Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

VI. Hooftstuk.

Het reght gebruik der wereldbeschouwingen, ter overtuiginge van Ongodisten en Ongelovigen, aengetoont door Bernard Nieuwentyd, M.D. Te Amsterdam by

[p. 89]

de Wed. A. Wolters en J. Pauli 1715. in groot 4. groot 916 bladzyden, en 28 halfvels Platen.

HEt is al een out, dog met eenen een waeragtig zeggen, dat de wyste der Koningen, Pred XII:12. geboekt heeft: Van veele boeken te maken is geen einde. Zeker de werelt is 'er tegenwoordig zodanig mede geballast, dat'er veel moeite toe vereischt wordt, om de beste boeken, uit het byna oneindig getal, dat 'er gevonden wordt, uit te kippen; zoo dat geleerde mannen om deze reden twyffelen, wat men moet vaststellen, of de Drukkonst voor- of nadeelig aen de Wetenschappen geweest is. Dog dit geschil aen yders oordeel overlatende, darren wy den lezer verzekeren, dat het weêrgaloos boek, 't welk wy nu onder handen nemen, in geenen deele hier ontrent in overweginge kan komen. Immers wat is 'er aen de eene zyde nodiger, dan dat het volmaekte Opperwezen, in zyn bestaen en werken, aen 't redelyk Schepsel op eene overtuigende en tastbare wyze, in alle zyne Schepselen, met den vinger worde aengewezen? Wat is'er aen de andere zyde heilzamer, dan dat het geopenbaerde Woort onwedersprekelyk betoogt wordt van eene bovenmenschelyke afkomst te zyn? Wat is 'er dierbaerder, dan dat hier toe (enkel om de belangen van den HEERE te handhaven) een Heer, die in velerleie wetenschappen af-

[p. 90]

gerigt is, de pen opvat, om deze groote waerheden te voldingen. Wat mag de reden zyn dat men dus lang gewagt heeft en zulks zoo laet ter hant neemt? mogelyk onkunde. Onze verstandige Schryver heeft dit nodige en heilzame Werk al voor eenige jaren in't oog gehadt en ook daer toe al werk begonnen, dog ongelooflyke meenigte van bezigheden, zelfs stadts en 's Landts regeeringen hebben zyn Edt. ook menigmalen afgetrokken. Niet tegenstaende dit alles, wenschen wy onzen Landtsgenoten hier nu veel geluks mede. 't Is waer, de Heeren de Ray en de overleden Aertsbisschop van Kamerryk hebben deze stoffe ook eenigsins op de ze wyze behandelt; en de Heer Derham heeft op zulke gronden het aenwezen van Godt nu ook in de Engelsche taele betoogt; dog alle geensins op zoo wydluftig een wyze als de Heer Nieuwentydt: waerom wy ook voorgenomen hebben dit deftig Werk, volgens onze belofte, in onze eerste Boekzael gedaen, omstandig te verhandelen. Zynde nu alleen ons voornemen, om dit langbegeerde stuk tegenwoordig maer in 't geraemte te stellen, en dan vervolgens het zelve van voren tot agteren te doorloopen, en hier en daer iets aenmerkens waerdigs (want wie is bekwaem om 't alles te doen?) op te disschen.

Het oogmerk van den schranderen Navorscher in deze beschouwingen, is, gelyk wy reets eenigsins te kennen gaven, ongodisten van de wysheit, maght en goetheit van hunnen GODT; en ongelovigen, die wel eenen

[p. 91]

Godt, dog geensins het gezag van de H. bladeren erkennen, van de bovenmenschelyke afkomst der H. SCHRIFTUURE te overtuigen, om alzoo aen hun beide het reght gebruik der Wereldbeschouwingen aen te toonen. De wyze, die de Heer Nieuwentydt, om dit te betogen, gebruikt, is enkel uit de hedendaegsche natuurkundige waernemingen en blykbare ondervindingen genomen, zonder zig daer toe van eenige bloote onderstellingen te bedienen, oordeelende met andere vermaerde mannen, dat men in natuurkundige zaken geen meerder grondt van wel te redeneeren heeft, dan men ondervindelyk kan betoonen.

De wyze om de Goddelykheit van het H. Woordt uit natuurlyke verschynselen aen te toonen, weten wy niet, dat tot deezen tydt toe tot iet zulks aengeleit is. Ernstig spreekt de doorzichtige Redenaer, in zyne Voorrede, den ongelukkigen Filosofen, onzekeren twyffelaeren enz. volgens zyne gewoonte, aen. Indien 'er, zegt zyn Edt., onder dit alles iets mogt zyn, waer in men, naer uw oordeel, gemist en de eigenschappen der natuurlyke verschynselen niet regt, naer uwe gedagten, mogt getroffen hebben, slae die byzondere plaetsen over. Van al het andere zult gy dit niet kunnen zeggen, en in gevalle dat 'er maer een eenig bewys by u bondig moet gehouden worden onder zoo veele, die hier bygebragt zyn, enz. zal dit enkele alleen magtig weezen, om elk een, die redelyk oordeelt, van 't aenwezen van zynen Godt, en de hooge afkomst van zyn Woordt, te overreden; dewyl eene goede betoging zoo vast

[p. 92]

als veele, bewyst, schoon een grooter getal de overtuiging versterken. Laet ook, vervolgt de Heer Nieuwentyd, de aengetrokkene Schriftuurtexten, in deze beschouwinge, U dit alles niet ongelezen doen verwerpen, gelyk veele van U (dezelve in een geschrift ontmoetende) de gewoonte hebben. Want hier vooronderstellen wy de Goddelykheit daer van niet, maer wy bewyzen die. Eenige dienen om de wysheit en doordringende Natuurkennisse van haeren Ingever aen te toonen; dog andere ook, om u te doen zien, dat geen mensch, hoe wys, nog geen bedrieger, hoe loos hy, 't zy uit Staetkunde of iets anders, ook mag geweest zyn, nogtans niet magtig was, om in die tyden zoodanige dingen voort te brengen, gelyk men daer in beschreven vindt, alles op dat gy zelfs een besluit zoudt opmaken van wien dit boek zyn afkomste heeft. Het geheele werk is in een voorberight en XXX Beschouwingen afgedeelt.

Het voorberight toont het waere onderscheidt tusschen de Ongedisten en die Godt vreezen aen. De oorzaken, waer door de eerste daer toe vervallen zyn, worden onderzogt, en voornamentlyk bevonden, de verkeerde Eigenliefde, verkeerde Eerzugt, Onwetenheit, te groot een Inbeelding van wys te zyn. De middelen daer tegen worden gelyk in de Geneeskunde aengewendt, tusschen beide het uiteinde van Spinosa verhaelt en zyn gevoelen kortelyk wederleit. De aenleidinge tot Ongodistery stelt de Heer Nieuwentyd in Vooroordeelen en verkeerde wyze, om de natuurkunde te beschryven, uit een onderstellinge te willen af-

[p. 93]

leiden, geen eindoorzaken te erkennen: dat Zintwistingen (disputen) uit onoplettentheit maekt. De middelen tegen dit alles worden opgelevert en vervolgens reden gegeven, waerom zyn Edt. alleen bewyzen uit de Natuurkunde gebruikt, als onder andere, om dat Godt zig in zyn Woordt daer van ook bedient. De bewysmanier wordt in 't algemeen voorgestelt, dat de H. Schriften van eene Goddelyke afkomste zyn, en om die reden de Alkoran van Mahometh verworpen moet worden. Hier op brengt onze groote Wysgeer, dit alles tot zyn Oogmerk over, en zal voor eerst betoogen, dat in de zienelyke Werelt, of ten minsten in dat weinige, 't geen ons tot nog toe daer in met volkome zekerheit en by ondervinding bekent is, zoo veel wysheit, magt, goetheit, en verwonderenswaerdige beoogde einden zich op doen, dat zelfs het allergrootste konststuk, dat ooit door menschentoedoen gemaekt is, in het allerminste daer by niet kan vergeleken worden. Ten anderen, dat men in overredende voorbeelden de onloochenbaerheit zal trachten aen te toonen van 't geene de H. Schriftuure ontrent het even voorgaende zeit. Men neemt, ontrent dit laetste, nog een tegenwerpinge van de Ongodisten weg.

De Eerste beschouwing strekt alleen, om de iedelheit en nietigheit van al het wereldsche aen te toonen, waer in ook aengewezen wordt, dat ieder een alhier zonder zyn toedoen gezet is, en met eenen van de onzekerheit van zyn leven behoorde over-

[p. 94]

tuigt te zyn, ja zelfs dat het voor den mensch niet wenschelyk zou wezen, schoon gezont zynde, geduurig alhier te leven. De ellendigste jammerstaet der Ongodisten wordt vervolgens met levendige verwen in het geluk van die geenen, die eene Godt vreezen en liefhebben, afgemaelt: waar uyt nootzakelyk volgt van hoe veel belang het is, de bewyzen van eenen Godt op te zoeken, 't geen de Heer Nieuwentydt eerst uit het zienlyke, en van ons zelfs in 't gemeen in de II. beschouwinge opheldert. Waer na hy tot de kleine Werelt, dat wonderstuk van Godts vingeren, den mensch, in 't byzonder over gaet, tonende in de III. beschouwinge uit desselfs mondt; in de IV. uit den slokdarm, de maeg en andere darmen eene hooger oorzaek. De Melkvaten en Chylvoerder is het onderwerp van de V. en des menschen harte dat van de VI. beschouwing. Het ademhalen wordt in de VII. en 't adergestel in de VIII. ter overtuiginge van een Opperwezen kragtig aengedrongen. De IX. beschouwing verhandelt dit stuk ten opzigte van de zenuwen En het X. van de spieren. De Beenderen dienen in de XI. beschouwinge ter overtuiginge van eenen Almagtigen Schepper, en in de XII. worden eenige Schriftuurplaetsen ten dien einde aengedrongen. De menschelyke zinnen staven dit groote leerstuk in de XIII. XIV. en XV. beschouwingen. De wonderbaere vereeniging van ziel en lichaem, de verbeeldin-

[p. 95]

ge en 't geheugen, is het onderwerp van de XVI: en de menschelyke driften, als ook de voorttelinge, dat van de XVII beschouwinge. De lugt en lugtsverhevelingen (meteora) worden in de XVIII en XIX verhandelt. Water, aerde en vuur, in de XX, XXI en XXII. Dieren, vogelen en visschen zyn onwraekbare getuigen van den Almagtigen in de XXIII, en de planten in de XXIV beschouwing. In de XXV is de zigtbaere hemel, en in de XXVI de onnoemelyke veelheit en de onverbeeldelyke kleinheit der deeltjes, waer uit het Geheel-al bestaet, ten dien zelven einde strekkende. In de XXVII worden eenige Natuurwetten, en in de XXVIII eenige Chymische van dien aert aen ons opgelevert, en de mogelykheit van de Opstandinge in de XXIX betoogt, en alzoo in de XXX dit Werk, met de verhandelinge van het onbekende, besloten. Zie daer, Liefhebbers, een wyt veld voor ons geopent. hebt ge genegenheit om u met ons daer in te verlustigen, om den grooten Maker in alles tastbaer te vinden, de schrandere Man reikt ons zyn hand toe en zal, als een bedreeven kenner, ons van alles onderregten. Wie hier begeerig naer is, dien zullen wy in onze volgende stukjes (zoo God wil) langs dezen draed heenen leiden, en naer ons vermogen de gedagten van den wyzen Schryver over 't een en 't ander aen u mede deelen.