De blijde inkomst van de hertogen van Brabant Johanna en Wenceslas

[p. 36]

IV

De Blijde Inkomst werd opgesteld en ingekleed gelijk de meeste middeleeuwse diplomata. Buiten haar respectabele lengte heeft zij vormelijk niets indrukwekkends. De formulering is zeer gewoon en verschilt niet van die der andere hertogelijke charters. Zij heeft noch een invocatio noch een salutatio. De korte arenga is helemaal niet hoogdravend en wijst op de plicht van de overste zijn getrouwe en aanhankelijke onderdanen ter wille te zijn. De expositio vertolkt hetzelfde op een meer concreet plan: de door de Brabanders betoonde gehechtheid tegenover de afgestorven hertog en zijn voorgangers, en de hoop in de toekomst dezelfde trouw te zullen ondervinden, deden de nieuwe vorsten tot het verlenen van ‘allerhande pointen, articlen ende vesticheden’ besluiten. In tegenstelling tot de Keure van Kortenberg, die 58 zegels draagt (en die tevens met een daverende inleidingsperiode aanvangt) heeft zij, buiten het grootzegel van de hertogen, er maar vijf. Bij de belofte het verleende ‘teeeuweliken daghe’ te zullen naleven worden de ‘hoir ende nacomelinge’ betrokken. De datum: Leuven, 3 januari 1355, is gesteld in de in Brabant meestal gebruikte Paasstijl en dient derhalve als 3 januari 1356 geïnterpreteerd.

Zij werd verleend door Johanna van Brabant, in hoedanigheid van hertogin van Luxemburg, Lotharingen, Brabant en Limburg en markgravin van het Heilig Rijk, en door Wenceslas van Bohemen, heer van dezelfde gebieden, in hoedanigheid van haar wettige man en momboor. Als erfdochter trad Johanna als eerste op; de landen van haar vader waren haar toegezegd; de hulde der Brabanders gold vooral hun eigen prinses. Haar man, met wie ze in maart 1352 was gehuwd na de dood in 1345 van haar eerste echtgenoot, graaf Willem II van Henegouwen⁽⁷⁴⁾, fungeert slechts als haar helper, be-

(74) C. Knetsch, Das Haus Brabant, dl. I, blz. 40.

[p. 37]

schermer en eventuele plaatsvervanger⁽⁷⁵⁾. Zodra hij echter door haar volk was erkend, heeft zij de moeilijke regeringstaak aan hem overgelaten. In latere charters, waarvan het oudste, ons bekende, dateert van 12 januari 1356 (n.st.)⁽⁷⁶⁾, heeft ze hem haar eerste plaats afgestaan en liet ze soms zelfs na te verschijnen⁽⁷⁷⁾. Volgens een akkoord, met haar schoonbroeder, Keizer Karel IV, te Maastricht getroffen, heeft ze op 20 februari 1357 (n.st.) de overdracht van autoriteit in een oorkonde, gegeven te Brussel, bezegeld; zij stond haar man het recht toe ‘absque contradictione qualibet..., tamquam verus et legitimus et naturalis princeps et dominus, dominari, regere...’ Voor zichzelf behield ze echter het recht van medeweten en raadgeving: ‘verum tamen haec omnia de nostris scientia et consilio administrabit’⁽⁷⁸⁾. De in de Blijde Inkomst gebruikte titulatuur is die van alle volgende charters, door beide vorsten geschonken⁽⁷⁹⁾.

(75) E. Haberkern en J.E. Wallach, Hilfswörterbuch für Historiker, definiëren als volgt het woord ‘momboor’: ‘In den Niederlande im späteren M.A. Stellvertreter eines Landesherrn, der irgendwie behindert war oder auch vertrieben wurde, ohne abgesetzt zu werden’.

(76) A.R.A., Charters van Brabant, nr. 902; A. Verkooren, Inventaire, dl. II.

(77) Zo b.v. in alle akten waarin Wenceslas beslissingen trof betreffende de Leuvenaars gedurende het democratisch oproer van 1360-1363. Zij werden uitgegeven in H. Sermon, Geschiedenis van Peeter Coutherele. - ‘Momboor’ komt dan ook maar zeer sporadisch meer in de charters voor; nochtans verschijnt het rond 1370 soms terug, o.a. in de Confirmatie van het Charter van Kortenberg (1372).

(78) Deze oorkonde werd uitgegeven in C. Butkens, Trophées, dl. I, Preuves, blz. 190. Lodewijk van Male die, aanspraak makend in naam van zijn vrouw op zijn deel in de erfenis van Jan III, Brabant was binnengevallen, heeft aanvankelijk met deze regeling schijnbaar geen vrede genomen, want in een oorkonde van 18 maart 1357 (C. Butkens, ibid., blz. 192) noemt hij Johanna als eerste ‘als gherechte arfgename’ en Wenceslas ‘alse onser voorscreven suster wettich momboor’. De beslissing van Johanna was immers, voor wat de nalatenschap betreft (in geval van kinderloos afsterven), in het voordeel van Luxemburg uitgevallen! Daarna zal ook hij steeds Wenceslas het eerst noemen.

(79) Graaf van Luxemburg was Wenceslas in 1346 geworden na de dood van zijn vader, Jan de Blinde, koning van Bohemen; in 1354 had zijn broer, Keizer Karel IV, hem tot hertog verheven. Voor de titel Hertog van Brabant, zie: H. Nelis, L'origine du titre Duc de Brabant, in Revue des Bibliothèques et Archives de Belgique, 1908, blz. 145-161; P. Bonenfant, L'origine du titre de duc de Brabant, in Ann. Fédér. arch. et hist. de Belg., dl. 38, 1949; J. de Sturler, De Brabantse instellingen, blz. 164-165.
Naast Markgraaf van het Heilig Rijk verschijnt een tiental jaren na de Blijde Inkomst in sommige charters eveneens: ‘marcgrave... ende desselfs op desside 's geberghs gemein vicarius’. Volgens H. vander Linden, Wenceslas van Behem, blz. 174, verkreeg Wenceslas op 27 october 1366 van Keizer Karel IV het vicariaat van het Rijk, aan deze zijde van de Alpen.

[p. 38]

De notificatio, het beknopte ‘doen cont’, maakt een geheel uit met het adres, dat algemeen is en ‘allen den ghenen die deze lettren suelen sien ende horen lesen’ omvat. Het charter is dus bestemd om ter kennis van alle derde personen te komen en is van publiekrechtelijke aard. Het onderhouden van de verleende artikels wordt in de sanctio vooreerst door een eed op het Evangelie gewaarborgd. Vervolgens wordt het weigeren van elke dienst toegelaten, indien de vorsten of hun opvolgers het beloofde niet zouden naleven. De corroboratio behelst de aankondiging van het gemeenschappelijk grootzegel van de hertogen als geldigheidsteken en het verzoek aan vijf Brabantse ridders, n.l. Diederik van Hoerne, Hendrik Berthout, Gerard, heer van Vorselaer, Jan, heer van Boechout, en Bernard, heer van Bornival, de oorkonde te willen bezegelen ‘om die meerdere sekerheid onsen voirscreven goiden lieden hier af te doene’.

Het groot zegel is, in tegenstelling met de zegels van de andere Brabantse hertogen, die alle ruiterzegels zijn, van het heraldische type⁽⁸⁰⁾. Is dit te verklaren door de haast die men gedwongen was

(80) Beschrijving van het groot zegel van Wenceslas en Johanna (vertaald uit A. Verkooren, Inventaire des Chartes de Brabant, dl. II, nrs. 900 en 901, maar hier en daar aangevuld en geverifieerd na onderlinge vergelijking der overblijvende exemplaren van het zegel):
Rond zegel van natuurlijk was, 96 mm, hangende aan dubbele staart.
Binnen een uitgeschulpte randlijn, op getraliede grond met rozen en schuinkruisjes beurtelings versierd, een schild, gedeeld: 1) gevierendeeld: a en d: een gekroonde en dubbelstaartige leeuw (Bohemen); b en c: op gedwarsbalkte grond met 16 stukken een gekroonde leeuw (Luxemburg); - 2) gevierendeeld: a en d: een leeuw (Brabant); b en c: een gekroonde en dubbelstaartige leeuw (Limburg). - Het schild is getopt met, als schildhouder, een engel.
Randschrift (op twee regels, tussen twee stippellijnen en gescheiden door een andere): †S' x WENCESLAY x DEI x GR̅A x LVCCEMBVRG' x LOTHR̅ x BRABANCIE x AC x LYMBVRGIE x DVCIS x (eerste lijn eindigend met een omgewende, gaande en dubbelstaartige leeuw) † ET x IOHANNE x EI'DEM [ = EIUSDEM] x GR̅A x LVCCEMB̅ x LOTHR̅ x BRABAN̅ x AC x LYMBVRG' x DVCISSE.
Tegenzegel: rond, 45 mm. Op getraliede grond, met rozen en schuinkruisjes beurtelings versierd, onder een kleine troonhemel, een staande vrouw, houdend twee schilden; dat van haar rechterhand: gevierendeeld Bohemen en Luxemburg (zoals 1) van het zegel); dat van haar linkerhand: gevierendeeld Brabant en Limburg (zoals 2) van het zegel).
Randschrift (op één regel tussen twee stippellijnen): †S' x WENCESLAY x ET x IOHANNE x SACRI x IMPERII x MARCHION̅.

[p. 39]

aan de dag te leggen om tegen 3 januari met de matrijs er van klaar te zijn?⁽⁸¹⁾ In zijn randschrift komt de naam van Wenceslas vóór die van Johanna voor, wat dus afwijkt van de volgorde in de Blijde Inkomst. Het zegel werd zeer uitzonderlijk gebruikt en waarschijnlijk slechts voor zeer gewichtige handvesten. Volgens artikel 3 werd het aangewend in gevallen van gebiedsafstand. Zijn belang evenaarde dat van het hertogelijke archief, want - naar hoger is gezegd - werd het insgelijks onder de controle der steden gesteld⁽⁸²⁾. Is het daardoor wellicht dat wij het zo zelden zien verschijnen aan de Brabantse charters? Er is ons, buiten de Blijde Inkomst, maar één voorbeeld bekend⁽⁸³⁾. Meestal nam men zijn toevlucht tot de kleine afzonderlijke zegels, waarvan nog zeer vele exemplaren zijn bewaard.

De vijf getuigen en medebezegelaars⁽⁸⁴⁾ waren zeer vooraanstaan-

(81) Het lijkt althans wel waarschijnlijk dat, gezien de omstandigheden, de steden aangedrongen hebben op het tijdig klaar komen der zegels, zodat de vorsten, bij hun bezoek aan Leuven reeds, zich onvoorwaardelijk zouden verbinden hun geloften na te komen. Wel bevatten de Leuvense stadsrekeningen, die een kostbare bron zijn, maar door hun aard dikwijls te weinig duidelijk, volgende nota's: ‘Item van coste doe men die brieve smorghens en savonds bezeghelde op die borch’ [ca. 24 januari], f^o 151, kol. 2. - ‘Item van den charteren te bezeghelen van slands weghen, den zeghelen 30 scilde oude, ende sinen clercken 10 scilde oude’ [februari 1356], f^o 152, kol. 2. - Maar wie kan zeggen of ze de Blijde Inkomst betreffen en, zo ja, wanneer die bezegeling eigenlijk heeft plaats gehad?

(82) Deze bepaling werd blijkbaar in toepassing gebracht; we lezen immers in de Leuvense stadsrekeningen: ‘Item Henricus van Nymeghen van 2 slotelen te makene, enen van shertoghen groten zeghelen, ende enen van den charteren in den torre ane die scapereede daer si in ligghen’ [mei 1356], f^o 153 kol. 1.

(83) Nl. het stuk nr. 1710 (22 maart 1358) van de Charters van Brabant, A.R.A.; het heeft betrekking op Antwerpen, dat aan Lodewijk, graaf van Vlaanderen, als leen was afgestaan.
P. de Ram, Notice sur les sceaux, kent blijkbaar zelfs het bestaan niet van het gemeenschappelijke grote zegel van Wenceslas en Johanna; hij bespreekt alleen de twee kleine.

(84) Beschrijving van de vijf kleine zegels:

-

Diederik van Hoerne: Rond, 27 mm, groene was, hangend aan dubbele staart. In een vierpas een schild met drie posthoorns, vergezeld in hoofd van een barensteel. Randschrift: † S' x TEODICI x D' x HOERNE x DNI x D' x CRANENBORG x M'.

-

Hendrik Berthout: idem.
In een veellobbig vlak, een schild: drie palen en een vrij kwartier, met 5 blokjes schuinkruiselings gerangschikt. Randschrift: † S' x HNRI DNI DE DUFLE ET DE GELE.

-

Gerard van Vorselaer: idem.
Een schuingeplaatst schild: drie lelien met driekantige voet en in hoofd een barensteel, helm en helmteken: twee afgewende paardenhoeven. Randschrift: † SI GERAERDI DE VORSLAER MILITIS.

-

Jan van Boechout: idem.
In een uitgeschulpte rand een schuingeplaatst schild: een kruis; helm met helmdekkleed, helmteken; een gebaarde man, die een stok (of wimpel) vasthoudt en uit vlammen komt. Randschrift: x S' x DNI x IOHIS x DE x BO... UT x MILITIS.

-

Bernard van Bornival: idem.
In een driepas een schild van vair met effen hoofd. Randschrift: † S' x BIERNAVT DE BORNEVAL CHEVALIER.

[p. 40]

de Brabantse edelen en Bernard Bornival daarbij ‘drossaat van Brabant’⁽⁸⁵⁾. Zij waren allen leden van de vorstelijke raad. Hun aanwezigheid bij gewichtige gebeurtenissen wordt vaak in de alsdan opgestelde charters betuigd en meestal verschijnen zij er in laatstgenoemde hoedanigheid (‘onze trouwe rade’ of ‘getrouwe raetslieden’). Diederik van Hoerne, heer van Perweys en van Cranenburg, was zonder twijfel een der aanzienlijksten van het hertogdom. Zijn naam figureert (naar ons weten voor de eerste maal) in de aansluiting van de adel bij het stedenverbond (17 mei 1355, n.st.) op de tweede plaats, en in andere oorkonden dikwijls op de eerste. Reeds in 1334 wordt Hendrik Berthout, heer van Duffel en Geel, en vierde van die naam, vernoemd, en wel in verband met de grote enquête, waartoe Jan III in 1334 het bevel gaf; hij werd toen als rechter aange-

(85) Behalve C. Butkens, Trophées (Diederik van Hoerne, dl. II, blz. 51; dl. IV, blz. 17 - Hendrik Berthout, dl. II, blz. 136 - Gerard van Vorselaer, dl. II, blz. 19 - Jan van Boechout, dl. II, blz. 268 - Bernard van Bornival, dl. III, blz. 163) hebben we hoofdzakelijk voor de identificatie Brabantse oorkonden nagekeken, met het doel te constateren hoe en wanneer genoemde ridders hun hertogen hebben terzijde gestaan bij het verlenen en bezegelen van oorkonden. Zo consulteerden we de Codex diplomaticus van de Brabantsche Yeesten, en A. Verkooren, Inventaire des chartes de Brabant, waarin het uitgebreid personen- en plaatsenregister een goed hulpmiddel was. - Zie ook J. van der Straeten, Het Charter van Kortenberg, dl. II, blz. 165-192 (Historische namen).

[p. 41]

steld⁽⁸⁶⁾. Zijn dochter en enige erfgename, Catharina Berthout, huwde met de genoemde Diederik van Hoerne, die vanaf 1368 als heer van Duffel en Geel in de charters voorkomt. Gerard, heer van Vorselaer en burggraaf van Geldenaeken, trad als zodanig reeds in het verbond tussen Vlaanderen en Brabant (9 december 1339) als getuige op⁽⁸⁷⁾. Van het einde van het jaar 1356 droeg hij hierbij de ambtstitel van maarschalk. Hij kwam tussen in het democratische oproer te Leuven (1360), maar kon Pieter Coutereel niet tot redelijker gevoelens brengen; een dergelijke opstand, die een weinig tijds later in Brussel plaats greep, vermocht hij daarentegen te dempen⁽⁸⁸⁾. Jan, heer van Boechout, en Bernard, heer van Bornival, treden in de meeste gevallen samen op. Zij waren de twee Brabantse ridders, die samen met twee Vlaamse edelen werden aangesteld als bewakers van de Charters van Brabant, die op aandringen van Lodewijk van Male te Nijvel waren gedeponeerd⁽⁸⁹⁾. Jan van Boechout wordt sedert 1337 tevens burggraaf van Brussel genoemd. Bernard van Bornival werd in 1353 door de Leuvenaars tot kapitein der stad aangesteld⁽⁹⁰⁾. Behalve in 1356 treedt hij nog menigmaal tussen 1358 en 1363 in de charters als drossaard op⁽⁹¹⁾.

(86) Brabantsche Yeesten, dl. I, blz. 792 en 800.

(87) Charters van Brabant, A.R.A., nr. 621; A. Verkooren, Inventaire, dl. I.

(88) H. Sermon, Geschiedenis van Peeter Coutherele, blz. 30. Brabantsche Yeesten, dl. II, blz. 166.

(89) Zie verder, blz. 53.

(90) P. Divaeus, Jaerboeken der stad Leuven, blz. 106: ‘Bernaerd, heer van Borneval, is door de Leuvenaars tot kapitein der stad aangesteld geworden. Hij had tot vrouw Geertruide, zuster van Lodewijk van Redingen, ridder’.

(91) Hij wordt in een oorkonde van het jaar 1361 ‘onsen drossate ter tijt in Brabant’ genoemd; Brabantsche Yeesten, dl. II, blz. 580.
‘De drossaard is geen erfelijk officier, maar wordt door de hertog benoemd om het ambt van de seneschalk als hoofd der justitie uit te oefenen’; zie M. Van Haegendoren, Inventaris van het archief van de drossaard van Brabant, blz. 5. - Zie ook: Ch. Kerremans, Etude sur les circonscriptions judiciaires et administratives du Brabant et les officiers placés à leur tête par les ducs, Brussel, 1949; en J. de Sturler, De Brabantse instellingen, blz. 167.