Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

VI. Hooftstuk.

Het reght gebruik der wereltbeschouwingen, ter overtuiginge van Ongodisten en Ongelovigen, aengetoont door Bernard Nieuwentydt. M.D.

NA dat wy in de voorgaande Maent, eene algemeene schets van dit gewigtigh Boek afgetekent hadden, zyn wy, volgens onze gedaene belofte, verplicht, om zyne byzonderheden nader aen te wyzen, en den schranderen Heer Schryver, op het voetspoor, naer te volgen. Hoewel het ons leet is, dat wy, wegens de bekrompenheit van ons bestek, hier en daer maer iets zullen konnen aentekenen.

De ydelheit van al het wereltsche is de stoffe van de eerste beschouwinge, dienende ter overtuiginge van de onzekerheit, die 'er is, hoe verre ons brooze leeven zal uitgerekt worden; ja zelfs, dat, schoon men verzekert waere, zyn verstant en kraghten zoo lang te zullen behouden, als de werelt staet, zulks

[p. 161]

nogtans niet wenschelyk zoude voorkoomen; dat met overtuigbaere redenen wordt aengedrongen en daeruit een besluit opgemaekt, hoe ellendigh de staet der godverzakeren zy, die alles aen een wankelbaer geval toeschryven. In tegenstellinge wordt beweezen, hoe onuitspreekelyk het geluk der zoodanigen zy, die overtuigt zyn, dat ze van eenen aenbiddelyken Maeker hunnen oorsprongk hebben, wiens wysheit hen tot zoo verwonderbaer eenen samenstel gebraght heeft; wiens maght zoo veel van het geschapene tot hun onderhout en verquikking doet dienen; die hun de bequaemheit geeft, om dit alles met vermaek en dankbaerheit te genieten; die, wys en magtigh, hen kan, en, goedertieren, hen wil bewaeren; die aen hen zyn Woort bekent maekt, zynen wil openbaert, en leert, waernaer hy van hun gezogt, gedient, gedankt en aengebeden wil zyn. Waer op de Heer Nieuwentydt vervolgens op goede gronden oordeelt, dat de Godloochenaers met recht in den XIV Psalm dwaezen genoemt worden. Om derhalven, waere het mooghelyk, de zoodanigen te recht te brengen, zoo nodight onze schrandere Wysgeer hen, om zyne betoogingen met ernst te overweegen, en gaet alzoo in de tweede beschouwinge tot al het zienelyke en ons eigen zelfs over, besluitende met Paulus Rom. I:20. dat Godts eeuwige kraght en goddelykheit, van de scheppinge der werelt aen, uit de Schepselen wordt verstaen en doorzien. Het geene zyne Ed. door verscheide aenmerkingen,

[p. 162]

ten opzigte van den mensche, in het gemeen opheldert. Doch in de derde beschouwinge gaet hy tot byzonderheden van den mensche over, waerin hy uit deszelfs Tanden, Lippen, Quylvaten, Tonge, Zwelgkeel en Strot, hooftbewyzen voor de aenbiddelyke Godtheit opmaekt. Zyn de tanden by geval; waerom staen dan de kiezen niet voor, en de tanden niet agter in den mont? Om het afbyten en kaeuwen niet moeielyk te maeken. Ja, waer koomt het van daen, dat, daer meest alle andere beenen met een tedergevoeligh vlies omkleedt zyn, de tanden, zoo verre zy buiten het tandvleesch staen, daervan ontbloot zyn? Om dat hun gebruik ons geene pyne zoude veroorzaken. De plaets van Job, kap. XIX:20. waerin hy van de huit zyner tanden schryft, geeft onze schrandere navorscher in overweeginge, of de zelve haer opzigt niet hebbe op het Emailleersel of het verglaest der tanden. Zoo ja, of in die woorden dan geen bewys voor het H. Boek steeke, dewyl job van iets schynt te spreeken, dat in den jaere 1699, als iets nieuws, aen de geleerde werelt is voorgestelt. De Tong van den mensche wordt, in deeze beschouwinge, ook met recht als een wonderstuk afgemaelt en haere veelerleie gebruiken aengeweezen. Hoe ongelukkigh blint moeten zy derhalven zyn, die, in dit overkunstigh samenstel der tonge, geenen wyzen, maghtigen en goedertierenen Schepper konnen bespeuren, en nogh willen beweeren, dat dit alles, of by

[p. 163]

geval, of ten minsten zonder eenige wetenschap dusdaenigh toebereidt is!

De Slokdarm, Maeg en Darmen worden, in de vierde beschouwinge, in den gantschen samenstel, ter overtuiginge voor een Opperweezen, naeukeurigh beschreeven. Hoe wonderbaer is die pyp gemaekt! want, na dat het buitenvlies daer afgenomen is, ziet men, dat'er zich spiervezelen in opdoen, die in de lengte, volgens de geheele uitgestrektheit des Slokdarms, naer beneden gaen, en die wederom andere onder haer hebben, die den slokdarm ringswyze omvatten. Wanneer wy ons nu verbeelden, dat de draeden, die in de lengte en in het ronde zyn, in zich zelfs korter worden, zoo zal men zien, dat deeze laetste ringdraeden, zich achter en boven de spyze toeknypende, de zelve van boven naer beneden voortstuwen; op de zelve wyze, als de worstmaekende vrouwen gewoon zyn de stoffe met de hant, die zy ook achter de zelve toeknypen, voort te doen gaen. Ja, wie zoude konnen denken, dat het by geval toekoome, dat men onder aen het schaembeen een paer spieren vindt, die men, wegens hunne figure, pyramidaelen noemt, en waervan de pees alleen, ontrent den navel, naer boven gaet? zo dat aen elk een, die de aftekening hiervan naerziet, blykelyk zy, dat zy, in S korter en haere pees daerom naer beneden getrokken wordende, de witte lyn, waeraen deeze pees verknocht is, ook moet volgen. Waerom deeze pyramidaelen tot een tegenwight van die kraghtschynen te verstrekken, waermede de

[p. 164]

gaende schuine spieren G de opgaende schuine M overtreffen, daer anderszins de witte lyn, zonder de pyramidaelen, opwaerts zouden bewoogen worden. Dat ook bevestight wordt, doordien men in veele lichamen juist altyt geen twee, maer ook wel eene, van deeze pyramidaele spieren bevindt, dewyl eene, die genoegsaeme grootte heeft, deezen gezeiden dienst wel kan verrighten; gelyk de zelve ook niet noodigh zyn, wanneer de op- en nedergaende schuine spieren in kraght niet verschillen, het welk ook somtyds waergenomen wordt.

Maer boven dit alles scheen dit ongemak noch over te blyven, dat, de buik met zoo groot een gewelt aengedaen, alleen van ter zyde door deeze spieren naeuwer gemaekt wordende, de ingewanden daerdoor zoo wel op- als nederwaerts geperst zouden worden en ook te veel krachts naer boven tegen het middelrif doen, zoo dat het buigsaeme gestel der kraekebeenen opwaerts zoude gelight worden, waerdoor het uitdringen van het geene naer beneden gelost moet worden, zoude verminderen. Om dan voor te koomen, dat 'er aen dit groote Werk toch niets moght ontbreeken, schynt de aldoordringende wysheit van den heerlyken Maeker twee andere spieren, de rechte genoemt, aen het schaembeen gehecht te hebben, en wel zoodaenigh, dat hunne andere einden aen en ontrent het borstbeenvast zyn. Waerom deeze, in hunne vezelen of draeden korter wordende, de ribben met haere kraekebeenen (die in

[p. 165]

het borstbeen eindigen) naer beneden trekken, waerdoor zy niet alleen de plaetsen, daer het nedergebogen middelrif aengehecht is, vast houden, maer ook het zelve, door het sterk perschen van de ingewanden tegen dit middelrif, opwaerts buigen, wanneer deeze, door de voorzeide omringende spieren des buiks, naer onder en boven gedrongen worden.

Ook ziet men in deeze rechte spieren drie of vier dwarsche witte peezen loopen, die elke rechte spier daerom gemeenlyk in vier andere deelen; welke naer malkanderen volgen, opdat deeze spieren daerdoor met mindere verkortinge, en naer evenredigheit met mindere zwelling en zonder eenen grooten bult te maeken, hun werk moghten verrigten. Dat anders, indien de vleeschdraeden van het schaem-tot het borstbeen zich uitstrekten, met meer ongemak en wangestalte zoude moeten geschieden. Kan iemant dan wel op eenigerleie wyze zich te vrede stellen, wanneer hy beweert, dat dit alles gevalligh en zonder wysheit gemaekt is? moet elk, die dit verstaer, hier geen beoogt einde en eene wyze uitvoering erkennen?

De menighvuldige aenmerkingen, in deeze beschouwingen, nootzaeken ons, om tot de vyfde over te gaen, waerin de Melkvaten en Chylvoerder, in een wonderbaer maeksel, nader worden overwoogen. De eerste zyn van eenen Gaspar Asellius in de voorlede eeuwe, te weeten in het jaer 1622, ontdekt. Alleen heeft ze eene Erasistrates

[p. 166]

by geval gezien, zonder nochtans haere eigenschap en gebruik te weeten. Kan iemant dan wel zonder verwonderinge de plaets leezen, waer in de Geest van Godt zoo veele eeuwen te vooren zoo uitdrukkelyk gesprooken heeft? namentlyk Job XXI:23, 24. Deeze sterft in de kracht zyner volkoomenheit, daer hy gantsch stille en gerust was. Zyne Melkvaten waeren vol melks en het merg zyner beemen was bevogtight. De Heer Nieuwentydt dringt deeze plaets wytloopigh en krachtigh aen, om daeruit de Goddelyke ingeeving pal te zetten.

Het Harte wordt in de zesde beschouwinge ontleedt en zyn algemeene dienst, heuveltjes, oortjes, loop der spiervezelen, enz. naeukeurigh beschreeven, en daer ter plaetse eene zeer waerschynelyke bedenking over de wanden des herten (Jer. IV. 19) opgegeeven. De verwonderenswaerdige valvulaes of schotdeurtjes, in die plaetsen of aderen, waerdoor het bloet in het harte valt, ziet men met zeer veele peesdraeden, die zeer sterk zyn, aen de wanden der holligheden vast gehecht, om de zelve schotdeurtjes, wanneer zy toegestooten zyn, als met zoo veele ketens en touwen tegen te houden, opdat het gewelt, het geen het bloet, dat uitgedrongen wordt, op hun doet, dezelve niet overweldige, en naer de andere zyde doende uitbuigen, alzoo weder opening aen het bloet geeve, dewyl zy alleen van slappe vliezen en niet van been of andere harde stoffen gemaekt zyn. De aenmerkenswaer-

[p. 167]

dige gebruiken, die deeze peesdraeden noch daerenboven hebben, worden, tot verbaestmaekens toe, vervolgens aengeweezen, en daardoor het zeggen van den Psalmdichter, dat wy op een vreeschelyke wyze wonderlyk gemaekt zyn, ten eenemaele bekrachtight.

In de zevende beschouwinge wordt het ademhaelen, ter overtuiginge van een Opperweezen, aengedrongen, en betoogt, dat de lucht, die wy inademen, aen ons nootzaekelyk is, en dat 'er tot eene groote ademhaeling ten minste 100 spieren gebruikt worden. De plaets Job XXVII:3. Zoo lange als myn adem in my zal zyn, en het geblaes Godts in mynen neuze, wordt al wederom ter betooginge van Godts wysheit aengedrongen; als geschreeven in eenen tydt, wanneer de uitzettende kracht der lucht noch aen geenen eenigen mensch bekent was. De adem is ook eene eigentlyke gifte van Godt, in wiens hant ook, volgens Daniels zeggen, de adem der Koningen is, kap. V: 23. Zynde deeze inademing der lucht van zoo groot eene aengeleegenheit, dat ze niemant langen tyt, zonder te sterven, zoude konnen missen, en wordt ook met eenen vereischt, dat ze eene uitzettende kracht, zwaerheit en welgesteltheit heeft. Welk laetste met een schrikkelyk voorbeeldt, by den vermaerden Hooleeraer L. Schagt ondervonden, nader wordt aengeweezen. Kan iemant nu noch niet zien, vraegen wy met den geestigen Naervolger der natuurgeheimen, hoe zyn waerde leeven in de hant van een ander is? en hoe veel wy aen zyne

[p. 168]

goedheit, voor de geduurzaemheit van het selve, verplicht zyn, om onze dankbaerheit te betoonen aen die zoo groot een luchtzee, waerin de menschen als vischen leeven, in dien staet onderhoudt, dat ze bequaem is, om aen het gantsche menschelyk geslachte, en zoo veele dieren, dien grooten dienst te doen van ze in het leeven te behouden en ter ademingete strekken? Kan ook eenige menschelyke hulp de zelve herstellen, wanneer zy bedorven en aen armen en ryken doodelyk is? En zoo alles by geval, en zonder voorzorge van eenen Machtigen en Goedertierenen Regeerder geschiedt, waerom is 'er in zoo veele duizenden van jaeren, onder zoo veele veranderingen (die zy door stormen en bliksemvuuren lydt, en door zoo veele vergiftige dampen, als in de zelve uit onderaertsche bergholen, uit verrotte dingen, en op zoo veel andere wyzen uitwaesemen, moet ondergaen) noch niet eene geweest, die haer de gesteltheit, waerdoor zy alles in het leeven bewaert, heeft doen verliezen?

De achtste beschouwinge heeft het adergestel ten onderwerp, waerin de omloop van het bloet nader onderzogt, en met den grooten Harveus vastgestelt wordt, dat de linkerholligheit van het hart ontrent twee onsen bloets kan bevatten, en dat in elke toeknypinge van het hart deeze holligheit genoegsaem heel ledigh wordt gemaekt, en derhalven telkens twee onsen bloets in den grooten slaghader wordt ingedrongen, die daerdoor opzwellende den polsslagh veroorzaekt. Wan-

[p. 169]

neer men nu vooronderstelt, dat deeze polsslagh den tyt eener seconde, of sestigste gedeelte van eene minute, van noden heeft, zoo zullen in alle uuren 360 polsslagen voorvallen, en daerom tweemael zoo veel, dat is 7200, onsen in een uur door het hart gaen, en, de 12 een pont uitmaekende, zullen 'er 600 ponden on een uur door het hart haeren doorloop hebben.

Het gemeene gevoelen der Ontlederen is, dat 'er zelden meer dan 24, maer wel minder dan 15 ponden in des menschen lichaem zyn. Doch zoo men het met Lo[..]erus vry op 25 ponden rekent, zoo volgt nochtans van zelfs, dat al het bloet, in een uur tyts, 24 maelen door het hart zal gaen, het welk, 576 maelen in eenen etmaele is. Laet nu, moogen wy met den Heer Nieuwentydt wel uitroepen, eenen ongelukkigen Godloochenaer by zich zelven neder gaen zitten, en zynege dachten op deeze verbaestmaekende snelheit vesten. Laet hem eens overweegen, hoe groot de kracht van het hart en der slaghaderen zyn moete, die zoo snel eenen stroom van bloet, zyn leeven lang, in hem veroorzaeken. Laet hem zich de gepastheit van zoo ontelbaere kleine takjes der aderen en slaghaderen voorstellen, door welke het vloeit, en de ongevallen, die eenen mensche overkoomen, wanneer deeze omloop, zelfs in de kleinste takjes, gestuit wordt, waernemen; en inzonderheit, dat dit alles zonder eenige maght van zynen wille en zelfs zonder zyn weeten en gevoelen in hem geschiedt. Laet hem zich zelven vrae-

[p. 170]

of hy met een gerust gemoet konne staende houden, dat dit gantsche gestel van hart, long, aderen en slaghaderen, geenen wyzen Werkmeester gehadt heeft; ja of dit bloet 40, 50, 60 en meer jaeren lang, zoo veele duizendmaelen konne omgevoert en door zoo naeuwe buisjes, zonder ooit stil te staen, voortgedreeven worden, zoo niet een maghtig en goedertieren bestierder dit alles regeert, en hem, buiten alle hulp van eenigh werkend schepsel, in het leeven behoudt. De goddelykheit van het H. Boek worde uit de woorden van Job, kap. XXX:17., en myne polsaderen en rusten niet, wederom betoogt, te meer zoo het woort (gnorekim) hier polsaderen vertaelt, ook zenuwen betekent, gelyk by Buxtorf te zien is, dewyl men in de laetste jaeren ontdekt heeft, dat de zenuwen de oorzaek van deeze beweeginge en toetrekkinge der slaghaderen zyn.

De Zenuwen, Watervatten, Klieren en Viezen worden ons in de negende beschouwinge opengeleit. De woorden, die 's werelts Heilant, Mark. VII:34. Epphatah, of wordt geopent, gebruikte, wanneer hy eenen dooven en stommen, of bezwaerlyk spreekenden, genas, geeven genoegsaem te kennen, dat hem, als den Schepper van alles, de gemeenschap bekent was, die de gehoorzenuwen met andere hebben, welke naer de tong en andere spieren, die de spraek vormen, henenloopen. Wytloopigh wordt in deeze beschouwinge de wysheit van den grooten Maeker betoogt, het geen door de printverbeeldingen byna tast baer gemaekt wordt. Waerom wy ook

[p. 171]

in deeze stoffe, die tot de Ontleedkunde behoort, ons genootzaekt vinden wat in te korten, dewyl elk rechtschaepen liefhebber, onzes oordeels, niet zal konnen nalaeten, om dit deftigh boek zelf meester te worden, wanneer de aftekeningen hem van alles een klaer gezicht zullen geeven. Zoo dat hy met Job zal moeten zeggen, dat Godt hem kan verbryselen, wanneer hy zyne hant alleen los liet. Job VI:9. Gelukkigh mag zich dan zodanigh een noemen, die uit de beschouwinge zyner zenuwen zich zelven zoo verre heeft leeren kennen, dat hy ondervindelyk overtuigt zy, hoe zyn goedertieren Maeker alle zenuwen, die toe zyns lichaems onderhoudt, tot het beweegen van zyn hart, long, maeg, enz. dienen, door eene onmiddelyke kracht, en niet alleen zonder zynen wil, maer zelfs buiten zyn weeten en gevoelen, tot dit einde doe werken; en vervolgens verder waergenomen hebbende, dat veele zenuwen aen hem, door des grooten Scheppers wyze schikking, zyn overgelaeten, om andere leden daerdoor naer het gebiedt van zynen wille te beweegen, zich verpligt oordeele, om deeze alleen tot verheerlyking van zynen aenbiddelyken Maeker aen te leggen.

De tiende beschouwing vertoont ons de spieren en haere vreeschelyke kracht. Eene spier bestaet uit meenigte van vleeschagtige draeden, meest evenwydigh aen malkanderen loopende, en die onder en boven aen een taei en peesagtigh lichaem vastgehecht zyn. Ver-

[p. 172]

wonderenswaerdige ja ontzetbaere dingen worden ons alhier van de vervaerlyke kracht der spieren aengeweezen. Zoude men wel konnen gelooven, indien het by den grooten Wiskonstenaer Borellus niet betoogt was, dat, wanneer iemant een gewight van naby 200 ponden, dat achter in den mont over de kiezen hangt, met zynen mont oplight, de wederzydsche spieren, de Temporalis en de Masseter, daer men mede kaeut en die dit werk doen, eene kracht van meer dan vyftienduizent ponden moeten oeffenen?

Kan men het ook wel zonder verbaestheit beschouwen, dat, wanneer 'er een gewight van 55 ponden aen den elleboog van eenen arm door iemant in evenwight zoodanigh wordt opgehouden, dat het niet en valle, de spier Delsoides genaemt, die den arm alleen opligt, in deeze gestalte eene kracht van meer dan sestighduizent ponden uitwerkt?

Als mede, wanneer iemants elleboog, recht nederhangende, en aen het derde of uiterste lit van zynen duim een gewight van 20 ponden ophouwt, moet zulks iemant met geene ontzettinge voorkoomen, dat de spier, die den duim buigt en het gewight aldaer draegt, eene kracht van ontrent drieduizent ponden doet.

Ja, wat dunkt u, als de krachten der spieren, die een mensch doet, wanneer hy, op zyn voeten, staende, opspringt, 150 pond zwaer zynde, meer dan 2000 maelen haere kracht, dat is van 300000 ponden, doen moeten?

[p. 173]

Wanneer men ook aenmerkt, dat de musculi glutaei, die te samen het grootste gedeelte van de bil uitmaeken en de zelve om den kop van het heupebeen naer achteren doen beweegen, eene kraght van meer dan driemael hondertduizent ponden te weeg brengen; wanneer zy, de heupe en het scheenbeen beide waterpas gehouden wordende, een gewight van alleen 65 ponden aen de hiel, zonder vallen, recht uit ophouden: kan men dit alles dan aenmerken zonder eenen Magtigen, ja Goddelyken Maeker daerin te erkennen?

Te meer noch, wanneer men overweegt, dat het hart in elken slagh of toeknypinge, waerdoor het bloet tot buiten de slaghaderen in de aderen voortgezet wordt, eene kracht van meer dan 100000 ponden doet?

De Heer Nieuwentydt heeft ten overvloede ook de moeite genoomen, om deeze byna ongelooffelyke kracht der spieren op eene wiskonstige wyze te betoogen, die voor iemant, die eenige weinige en gemeene Mechanische werktuigen, het gebruik der Sinus-tafelen en het uitrekenen van platte reghthoekige driehoeken verstaet, handtastelyk beweezen worden; waertoe wy den nieusgierigen verzenden. Zynde het voor ons onmooglyk, om alles breeder aen te wyzen, en vindende ons nergens meer mede belemmert, dan om uit deeze overvloedige stoffe het beste uit te kippen, ja oordeelende beter te zyn, zoodanige dingen alleen aen te wyzen, die zelfs de minstgeoeffenden, zoo zy maer opletten, konnen begrypen. Wacht in onze

[p. 174]

volgende Maenden het vervolg, wanneer wy niet spaerzaemer zullen te werk gaen.