eenvoudigen Karel toegeschreeven worden. Want Hagano, die in den openen brief vermelt wordt, heeft eerst onder den Eenvoudigen geleeft. Hieruit volgt, dat Karel de Kaele het Graefschap van Hollant aen Diederyk niet kan vereert hebben.

Zelfs is deeze Diederyk, van wien de brief gewaegt, de eerste Graef niet geweest der lantstreeke, waeronder Hollant eertyts begreepen was. Want daer zyn zekerlyk verscheidene Graeven voor zynen tyt zoo in Hollant als in Zeelant geweest. De Jaerboeken, handelende over het jaer, 836 gewaegen van eenen Eghart, Grave van Walcheren: en Diederyk zoude, naer hun eigen zeggen, dit Graefschap niet verkreegen hebben voor het jaer 863. Ook is 'er voor deezen Diederyk een Hartogh met naeme Radbood in Vrieslant geweest. Men vindt ook gewagh van den Hartogh Poppo. Naderhant leest men van eenen Graef Rorich of Roruch, eenen Noorman, die zynen zetel te Duurstede gehouden zoude hebben. Aen Godefroi, nazaet van deezen, is Vrieslant in eigendom opgedraegen. Onder Rorich vindt men gewagh van eenen Gerolf, Grave der Vriezen.

De zoon van Gerolf is geweest Walgor, Graef van Teisterbant, die zyn hof gehouden heeft omtrent Tiel, in het dorp Ave-

zaet, en tot broeder gehadt Diederyk: die wel een Graef, maer niet van Hollant geweest is, dat toen voor zoo groot een lantschap niet bekent was. Hy was dan Graef van zekere lantstreeke in Hollant, gelyk 'er al meer voor hem geweest waeren. Ook die hem eerst gevolgt zyn, hebben den tytel van Graef van Hollant niet gevoert, noch over het gantsche lantschap te zeggen gehadt.

De zetel der eerste Graeven is allereerst geweest in Noorthollant: vanwaer zy hunne wieken allengs uitgebreidt, en Zuithollant zich geëigent hebben. In dit Zuithollant quam de naem van Hollant allereerst op. Zelf had de Graef geen zeggen over het lant van Dordregt. De eerste, die daer post gevat heeft, was Diederyk de III. toen hy noch geen Graef van Hollant was. Hy was eigentlyk maer Graef van Vrieslant, en noch niet van geheel Vrieslant. Hy bezat maer een gedeelte der Vriesche Monarchye. De eerste, die den naem van Graef van Hollant gevoert heeft, was Diederyk de V. In Hollant, als gezeit is, lagen verscheidene Graefschappen, waervan de Dortsche Waert een was, dat Adelbout, Bisschop van Utrecht, en de Aertsbisschoppen van Trier en van Keulen in het gemeen bezaten: en dat Diederyk de III. hun ontweldight heeft. Ook heeft Diederyk Bavo een Graefschap bezeten, waeruit hy door den zelven Diederyk verjaegt is. Dan was 'er nogh een Graefschap van Maeslant, een van Kinheim, en een van Teksel. Eindelyk, nadat de verscheide Lant-

voogdyen en Graefschappen, ten deele door de gifte der Oppervorsten, ten deele door het recht des oorloghs en van erfvolginge, tot een lichaem gesmolten waeren, is dit gantsche Lantschap, dat nu den naem van Hollant voert, onder een Hooft gekoomen, waermede Zeelant eindelyk ook vereenight is. Zeker is dat de Bisschoppen van Utrecht en de genoemde Graeven, die van sommigen voor Leenmannen der Utrechtse Bisschoppen gehouden worden, van tyt tot tyt, doch allereerst onder Adelbout, den XIX Bisschop, zwaere oorlogen tegen elkander gevoert hebben. Het zelve wordt door Buchelius in zyne Aentekeningen wytluftigh bevestight.

Om ter zaeke te koomen, het gewest van Vrieslant stak op dien tyt, ten minste voor het grootste gedeelte, in de doolingen des Heidendoms. Zoo dat, wanneer Willebrord uit groot Brittanje te zeil ging, zeer weinigh Christenen daer te vinden waeren. Om nu te raemen, waer hy eerst magh gelandt zyn, moet men weeten, dat de Ryn van outs drie monden of uitwateringen gehadt heeft. De eerste was het Vlie, waerlangs de Vecht, eene afwatering des Ryns, en de Yssel aen de Noortzyde zich met den Oceaen vermengden. Deeze mont, die nu met de omleggende landen in eenen grooten plas verandert is, is volgends het gemeen gevoelen geleegen omtrent het eilant Vlielant. Op dit eilant stont eertyts een Kasteel, waerin Roomsche bezetting lagh, en waerop de Lant-

voogt Olennius geweeken was, om het woeden der Vriezen te ontvlughten. Een andere mont van den Ryn was geleegen aen den Briel, daer de Maes, meer andere wateren aengewonnen hebbende, door een zeer wyt zeegat in den Oceaen loopt. De derde mont was geleegen by Katwyk. By deezen mont heeft eertyts gestaen het Huis te Britten, een Slot door Keizer Severus gesticht of vernieuwt. Dit Slot is naderhant door de Noormannen, of Quaden, Saxen en Franken onder den voet gehaelt. Verscheidene overblyfselsvan dit gebouwzyn dikwyls by laeg zeewater te zien geweest. En zonder twyffel is dit de uitwatering des Ryns, daer Willebrord, uit Brittanje koomende, zal ingeloopen zyn. Dus belandde hy by Katwyk, om vandaer voort te trekken naer Utrecht.

Hier was ook de gewoonlyke overtoght uit Battavië naer Britanje, en de aenkoomst der leeftoght, die uit dat eilant werdt overgevoert. Want hier was een zeer vermaerde en scheepryke haven, en deeze kil des Rynstrooms werd zeer bevaeren, gelyk het Huis te Britten te kennen geeft. De Stroom van den Ryn was hier ter plaetse veel vermaerder en geduurigh vol schepen, gelyk het Roomsche Tolhuis, op den oever deezer Kille opgerecht aenwyst. Eindelyk daer liep de Ryn reght op Utrecht aen, en dit was de kortste wegh op de zelve stat. Maer tegenwoordigh is deeze mont gestopt; doch hoe en wanneer dit geschiedt magh zyn,

daer over zyn de Historischryvers met elkander niet eens. Eer die mont geslooten was, voer Willebrord naer Utrecht voorby Leiden, over de benaeming van welke stat ook veel verschil is. Dan Bonifacius wil men, dat door den mont by den Briel aengelandt, en vandaer door Wyk te Duurstede naer Utrecht zoude getoogen zyn.

Duurstede, of Wyk te Duurstede, was eertyts een vermaerde Koopstat. Maer zy heeft machtigen aenstoot van de Deenen en Noormannen geleeden, die haer meer dan eens verwoest hebben.

Utrecht heeft verscheide benaemingen, waervan de oirsprongk hier verhandelt wordt. In welke stat als Willebrord was aengelandt, stont het Fransche Ryk onder Koning Theodoricus of Diederyk, over het begin van wiens regeeringe de Historischryvers zeer over hoop leggen. Door de zorgeloosheit van deezen Vorst heeft het Fransche Ryk eenen grooten krak gekreegen, dewyl hy zyne Hovelingen met het bewint van den Staet heel en al liet omspringen. Onder deeze zyn vooral drie Pippynen in de historien bekent. De eerste was de zoon van Karlomannus en Ermegardis, bygenaemt de Landis of van Landen.

De tweede was de zoon van Ansegisus en Begga. Hy was de vierde Hartogh van Brabrant, en is Opperhofmeester van het Huis van Oostvrankryk geworden in den jaere 680, gelyk hy naderhant Opperhofmeester van Vrankryk geworden is. Hy wordt ge-

noemt Pippyn de tweede of de Jonge, ten aenzien des voorgaenden. Hy voerde ook den bynaem van Herstal, naer een Kasteel, dat hy op den oever der Maes, niet verre van Luik, gebouwt en bewoont heeft. Ook werd hy, om zyne vettigheit, de Dikke, of Vette genoemt. Hy won buiten echt, by Alpaida, Karel Martel, dien hy by uitersten wil tot zynen opvolger aenstelde.

Uit deezen Martel quam Pippyn de derde, de zevende Hartogh van Brabant, die zich door Willebrord liet doopen Als hy ettelyke jaeren achter een als Opperhofmeester het gezagh gevoert had, en de Koningen, verzoopen in wellusten, van geen regeeren wisten, is Koning Childebert afgezet, en Pippyn tot Koning verheeven, waeromtrent aen te merken is, dat Bonifacius hem gezalft heeft.

De tweede deezer Pippynen, te weeten die van Herstal, nadat hy den Koning of Hartogh der Vriezen Radbood overwonnen had, heeft het Koningklyk Paleis, staende binnen den Burg Wiltenburg, aen Willebrord geschonken. Ook is de Burg of de Stat met alle haere gerechtigheden aen hem allereerst geschonken door Karel Martel. Pippyn heeft het gemelde Paleis aen Willebrord geschonken, om 'er in te woonen, om 'er den Bisschoppelyken zetel te plaetsen, en om het tot verrichting zyner bedieninge te laeten vervaerdigen.

Dat op die plaets al eenigen tyt te vooren een Kerk gesticht is geweest, blykt uit ee-

nen wytluftigen brief van Bonifacius, geschreeven aen den Paus Steven, en *hier van woort tot woort ingelascht. Het gevoelen is, dat de gemelde Kerk is gebouwt onder Koning Dagobert, als hy, uit Vrieslant naer Rome reizende, zynen wegh nam over Vrankryk. Men meent ook, dat Willebrord by de puinhoopen deezer Kerke eene bidplaets ter eere van Christus kruis opgerecht, en daerin een Doopvont gewydt heeft. Of nu deeze bidplaets gestaen heeft binnen of buiten de Kerk des †Heilants, daervan is by de Schryvers geen bescheit te vinden.

Niet meer licht is 'er over de Kerken van Sint Marten, en die des †Heilants, zynde onzeker, welke voor de oudste moete gehouden worden, en waerin Willebrord, die ze beide gesticht heeft, den Bisschoppelyken zetel geplaetst hebbe. Dit geschil heeft te weeg gebraght, dat de Kanonnikken van beide deeze Kerken zich den naem van Domheeren aenmatigden.

Indien men echter zoude willen stellen, dat zeer waerschynlyk is, dat de kerk, die den naem des Heilants stont te draegen, eerst gesticht is, zal men evenwel dienen toe te staen, dat de kerk, aen Sint Marten toegewydt, als Beschermheiligh der stat, de andere is over het hooft gewassen. Waertoe zy schoone geleegenheit gekreegen heeft door de miltdadigheit van Adelbout, die haeren luister merkelyk vermeerdert heeft: zoodat Keizer Henryk met twaelf Bisschoppen over-

gekoomen is, om de Inwydinge der zelve by te woonen. En dus is de kerk van Sint Marten door de wandeling de Groote Kerk en de Dom genoemt geweest, gelyk de Proost van S. Marten by uitneemendheit den naem droeg van Proost, of Proost van Utrecht, of der Utrechtsche Kerke, en Domproost.

Het gebiedt van Willebrord en zyner nazaeten, der Bisschoppen van Utrecht, is zeer groot geweest, als hebbende zich dat uitgebreidt, niet alleen over de Utrechtenaers, maer ook over alle de Vriezen en aengrenzende volkeren tot den Oceaen toe. Want Karel Martel heeft Utrecht met alle de landen, omtrent Utrecht geleegen en daer onder behoorende, aen Willebrord geschonken. Het welk ons niet alleen uit Karels brief, by Heda te vinden, maer ook uit de getuigenisse van Alcuinus, in het Leeven van Willebrort, bevestight wordt. Karel evenwel had het hem gegeeven als een leen, en onder dat beding, dat hy hem voor Opperheer zoude erkennen. Dus zyn de bisschoppen Leenmannen geweest, en hebben van de Oppervorsten moeten ingehuldight worden. Karels inzicht was, dat alle de Vriezen onder deezen Leeraer zouden onderreght worden in de leeringen des geloofs en der zeden. Waerom onze eerste Predikers ook daer voornamelyk op gedoelt hebben.

Hunne wapens bestonden in onder wyzingen, gebeden en traenen. Zoo dat zy, overlast ly-

dende van de ongeloovige Vriezen of Noormannen, tegen dat gewelt, door de Godtsdienstige Vorsten, beschermt wierden. Want de Bisschoppen lieten zich voorstaen genoegh te doen, als ze den overlast door heilige vermaeningen of kerkelyke strafvonnissen afweerden, of dien op den schilt van gedult lieten afstuiten. Doch als de hoogmoet met den rykdom in de Geestelykheit rees, hebben hunne Hoofden ook den kruin hooger verheeven. Want Heeren en Vorsten zynde, als zy waeren, hebben ze ook daervoor willen geëert en erkent zyn. Hierop hebben zy, zoo wel als de wereltlyke Vorsten, de merktekens des Vorstendoms allengs aengenoomen: zich bedient van geslachtwapenen, en daerin ook een zwaert, ten bewys van maght, gevoert. De Keizers ook zonden hun somtyts een zwaert te schenk, zoo dat ze, gelyk onder andere Adelbout, dat op zyde hingen, en dus gewapentten krygh trokken. Tot blyk hunner vorstelykheit hadden ze ook hunne eige Munt. Ja gekooren en bevestight, quamen zy als Vorsten, met ongemeene staetsië ter stat inryden, om daer, na het afleggen van den eedt, gehuldight te worden.

Evenwel hadden de Bisschoppen van outs geene maght, om den Magstiraet aen te stellen, als men het Schoutsampt daervan afzondere. Want de andere ampten van regeeringe werden gestelt aen de vrye verkiezing der Burgerye: doch op die wyze, dat 'er in het stemmen geen zekere orde wierd

gehouden. Maer in het straffen van misdadigen had de bisschop groote maght.

Wat aengaet de verkiezing deezer Bisschoppen, zy was van den beginne in handen der Geestelykheit en des volks: het goetkeuren by den Vorst. Maer Koenraet de III. Roomsch Keizer, heeft onder Heribert, den XXVIsten Bisschop van Utrecht, afstant van zyn recht gedaen, en de verkiezing alleen gelaeten aen de Geestelykheit, met uitsluitinge der Gemeente, op de toestemminge van Paus Eugenius. Maer dit recht is niet in het werk gestelt, maer somwylen door de wereltlyke Vorsten en Pausen gestremt. Ook was dat recht niet in handen der geheele Geestelykheit, maer in die der Kanonnikken alleen. Deeze waeren gedeelt in vyf Genootschappen, in het gemeen Kapittels genoemt, omdat men van outs in hunne vergaderingen, eer men tot handeling der zaeken trad, een kapittel plagh uit de heilige Schrift te leezen. Men had te Utrecht vyf Kapittels, en daerby vyf kerken, voor elk kapittel eene. De eerste was Sint Martens, anders de Dom- of Groote kerk, die wel het meest in de verkiezingen te zeggen had, waerover zy nochtans byna geduurigh over hoop geleegen heeft met de andere kerken.

Geen nazaet werd ooit verkooren, zoo lang de voorzaet noch onbegraeven lagh. Zoo dra hy gestorven was, begaven zich de Magistraet, des Bisschops Vikaris, zyn Officiael, en zyn Notaris naer het Kapittel,

om de sleutels aen het zelve en aen de andere Geestelykheit over te geeven. De Geestelykheit gaf ze weder over aen den Domproost. Indien 'er de wapens van den Overledenen op gesneeden stonden, werden ze gebrooken: anders iemant ter hant gestelt, die door de Geestelykheit met eenpaerige stemmen bequaem geoordeelt werd, om zulk een ampt waer te neemen. Want als de Domproost Zueder Uterlo, na de doot van Frederik van Mankenheim, zich hiertegen gekant had, is zyn bedryf door de vier andere kerken voor nietigh en van geene waerde verklaert, zonder dat de tegen verklaeringen des Domkapittels daertegen iets mogten helpen.

Tusschen het eischen en verkiezen van eenen Bisschop is onderscheidt. De verkiezing geschiedt op de gemeene maniere: de eisching tegen den regel De verkiezing geeft recht in de zaek, de eisching steunt doorgaens op gunst. Die geëischt is, wordt, zoo lang hy de goetkeuring van den Paus niet heeft bekoomen, geen Bisschop, maer alleen Geëischte genoemt: gelyk de Verkoorene enkel ook maer dien naem draegt, tot dat hy zyne Bevestiging, die voorheen van den Aertsbisschop quam, en nu van den Paus Koomen moet, gekreegen heeft. De Schryver laet hier volgen zekeren brief, dienende tot het bekentmaeken van den dagh tot zulk eene verkiezing, waeruit de geschapenheit der zaeke te begrypen is.

Hoe het huldigen deezer Bisschoppen

toeging, kan de Leezer zien uit het verghael van Henryk van Beieren, uit de Schriften van Bokkenbergh hier nedergestelt. Waerop volgt de plechtige eedt, dien zy gehouden waeren te doen op hunne inhuldiginge.

Buiten de Bisschoppen nu vindt men gewagh van Suffraganen of Wybisschoppen, Medebisschoppen en Koorbisschoppen, die alle hier beschreeven worden met byzonderheden, d.e den naeuwkeurigen Leezer voldoen konnen. Hierop volgt eene uitgedrukte lyst der Medebisschoppen, Koorbisschoppen, en Wybisschoppen der Utrechtsche kerke: waervan Sintberk den voorrang heeft, als Medebisschop van Willebrord. Die hierop volgen zullen wy in het byzonder niet uitdrukken, als die voorgenoomen hebben, de kortheit op alle wyzen, zoo veel mogelyk is, te betrachten, behoudends dat der klaerheit van de historië hierdoor niet te kort gedaen worde.

De Bisschop hadt ook zyne Vikarissen of Stedehouders, die hier te gelyk beschreeven worden, waerby weder gevoegt is een lyst of Naemrol der Algemeene Vikarissen der zelve Kerke, waerop eerst uitgedrukt staet Edmund, die in den jaere 1268 het ampt van Kruisprediker bekleedde, om de menschen ter Kruisvaert aen te moedigen. Na hem volgen Zeger, Geeraert van Veen, Filips van Leiden, Zueder Uterlo, Mattheus, Martinus de Blonda, Joan van Goch, Jakob de Ridder, Jakob van Lichtenberg,

Herman van Lokhorst, Jakob Utenengen, Hermannus Lethmaticus, Willem vander Linden, Sasbout Vosmeer, Bucho van Montzyma, Arn. Esschius, Wigger van Moerendael, en Joan van Renesse.

Naest aen de Koorbisschoppen volgden de Aertspriesters. Waerom zy, na het afschaffen der Koorbisschoppen, in het grootste deel hunner maght en bedieninge getreeden zyn; zynde het ander gedeelte den Aertsdiakenen aenbevoolen.

Deeze Aertspriesters schynen de zelve geweest te zyn, die men Lantdekens noemde; hebbende ieder Dekenschap, in het Bisdom van Utrecht, zynen eigen Lantdeken. Want gelyk in het gewest, dat nu den naem van Hollant draegt, voor deezen, gelyk booven getoont is, verscheidene Graefschappen zyn geweest, zoo waeren 'er ook verscheidene Dekenschappen: namentlyk de Dekenschappen van Utrecht, van Westvrieslant, van Kennemerlant, van het Gooi, van de Betuwe, van Walcheren, van Rynlant, van Westlinglant, van Delftant, van 's Gravenhage, van Maeslant, van het Schelde of Schouwen, en van Zuidbevelant, dat de eilanden van Zeelant begreep.

Wat de Aertsdiakenen aengaet, zy waeren wydingshalven minder, maer waerdigheitshalven meerder, dan d'Aertspriesters. Zy hadden het opzicht over het kerkelyke gelt en goet, en de overblyfsels der Heiligen. Het stont ook aen hun de kerkelyke inkoomsten uit te deelen. Hiervan zyn ze,

by verloop van tyt, zoo trots en ondraegelyk geworden, dat ze niet alleen den Priesteren, maer ook den Bisschoppen over de hant waeren. Hiervan is niet alleen blyk geweest in vreemde Bisdommen, maer ook in dat van Utrecht. Want schoon zy zich hielden alleen aen den tytel van Aertsdiaken, hadden ze echter byna zoo veel te zeggen, als de Bisschoppen zelfs.

In de kerke van Utrecht droeg de eerste Onderdiaken den naem van Koorbisschop, misschien van het Grieksche woort κορος, in het Latyn Chorus, in het Nederduitsch Koor, alsof by de eerste onder de Zangers waere genaemt geweest. Anders waeren de rechte Koorbisschoppen aldus genaemt van κωρος, dat is, lant. En was Koorbisschop zoo veel te zeggen, als Lantbisschop.

Nu staet ons te spreeken van den Proost en de Kanonnikken. Die te Utrecht Proost was, was 'er ook Aertsdiaken. De Proost van Utrecht had altyt groote maght.

De Kanonnikken draegen hunnen naem van Canon, een Regel, voor zoo veel dat woort eene inkoomste beteekent, omdat ze een zekere inkoomste hebben, om van te leeven, of anders, omdat ze naer zekeren regel, hun voorgeschreeven, hun leeven aenstellen. Zy leefden eertyts in het gemeen by de kerken, en maekten dus eene soort van Gebroederschap uit. Maer met verloop van tyt zagen zy den naem van Broederen voor te gering aen, en verwisselden hem voor dien van Domheeren.

Over hen geboden de Dekens, hierom in het Latyn ook Provisores, zoo veel als Opzieners genoemt. Deeze hadden te Utrecht een aenzienlyk gezagh, en in zekeren zin aenzienlyker, dan de Proost, die, door zynen Deken ten kapittel geroepen, daer had te verschynen. Ook is wel gebeurt dat de Deken Vikaris des Bisschops was.

De Deken zoo wel als de Proost waeren weleer van groot aenzien in de kerke. In openbaere Ommegangen ging de Domproost aen de rechte en de Deken aen de slinke hant des Bisschops. De eedt, dien de Dekens doorgaends gehouden waeren te doen, staet hier uitgedrukt.

Waer de verscheide benaemingen, die de Priesters, het volk onder den Bisschon bestierende, voerden, van daen zyn gekoomen, wordt hier bygebraght. Deeze naemen zyn Persoon, Plebaen, Cureit, Pastoor, dat eigentlyk eenen Harder betekent; een naem eertyts zoo aenzienlyk, dat de Bisschoppen zelfs hem naeulyks dorsten gebruiken, als schynende alleen op Christus te passen. Maer nu is deeze naem zeer gemeen geworden.

Dit alles afgehandelt zynde, worden hier gemelt de Geestelyke Ampten, die ter vergeevinge aen de Hollantsche Graeven gestaen hebben. Dus vindt men hier uitgedrukt, de Beneficiën in Hollant en Vrieslant, staende ter Collatie des Konings, als Grave van Hollant en Heere van Vrieslant, Voirne, Putten en den Briele. Ook andere Beneficiën in Hollant en

Vrieslant, staende ter Collatie des Konings, als Grave van Hollant en Heere van Vrieslant, Voirne, Putten un den Briele. Ook andere Beneficiën in Hollant en Vrieslant, staende ter Collatie van den Koning, die by zynen Stathouder, in der tyt weezende, gegeeven werden.

Maer de verhandelinge van dit werk te verre uitloopende, is het tyt hier wat verpoozinge te neemen, en tot andere stoffe over te gaen, om daerna weder te hervatten het geen hierover zal te melden staen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs