Boekzaal der geleerde wereld. Jaargang 1715

II. Hooftstuk.

Histoire de Mr. Bayle & de ses Ouvrages.

Dat is:

HISTORIE van den Heer BAYLE en

[p. 9]

van zyne Werken. Te Geneve by Fabri en Barillot 1715. in groot 12. 55 bladzyden.

DIe geen Vreemdeling in 't Statendom der Letteren is, kan de naem van dezen grooten man niet onbekent zyn, want of 'er wel oyt onder de Geleerden iemand gevonden is, die te gelyk zoo veel arbeidzaemheit en verstant, als hy, bezat, daer aen zoude men met regt mogen twyfelen. Wy oordeelen derhalven verpligt te zyn om met geen spaerzaemen hand van deze mildadigen man, betoont in 't uitgeven zyner berugte Schriften, te moeten gewag maken.

De Heer Baile is te Carlu, een klein Steedje in 't Graefschap Foix, alwaer zyn Vader en oudste broeder Predikanten waren, op den XVIII van Slagtmaend 1647 ter werelt gekomen. Van jongs af bespeurde men in hem een groote levendigheit van verstand, dan met een wonderbaer geheugen gepaert ging. Van kinds-gebeente af was hy ook tot alles nieusgierig, en naer allerlei slag van dingen vragende. Tot het jaer 1666 ontfing hy oeffenlessen in zyn vaderlyk huis, ging van daer naer Pui-laurens, alwaer hy goetvond den Godsdienst zyner Vaderen te verlaten, dog dit was van geen lange duur; dewyl 't alleen den tyd van zes maenden en twee dagen uitmaekte. Dog het Edict van den Franschen Koning tegen de Wederafgevallene hem bevreest makende, vertrok hy uit

[p. 10]

Vrankryk, ging naer Geneve, en verder naer Copes, digt by deze stat, alwaer hy de opvoeding der kinderen van den Graef van Dhona waernam. Dog deze bediening zyn eigene oeffeningen nadeelig zynde, ging hy na Rouaan, alwaer hy zig eenigen tyd by zynen goeden vrind, den Heer Basnage, onthield. Aldaer liet hy zig ook door den Heer Ferdinand uitschilderen. Van hier ging hy den eersten van Lentemaend 1675 naer Parys, alwaer hy met de verstandigste mannen van deze Koninklyke Hooftstad verkeerde. Den XXVIII van Oogstmaend vertrok hy na Sedan, alwaer hy met nog drie anderen om stryd zintwistte, en den 2 van Slagtmaend tot Hoogleeraer wierd aengenomen. Alhier maekte hy een uitneemend Samenstel van de Wysbegeerte, en besteedde daeglyks vyf uuren aen zyne leerlingen, waer onder verscheidene waeren, die groote Wysgeeren wierden. Tot den veertienden van Hooimaend 1681 volharde hy met een gewensten uitslag en genoegen in deze oeffeninge, wanneer de hooge Schoole aldaer vernietigt wierd. De Heer Bayle ging toen bedektelyk na Parys, en geen gelegentheit van bestaen vindende, vlugtte hy den 8 van Wynmaend 1681 naer Hollant, alwaer hy door zyn waerden beschermer, den Heer Pacts genodigt was; wanneer hy met het Hoogleeraerschap van de Wysbegeerte en Geschiedenissen, benevens een inkomste van 500 gulden jaerlyks, wierd begiftigt. Den vyfden van Wintermaend deede hy zyn In-

[p. 11]

tree-Reden, die van allen gepreezen wierd; en den achtsten daer aen volgende zyn eerste Wysbegeerige Les, onder een grooten toevloed van Leerlingen. 't Was ontrent dien tyd dat hy zyne verscheidene gedachten over de Staertstarren opstelde, waer mede hy onder de geleerde groote agting behaelde.

Den eersten van Lentemaend 1682 begon hy aen zyne Algemeene Oordeelkunde over de Historie van 't Kalvinisdom van den Heer Maimburg, te arbeiden.

Den tweeden van Lentemaend 1684, ondernam hy zyne Nieuwigheden van 't Gemeene best der geleerden te schryven, die met een algemeen genoegen ontfangen wierden. Geen wonder, want waer zag men ooit netter en naeukeuriger ontledingen? Hy wist in de kortste uittreksels, het netste denkbeeld van een boek af te schetsen, zonder iets dat verdrietig viel, daet in te mengen. De magerste en afgetrokkenste stoffen wierden door zyne levendige trekken aengenaem gemaekt. Het was al zeldzaem als de Schryvers hunne Schriften onder zyne hand niet opgesiert zagen, of geen reden hadden om hem als hunnen Aristarchus aen te merken.

Den negenden van Bloeimaend 1684. ontfing hy brieven van Leeuwaerden, de Hooftstat van Vriesland, waer in hem wegens de groote agting die hy door zyn gedagten over de Staertstarren behaelt had, het Hoogleeraers Ampt in de Wysbegeerte wierd aengeboden, waer van de inkomsten zeer aenmerkelyk waeren; dog hy sloeg het zelve den

[p. 12]

negenden van Zomermaend af. Zyn Wysbegeerige uitlegging over de woorden Luc. XIV. 23. Dwingtze om in te gaen, stelde hy in 't jaer 1685 op, voornamentlyk, om daer door de dood van zyn waerden vader, den 31 van Lentemaend 1685 overleden, als ook die van zyne twee lieve broeders, daer door wat te verzetten. In het jaer 1687 wierd hy van een langdurige koorts aengetast, die hem meer dan een jaer bybleef, waerom hy na Kleef en vervolgens na Aken ging, alwaer hy de Wateren, met eenen goeden uitslag, gebruikte. Kort na dezen tyd stonden verscheide vyanden tegen hem op, die hem een boekje, den raed van de Vlugtelingen genaemt, toeschreeven; 't geen hy nogtans nooit heeft willen bekennen. De Heer jurieu wierd zyn bittere vyand, en wist zo veel te weeg te brengen, dat hy van zyn Hoogleeraerampt, in het jaer 1693, afgezet wierd, 't geen hem aenleidinge gaf, als van alle bedieningen ontzet en meester van zynen tyd geworden, om zyn groot Woordenboek samen te stellen; zynde een Werk dat eeuwen zal verduuren, en welkers voorwerp byna algemeen is. De Godsdienst, Zedekunde, Wysbegeerte, Welsprekentheit, Tyd-rekenkunde, Wiskunde, en vele andere Wetenschappen, worden daer in met zodaenige geleertheit behandelt, dat zelfs de wyzen van den eersten rang in verwonderinge wegrukt, en bequaem is om alle die geene die de geleertheit beminnen, en geerne groote Mannen leerden kennen, veel vermaek aen te doen.

[p. 13]

Zelfs is dit Oordeel- en Geschiedkundig Woordenboek door den Heer de la Roche, Fransch vlugteling, in 't Engelsch vertaelt, en in den jaere 1709, in 4 stukken in folio gedrukt. Alle losse stukken, die de Heer Bayle verzamelt hadde, en die hy geen plaets in dit Woordenboek kon geven, schonk hy ons onder den naem van Antwoord op de vragen van een Provintiael, en maekt vyf stukken in groot 12. uit. De Heer Graef van Albemarle deed hem, door den Baron van Walef, met den beleeftsten en minnelyksten brief van de werelt verzoeken, om by hem in den Haeg te komen woonen. Men bood hem Boekzaelen, fraeie Wandelplaetsen en het zoetste leeven des werelts, by dezen edelmoedigen en weldoenden Heere, aen. De Graef van Albemarle schreef naderhand zelfs ten dien einde aen hem, dog de Heer Bayle sloeg dit alles beleefdelyk af, en lei deschult op zyn zwakheit. Hy was ook in agting by den Graeve van Schaftsbury, die hem eenige dierbaere geschenken deed, die hy niet dan met een grooten weerzin aennam. De Geleerden uit verscheide plaetsen van Europe, hoopten hem met eerbewyzingen op, en tragtten zyne vriendschap te winnen. Men behoeft hier toe geen ander voorbeeld als het doorlugtig Gezelschap van Dublin; zie op de 46 bladzyde. Kortom, de Heer Bayle wierd door de verstandigen als een levendige en overvloeijende bron van Wetenschappen en fraeie Konsten aengemerkt. Hy wierd langer dan zes maenden van een borst-

[p. 14]

ziekte aengetast, dat eene erffelyke quael was, waer aen verscheidene van zyne vrienden gestorven waren. Nooit wilde hy hier tegen eenige geneesmiddelen in 't werk stellen. In dezen droevigen toestand zig bevindende, maekte hy nogtans een Werk op, waer in hy zig zeer scherp tegen zyne vyanden verweerde, 't geene Saemenspraeken tusschen Maximus en Hemistes ten tytel voert, dat in den Jaere 1707 uitquam. En in der daed hy sturf zonder zig ergens van te speenen, als alleen dat hy ontrent de twee laetste maenden van zyn leven, van zyne vrinden geen bezoeken ontfing, nog aen dezelve gaf. Tot het einde toe behield hy dezelve gerustheit, zonder zig ergens over te ontrusten. Zelfs gaf hy een afschrift van 't laetstgenoemde Boek aen zynen Drukker, waer in hy met groote kragt de Heeren Jaquelot en le Klerk wederlegt. Kort daer na sprak hy nog eenige woorden met de vrouw, by wie hy woonde, en straks daer na wierd hy op zyn bed, nog gekleed zynde dood gevonden, zonder dat men hem een zugt hoorde geven; 't welk voorviel op den XXVIII van wintermaand 1706, in den ouderdom van LIX jaeren, een maend en tien dagen. Op de 51 en 52 bladzyde staet eeu naemlyst van Werken die hy heeft uitgegeeven, en die in dit Verhael van zyn Leven niet genoemt zyn; als ook de handschriften, die na zyn dood onder zyne papieren zyn gevonden. Zie hier nog tot een toegift eene afschetzinge van den Heer Baile.

[p. 15]

Hy was een der Wyzen van den eersten rang, in de Geschiedenissen en fraeie Letteren; een groot Wysgeer; en een uitnemend Bovennatuurkundige.

Hy had een net, naeukeurig, vaerdig en doordringend oordeel, een levendige en vrugtbaere inbeelding, een verwonderbaer geheugen, wegens de gemakkelykheit die hy bezat om alles met zyne omstandigheden te onthouden, zonder iets te vergeeten. Zyn inborst was goed, opregt, toegeevende, en van een zoeten en aengenaemen omgang. Altyd bragt hy van zyne zyde meer toe als hy wel van anderen eischte. Zyn aerd was zo vreedzaem, dat hy niet naer een Hooge Schoole stond, ter oorzake van de nyd en verdeeltheden die aldaer niet dan te veel tot schande van de Geleerden heerschen.

Hy bezat zeer geregelde Zeden. Die hem naeukeurig gekent hebben, verzekeren dat hy nooit eenigen onbetamelyken omgang by de vrouwelyke kunne gehad heeft. Hy was ook sober, gematigt, en van alle vermaken, eere en rykdommen, afgezondert.

Vry zynde van alle verwaendheit die veelen Geleerden niet dan al te eigen is, prees hy de Werken van andere gewillig, zelfs die van zynen geweldigsten beschuldiger den Heer Jurieu, ten tyde dat hy de regtmaetige loftuitingen, die men hem van alle kanten toebragt, niet konde verdraegen. Arbeidzaem en onvermoeit zynde, arbeide hy tot den ouderdom van veertig jaeren, veertien uuren 's daegs, en schreef aen een van zyne

[p. 16]

vrinden, dat hem niet heugde, sedert den ouderdom van twintig jaeren, byna eenigen ledigen tyd gehad te hebben. Hy bezat een teedere gezontheit, die hy niet ontzagh, dewyl hy zoo groote onverschilligheit voor zyn leven betoonde.

Zyn schryfstyl, die vry veel naer dien van Montagne zweemt, was levendig, stout, natuurlyk, geregelt. Gelukkig zo hy in zyne Schriften altyd den Geest van 't Christendom bewaert had, en nooit van de uitdrukkingen, die het gewettigt heeft, was afgeweeken.