De blijde inkomst van de hertogen van Brabant Johanna en Wenceslas

[p. 20]

III

Het samengaan van twee omstandigheden is voor het tot stand komen van het meest typische der Brabantse charters beslissend geweest, nl. het ontbreken van een mannelijke troonopvolger en de groeiende politieke macht van de steden. Toen hertog Jan III stierf in december 1355, liet hij slechts drie dochters en geen zonen na. Hij was de laatste in de mannelijke lijn van de opvolgers der graven van Leuven; want, waren er tevoren in de Brabantse geschiedenis wel reeds vele opvolgingsmoeilijkheden geweest, het hertogdom was toch steeds op een man kunnen overgaan. Zijn oudste zoon Jan was hem reeds in 1335 ontvallen⁽³⁶⁾. Hendrik, op wie hij vervolgens zijn verwachtingen stelde en die hij reeds de titel van hertog van Limburg en heer van Mechelen had toegekend, stierf op 22-jarige leeftijd op 29 november 1349⁽³⁷⁾. Tenslotte had de dood van Godfried, van wie na 3 februari 1352 geen enkele bron nog melding maakt, alle hoop op een mannelijke opvolging vernietigd⁽³⁸⁾.

Vermoedelijk door ziekte⁽³⁹⁾ van zijn naderende dood verwittigd, heeft de oude hertog in 1354 zelf zijn nalatenschap geregeld. Hierbij primeerden de begrijpelijke bezorgdheid en de wijze bedoeling elke verdeling van zijn land, dat onder roemrijke vorsten tot zulke grootheid was gegroeid, te voorkomen. Al zijn bezittingen zonder uitzondering droeg hij over op zijn oudste dochter Johanna en

(36) C. Butkens, Trophées, dl. I, blz. 444; G. Knetsch, Das Haus Brabant, blz. 40.

(37) C. Butkens, op.cit., blz. 445; C. Knetsch, op.cit., blz. 41.

(38) C. Knetsch, op.cit., blz. 41.

(39) P. Divaeus, Rerum Brabanticarum, blz. 164: ‘Anno proximo [1354] cum Joannes dux in aegritudinem incidisset’. - Ofschoon pas daterend van de eerste helft van januari 1355, is toch het gegeven uit de Leuvense stadsrekening (S.A., nr. 4968) hier interessant: ‘Item van wine die de stad gaf voer onsen here van Brabant, doen hi ziec was, omme ghebet voer hem te doene datten God ghesparen moeste’, f^o 137^vo, kol. 2.

[p. 21]

haar man Wenceslas, hertog van Luxemburg. Margareta, echtgenote van Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen, en Maria, vrouw van de hertog van Gelderland, zouden hun aandeel in geld, resp. 120.000 en 80.000 oude schilden ontvangen. Door aldus te handelen was hij enerzijds in overeenstemming met het feodale recht: op 12 november 1204 immers had hertog Hendrik I van keizer Filips van Zwaben verkregen dat Brabant een vrouwelijk leen werd⁽⁴⁰⁾. Anderzijds echter bleven na zijn dood de aanspraken van zijn twee schoonzonen te vrezen, die beiden, vooral de Vlaamse graaf, machtige prinsen waren en die wellicht niet zouden nalaten hun pretenties te laten gelden in naam van hun vrouw. Om deze reden wendde hij zich allereerst tot zijn leenheer, keizer Karel IV, broer van Wenceslas, wien hij zijn beslissing ter goedkeuring voorlegde. De keizerlijke bekrachtiging werd hem te Toul, woensdag vóór Palmzondag 1354 (2 april 1354), verleend⁽⁴¹⁾. Maar een nog hechtere steun kreeg hij van zijn eigen onderdanen.

(40) Dit privilegie luidde: ‘Insuper regia autoritate nostra statuimus et memorato duci concedimus, ut filiae suae, si masculum heredem non habuerit, in feudis suis libere ei tamquam masculi succedant...’.
Een origineel van deze oorkonde, in zeer slechte staat, bevindt zich tussen de Charters van Brabant, A.R.A., nr. 12; A. Verkooren, Inventaire, dl. I. Verkooren verwijst tevens naar zeer vele afschriften. Een uitgave kan men vinden bij C. Butkens, Trophées, dl. I, Preuves, blz. 55; de Dynter, Chronica ducum Brabantiae, dl. II, blz. 141.
Dit voorrecht werd nog meermaals door de keizer ten voordele der Brabantse hertogen bekrachtigd. Nog op 25 juli 1349 confirmeerde Karel IV het op verzoek van Jan III. Een vidimus van deze confirmatie in de Charters van Brabant, A.R.A., nr. 807; A. Verkooren, Inventaire, dl. II.

(41) De bron van deze bij alle schrijvers te vinden - en hierboven aangehaalde - gegevens, schijnt de Dynter, op.cit., dl. II, blz. 687, te zijn. Deze spreekt niet van een geschreven uiterste wilsbeschikking van Jan III, wel van de oorkonde door Karel IV verleend te Toul, woensdag voor Palmzondag 1354: ‘Anno Domini MCCCLIII, die mercurii ante festum Palmarum, in civitate Tullensi, ad instantiam Johannis Brabantiae ducis, memoratus Karolus Romanorum et Bohemie rex per suas certi tenoris literas confirmavit partificationem quam prefatus dux fecerat inter filias suas videlicet quod post ejus decessum domina Johanna, senior filia sua, haberet omnes suas patrias atque terras; domina vero Margareta comitissa Flandriae, uxor Ludovici comitis, haberet centum et viginti milia scutorum antiquorum, et Maria, ducissa Gelrie, uxor ducis Reynaldi haberet octoginta millia scutorum antiquorum, prout in eisdem litteris plenius continetur’. Deze oorkonde konden we nergens vinden, ofschoon C. Butkens, op.cit., dl. I, blz. 440, verwees naar Chartes de Brabant.

[p. 22]

De Brabantse steden namelijk lieten zich niet onbetuigd in deze voor hen zo gunstige omstandigheden en namen de hier geboden gelegenheid te baat om op een reeds lang ingeslagen weg met steeds groeiend succes voort te gaan. Hun politieke medezeggenschap in het land was sedert vorige eeuw met hun economische bloei parallel gegaan en zij wordt het best geïllustreerd door de beroemde handvesten - waaronder de keure van Kortenberg (1312) en de twee Waalse Charters (1314) - die ze, vooral in ruil voor financiële hulp, als privilegies van de hertogen ontvingen, die voortdurend in geldnood verkeerden. Anders aldus dan hun Vlaamse buren, die het meestal door bloedige opstanden deden, wisten ze hun macht te vestigen en te verstevigen langs de weg der geleidelijke evolutie. Daar ze de invloedrijkste organismen in het land waren - de adel en de geestelijkheid lieten in die tijd grotendeels het initiatief aan hen over⁽⁴²⁾ - verlangden ze hun woord mee te spreken, toen men begon te voorzien, dat de erfopvolging niet door een zoon verzekerd zou worden en toen de hertog door testament zijn eigen wil had bekend gemaakt. Voor deze was het tevens van allergrootst belang, dat zijn eigen onderdanen zich achter hem schaarden en samen met hem zich inspanden om de eenheid van hun gemeenschappelijk vaderland te waarborgen. Het is dan ook zeer waarschijnlijk dat zij, evenzeer op zijn verzoek als op eigen initiatief, zich aan de opvolgingskwestie zijn gaan interesseren.

Met hun inmenging begint het eigenlijke voorspel tot de Blijde Inkomst. In oktober 1354 wordt hun belangstelling voor het keizerlijke diploma in de Leuvense stadsrekeningen uitdrukkelijk betuigd⁽⁴³⁾. Andere gegevens uit dezelfde bron laten toe te concluderen dat de volgende maanden zijn gevuld geweest met drukke besprekingen, onderling zowel als met hun vorst⁽⁴⁴⁾. Ze kwamen er

(42) H. Pirenne, Histoire de Belgique, dl. II, blz. 160: ‘Il faut remarquer d'ailleurs qu'à cette époque ce sont en réalité les villes qui gouvernent au nom des états’.

(43) ‘Item ene vaert ter Vuren, 11 heren, 1 clerc ende 3 cnapen, XIV in october [1354] - Item Gerardus der stadclerc van dat hi achter bleef omme copieen te hebbene van den brieven die de Roomsche coninc ghegheven heeft van shertogen kynderen te bescedene’. S.A. Leuven, nr. 4986, f^o 135^vo, kol. 2.

(44) ‘Item van brieven te sinden ane die steden, XXII in december [1354]. - Item ene vaert sHertogenbossche, 4 heren ende 3 cnapen, XXVII in december, omme eendrachticheit te hebben met den steden van den lande’. S.A. Leuven, nr. 4986, f^o 137, kol. 1. de besprekingen met de hertog zijn wellicht af te leiden uit de zeer talrijke vermeldingen in dezelfde rekeningen van ‘vaerten ter Vuren’, waar de Brabantse hertogen een kasteel bezaten en waar Jan III in december 1355 overleden is: ‘Item ene vaert ter Vuren op Sente Barbare avonde, 4 heren ende 3 cnapen, doe die boetscap quam dat mine here versceeden was op Onser Vrouwe avonde Conceptio’, ibid., f^o. 150^vo kol. 1.

[p. 23]

in maart tenslotte toe, zich in een verbond te verenigen en gezamenlijk hun steun toe te zeggen aan de hertogelijke regeling. Evenals in 1262 na de dood van Hendrik III (1261), toen ze mekaars bijstand zochten tegen de eventuele wanordelijkheden, die het gevolg konden zijn van de toenmalige onregelmatigheid in de successie⁽⁴⁵⁾, zagen ze ook in 1354-55 met het vooruitzicht op een ongewone regeringswisseling, de waarde van de eendracht in.

In maart 1355 kwamen te Leuven de gedeputeerden van 44 ‘goede steden, smale stede ende vrijheiden’ van Brabant en Limburg samen en hechtten hun zegel aan het verbond dat in een charter was opgetekend. In deze oorkonde, gedateerd te Leuven op 6 maart 1355 (n.st.), legden zij belangrijke beslissingen vast, die een eerste reële stap betekenden in de wording van de Blijde Inkomst⁽⁴⁶⁾. In de expositio zetten ze hun motieven uiteen. Vóór alles telde voor hen hun onderlinge verbondenheid en klaar werd gezegd dat deze gevaar zou kunnen lopen door het ontbreken van een mannelijke opvolger na de dood van de hertog. Dezes ‘eere, profijt, ende bate’, die van zijn nakomelingen en van het gemene land golden dan als tweede reden tot hun besluit dat de volgende punten behelsde: Ze zullen voor eeuwig ongescheiden bij elkaar blijven en bij de dood

(45) Hendrik III liet slechts minderjarige kinderen na, wat dus de erfopvolging bemoeilijkte. Daarbij kwam dat de hertogin-regentes Aleydis van het feodale recht afweek door haar tweede zoon, Jan (de latere Jan I), boven de oudste, Hendrik, als opvolger te verkiezen. Om mekaars steun te genieten in de naderende moeilijkheden sloten de steden toen afzonderlijke verdragen met elkaar; een algemeen stedenverbond als in 1355 kwam toen niet tot stand. Cfr. G. Boland, Un siècle d'alliances interurbaines en Brabant, in Miscellanea historica in honorem A. De Meyer, dl. I, Leuven-Brussel, 1946, blz. 613-625; Dezelfde, Les deux versions du pacte d'alliance des villes brabançonnes de 1261-1262, in Revue belge de Philologie et d'Histoire, dl. 23, 1944, blz. 281-289.

(46) Een uitgave volgens P.A-Thymo, Brabantiae historia diplomatica, dl. II, f^o 309^vo, in Brabantsche Yeesten, Codex diplomaticus, dl. II, blz. 473-474. Een origineel bevindt zich o.a. te Antwerpen, S.A., Privilegiecom, F. 94 (F. Verachter, Inventaire, blz. 46); en te Luik, R.A. (Ch. Piot, Renseignements sur les archives de la Haute Cour de Limbourg, blz. 189).

[p. 24]

van de vorst zullen ze zich allen scharen ‘eendrachtich bi eenen heere’. Ze zullen diegene als heer erkennen ‘diet van rechte schuldich ware te sine’ maar die ‘sonder de lande te scheidene’, zijn schoonzusters alle recht zal laten wedervaren. Tenslotte verbonden ze zich onderling, mekaar ‘met live ende goede’ te helpen, enerzijds in het handhaven van het verbond, en anderzijds in het behouden en verdedigen van hun privilegies⁽⁴⁷⁾.

Na aldus plechtig hun eensgezindheid te hebben bezworen, zochten ze de eerste twee standen van het hertogdom te doen delen in hun bekommernis om 's lands eenheid. Volgens de Leuvense rekeningen zouden al vóór het einde van april de ‘prelaten, baeroetsene ende ridderen’ het verzoek hebben ontvangen ‘omme te Lovene te comene omme der ordinantien wille die gemaect is met den lande’⁽⁴⁸⁾ en hier ook aan gehoor gegeven hebben⁽⁴⁹⁾. Volgens meer-

(47) Het Stedenverbond schijnt geen grote belangstelling te genieten, noch bij de chroniqueurs, noch bij de historici. De schrijver van de Brabantsche Yeesten, noch De Dynter spreken er van. Toch zou een grondiger studie ervan de betekenis van de Blijde Inkomst nader kunnen toelichten.
De Leuvense stadsrekeningen van 1355 bevatten aanduidingen 1^o over de bijeenkomst op het stadhuis: ‘Item van crude ende van wine, doen die stede ende vriheden op raethuus waren’, f^o 139, kol. 1. - 2^o over het schrijven van de oorkonde: ‘Item Gerardus der stadclerc van hoefs[heide] alse vanden brieven te scrivene die de 7 stede hadden ende die smaele stede ende vriheden hadden bezeghelt met der statzeghele van Lovene ende van Brucelle ende van den copien die men elker stadt ende vriheit moest gheven hen op te beradene, alse vander ordinantien die de stede ende vriheide bezeghelt hebben ende gheordeneert onder hen, alse van ons heren 'shertoghen kynderen te bescedene wien tlant bliven zoude op dat se onse here vors. niet en bescede bi sinen levende live; ... 50 scilde oude [juni, 1355].’ f^o 139^vo, kol. 1 - en 3^o over de verdere bezegeling: ‘Item van coste doe men die brieve bezeghelde vander ordenantien die ghemaect is met den ghemeinen steden ende vriheden, X in merte,’ f^o 138, kol. 2. ‘Item Gerardus die clerc ende Willem die Coc te Brucelle ghesint omme brieven te bezeghelen den smaelen steden vander ordinantien die ghemaect is, XVIII in aprille,’ f^o 138^vo, kol. 1. ‘Item Jan die Coc te Brucelle ghesint met dien van Berghen-op-den-Zoeme ende met dien van Stienberghen omme brieve te bezeghelen vander ordinantien met den lande ghemaect,’ f^o 139, kol. 1. ‘Item Jacob die Grutere te Brucelle ghesint met brieven vanden verbonde vanden steden, XXIII in Oeghst’ f^o 140^vo, kol. 1.

(48) ‘Item van brieven te sinden ane die prelaten, baenroetsene ende ridderen omme te Lovene te comene omme der ordinantien wille die ghemaect is met den lande’, f^o 138^vo, kol. 2.

(49) ‘Item van crude ende van wine alse die prelate, baenroetse ende ridderen op huus hebben gheweest’ [juni], f^o 139^vo, kol. 1. In de Jaerboeken van Loven (XVIe eeuw), waarvan de betrouwbaarheid meermaals werd vastgesteld (E. Lousse, La Joyeuse Entrée, blz. 148) staat er aldus vermeld: ‘Anno 1355 in Junio was er eene vergaederinghe vande baenroetsen, prelaten, edelen ende steden van Brabant op den stadthuys te Loven, om te tracterene ende advyserene op de brieven des Keysers inhoudende van wyen van zijnen kinderen d'lant van Brabant blijven soude’, S.A. Leuven, nr. 49, f^o 26^vo.

[p. 25]

dere gegevens uit dezelfde bron zouden ze aan de besluiten der steden hun goedkeuring hebben gehecht in charters, bij die gelegenheid opgesteld⁽⁵⁰⁾ en (hier begint typisch genoeg de vermelding van de prelaten in de rekening te ontbreken) door de ridders bezegeld⁽⁵¹⁾. De adel sloot zich waarlijk in een op 17 mei 1355 gedateerde oorkonde bij het stedenverbond aan om alle ‘goede twist, discoerd ende debat’ te voorkomen ‘nae de doot hun liefs heren 's hertogen van Brabant... waert dat sine vorscreven lande gesceden worden nae die doot’⁽⁵²⁾. Van een soortgelijke oorkonde der prelaten is echter nergens een spoor of overblijfsel te ontdekken. Hebben zij waarlijk in de hoger beschreven gebeurtenissen een rol gespeeld gelijk, wel niet aan die der steden, maar toch aan die van de adel, en staan we hier voor een vroeg en daarom interessant voorbeeld van de werking der Brabantse staten? Mag men de Leuvense stadsklerk tot zesmaal toe van vergissing beschuldigen, wanneer hij ‘die prelaten, baenroetsene ende ridderen’ te zamen vermeldt? Het was zelfs toen niet de eerste maal dat hij in dier voege schreef! Reeds

(50) ‘Item Gerardus der stadclerc ghesint omme brieve te scrivene vande prelate, baenrotsen ende ridderen’, f^o 139, kol. 2; ‘Item van boeden te sinden met copien vanden prelaten, baenroetsen ende ridderen ende ane die steden’, ibid.; ‘Item Gerardus die clerc te Brucelle ghesint omme brieve te scrivene vanden prelaten, baenroetsen ende ridderen, VIII in junio’, ibid.; ‘Item Gerardus der stadclerc van hoefs[heide] alse vanden brieven te scrivene, die de 7 stede hadden (cfr. noot 47) ...ende op andere zijde van der selven ordinantien brieve te scrivene ende te makene vanden prelaten, baenroetsen ende ridderen, dat si bi dyre ordinantie bliven wouden ende die bezeghelen, daer men langhen tijt ghevolghet heeft ende ghepynt met groten coste dat vervolghene, 50 scilde oude’, f^o 139^vo, kol. 1.

(51) ‘Item Henricus Corneken ane die baenroetsene ende ridderen ghesint omme brieve te bezeghelen, die met den lande ghemaect, XII in junio’, f^o 139^vo, kol. 1; ‘Item van boeden te sinden, 2 werf ten Bossche ane die baenroetse ende riddere ghesint omme die ordinantie te bezeghelen’, f^o 140^vo, kol. 2.

(52) Een uitgave in de Brabantsche Yeesten, dl. II, Codex diplomaticus, blz. 475.

[p. 26]

in juni 1350 berichtte hij, dat ‘'s hertoghen raet, die stede van Brabant ende prelaten, baenroetsen, riddere vanden lande’ te Leuven zijn geweest omtrent een geschil tussen de hertog en zijn hoofdstad⁽⁵³⁾. In september-oktober, dus en paar maanden vóór de dood van Jan III, zag Leuven andermaal vertegenwoordigers van diezelfde ‘goede lieden’ binnen zijn muren; maar hier laat het rekenboek de reden onvermeld⁽⁵⁴⁾. Ons lijkt bij dit probleem volgende conclusie het meest voor de hand liggend: De bewering als zou de geestelijkheid zich helemaal afzijdig hebben gehouden, is zeker ongegrond⁽⁵⁵⁾; de prelaten werden op de besprekingen uitgenodigd en waren er ook aanwezig; ze hebben het echter niet nodig geoordeeld hun mening afzonderlijk te formuleren, ze waren het stilzwijgend met die der twee andere standen eens.

Noch de hertog, noch de drie standen van het land hadden te vroeg zich zorgen gemaakt over de opvolging. Jan III stierf op 5 december van hetzelfde jaar 1355. Op 3 januari 1356 werden Johanna en Wenceslas van Luxemburg te Leuven gehuldigd. Het moet wel een drukke maand zijn geweest die tussen beide data verliep. Er waren natuurlijk vooreerst de gewone toebereidselen tot de feestelijke, schilderachtige plechtigheid, die de inauguratie van een nieuwe vorst steeds was, maar het verleden heeft ons daarover zeer weinig herinneringen bewaard⁽⁵⁶⁾. De nog bestaande originelen

(53) ‘Item van wine, van crude ende van alrehande dinghen, doen die stad gaens hadde jeghen den hertoghe, dat hi hare porter ontseghet hadde, van dat shertoghen raet, die stede van Brabant ende die prelaten, baenroetsen, riddere vande lande ontboeden waren ende ghebeden, dat si daer toe helpen wouden die goede liede vander stad te payse te bringhen jeghen haren gherechten here’, f^o 65, kol. 2.

(54) ‘Item van wine en van crude op raethuus alse die goede lieden aldaer gheweest hebben, prelaten, baenroetse ende ridderen ende die steden ende van dat die scutteren op thuus lagen’, f^o 141, kol. 2.

(55) De gegevens uit de Leuvense rekeningen weerleggen ook volgende bewering van E. Poullet: ‘... La noblesse brabançonne avait adhéré à l'acte d'union [des villes]. Les ecclésiastiques, s'ils n'avaient par fait d'opposition, n'avaient pas davantage donné signe de vie dans cette affaire. Nulle part on ne trouve de trace de leur intervention dans cette situation spéciale du duché de Brabant’. Zie E. Poullet, Histoire de la Joyeuse Entrée, blz. 132.

(56) De Leuvense rekeningen, die hier weer de bijzonderste getuigen blijken te zijn, werden door P. Divaeus hieromtrent nageslagen en in zijn Jaerboeken vermeldt hij het volgende met aangifte van zijn bronnen: ‘Zij werden naar het schijnt door het stedelijk bestuur vóór het Godshuis Terbank opgevangen. Trouwens we lezen in de rekeningen der stad: “Van den weghe Ter Bank te stichten, van den gaten ane beyde sijden 's weechs te stichten, en van den velde op ander zijde der Bank, doen Minen Heere ende Mine Vrouwe van Brabant in quamen”. De Leuvenaars hebben hun ten geschenke aangeboden “eenige zilveren kruiken, twintig amen rhijnerwijn, zeven stukken scharlaken van ons geweef en zes zeer vette ossen”. P. Divaeus, Jaerboeken der stad Leuven, dl. I, blz. 110-111. - Zie ook E. Lousse, La Joyeuse Entrée, blz. 148-149.

[p. 27]

echter van de eerste Blijde Inkomst zijn daar als duidelijke getuigen van voorbereidende arbeid van heel andere aard. Want was het plan een uitgebreid inhuldigingscharter op te stellen wellicht vroeger reeds overwogen, toch zal de maand december wel aan de eigenlijke formulering gewijd zijn geweest⁽⁵⁷⁾. Men kan zich afvragen wat tenslotte de Brabanders er toe heeft gebracht van hun nieuwe hertogen zulke wel-uitgestippelde waarborgen te eisen. Zonder twijfel was vooreerst het ogenblik niet slecht gekozen om de vervulling te eisen van hun misschien reeds lang gekoesterde verlangens; daar de successie betwistbaar was, bleek hun steun immers van het grootste belang. Ook bleef in hen, zoals gedurende de voorbije tijdspanne, de prijzenswaardige bezorgdheid levendig om de eenheid van hun land. En eindelijk beving hen een waarschijnlijk niet ongegronde vrees voor het behoud van hun privilegies; ze stonden begrijpelijkerwijze wantrouwig tegenover de vreemdeling Wenceslas, die daarenboven afkomstig was uit een nog hoofdzakelijk feodaal vorstendom en die niet de Brabantse traditie en de talrijke verworven rechten kende.

Men kan dan ook alle 34 artikels⁽⁵⁸⁾ van de Blijde Inkomst terug

(57) De betalingen door de stad Leuven gedaan tussen 6 december en 3 januari wijzen op een druk contact-zoeken door de steden en de adel: “Item van boeden te sinden met brieven ane die stede, baenroetse ende riddere te tweemale” [na 7 december]; - Item enen boede in tlant van Lymbourch ende van Daelhem ghesindt met brieve, XI in december’; - ‘Item noch van boeden te sinden met brieven ane die stede ende elder, XI in december’; - ‘Item ene vaert te Brucelle, 8 heren, 1 clerc ende 3 cnapen, XXVII in december’; - ‘Item ene vaert te Brucelle, 8 heren, 1 clerc ende 3 cnapen, II in jan.’. S.A. Leuven, nr. 4986, f^o 150^vo en 151.
Men mag hier tevens met recht veronderstellen dat in Kortenberg besprekingen hebben plaats gehad, temeer omdat er aldaar op 12 december werkelijk een zitting is geweest: ‘Item ene vaert te Cortenberghe, 6 heren vander stad, 3 heren van Cortenberghe, 1 clerc ende 3 cnapen, XII in december’, ibid., f^o 150^vo, kol. 2.

(58) De Blijde Inkomst-tekst behandelt duidelijk 34 punten, steeds aanvangend met ‘Voirt gheloven wi’. Toch spreken vele auteurs van 33 artikels. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat de drukken van het ancien régime, zonder twijfel in navolging van een vergissing van één van hen, art. 18 en art. 19 samen namen.

[p. 28]

brengen tot ofwel een waarborg voor 's lands eenheid, ofwel een bekrachtiging van algemene of speciale privilegies. Artikel 1 belooft aan de reeds in 1355 geformuleerde eis te voldoen, nl. de toegezegde vergoeding aan de zusters van de hertogin uit te betalen en dit - volgende woorden stemmen letterlijk overeen met het stedenverbond - ‘zonder die lande te sceidene’. Het tweede vertrouwt het bewaken en conserveren van de hertogelijke archiefstukken gedeeltelijk aan de steden toe; deze rechtstitels, vooral enkele diploma's van de opperleenheer, de keizer, waren immers in de gegeven toestand in waarde toegenomen, daar ze bij eventueel conflict als bewijzen zouden moeten dienen. Het derde en tiende stipuleren, dat nooit een verbond zal worden gesloten noch een offensieve oorlog begonnen, noch grondgebied afgestaan of in leen gegeven zonder voorafgaand advies van de steden en het land; het grote hertogelijke zegel, gebruikt in zulk geval van gebiedsafstand, wordt daarom insgelijks onder stedelijke hoede en controle gesteld. De onverbreekbare band met de veroverde landen Limburg en Overmaas wordt in artikel 4 opnieuw sterk benadrukt en artikel 24 belooft, dat de eventueel later veroverde gewesten ‘toebehoeren soude onsen ghemeinen lande van Brabant, sonder wederkeren’. Het zevende sluit in zover bij het eerste aan, dat het voor de toekomst de erfopvolging regelt; alleen de wettige opvolger zal er aanspraak op kunnen maken en 's lands onverdeelde erfenis zal hem toekomen. Niet minder treffend naast al die waarborgen, die wel zeer aktueel klinken in de gebeurtenissen, die zich toen reeds bijna twee jaar in Brabant afspeelden, is de lange lijst van privilegies van allerlei aard: juridische en economisch-financiële bepalingen, verordeningen nopens het statuut der hertogelijke ambtenaren, confirmaties van algemene en particuliere voorrechten. 't Is als wilden de Brabanders al hun dierbaarste vrijheden opnieuw bekrachtigd of duidelijker omschreven zien om aldus elk eventueel machtsmisbruik te voorkomen.

* ^* *

[p. 29]

Verdient de Blijde Inkomst de naam een algemeen-Brabants landcharter te zijn? De tekst zelf is in dit opzicht duidelijk: alle Brabantse onderdanen zonder onderscheid van stand worden bij de bevoorrechten gerekend. In de expositio worden ze ‘onse goede liede van onsen lande van Brabant’ genoemd. Elk afzonderlijk artikel - behalve het 26e, dat uitsluitend voor de kloosters bestemd is - wordt uitdrukkelijk aan hen toegestaan; het eerste in volgende bewoordingen: ‘soe gheloven wy onsen goeden lieden van onsen steden ende lande vorscreven’, de andere als volgt: ‘voert gheloven wi hen’. Na genoemd privilegie van de geestelijkheid zou het persoonlijk voornaamwoord verwarring kunnen stichten en hernam men in artikel 27 weer expliciet: ‘voert gheven wi onsen goeden lieden van onsen vorscreven lande ghemeinlec’. Artikel 34, dat een algemene confirmatie van alle vroeger-verkregen voorrechten is, bevat een nog uitgebreider omschrijving: ‘Voert hebben wi gheloeft allen onsen goeden lieden, steden, vrijheden, cloesteren en alle onsen lande voirghenoemt’.

Wel is ene groep, meer dan een andere met voordelen gaan strijken, overeenkomstig voorzeker de gewichtigheid van de rol, die in de voorbereidende besprekingen en bij de redactie werd gespeeld (men kan immers aannemen, dat de akte werd opgesteld op basis van een petitielijst, vervaardigd door de delibererende partijen)⁽⁵⁹⁾. Zeker hadden hier de steden het leeuwenaandeel; overtuigend daaromtrent is dat de toestemming van het land zonder dewelke de hertogen sommige belangrijke regeringsdaden niet konden stellen, grotendeels aan hen toekomt en, op één uitzondering na, steeds aldus wordt omschreven ‘wille ende consent onser stede ende ons land’⁽⁶⁰⁾. Men kan daarbij aannemen, dat de twee voornaamste onder hen, Leuven en Brussel, het hoogste woord hebben gevoerd. Leuven kwam immers,

(59) E. Lousse, La Joyeuse Entrée, blz. 155-156. Schrijver verklaart tevens daardoor de weinig-logische volgorde der artikels: ‘Cet ordre - baroque ou gothique à nos yeux - reflèterait simplement le concours et les luttes d'influence qui se firent jour pendant les débats des députés, chacun s'évertuant à faire passer par priorité sa motion particulière’.

(60) Zie de artikels 1, 3, 5, 10; een uitzondering is art. 13: ‘het en si bi rade van onsen ghemeinen lande’. - G. Boland, Un siècle d'alliances, blz. 621, licht de betekenis van de periode 1355-1356 voor de steden toe als volgt: ‘Comme leur deuxième confédération [1313] les a rendues prépondérantes dans la politique intérieure du duché, ainsi la troisième [1355] dans la politique internationale’.

[p. 30]

door artikel 2 in aanmerking als depot van de Brabantse charters en Brussel kreeg door artikel 3 het hertogelijke zegel in zijn bezit; de (2 maal) drie sleutels van de bewaarplaatsen verdeelden zij, samen met de hertog, onder elkaar.

En andere groepen, inz. de eerste twee standen? Geen enkele stipulatie heeft uitdrukkelijk de adel op het oog, tenzij gedeeltelijk artikel 30 over het jachtrecht. De geestelijkheid bekwam genoemd artikel 26, nl. een algemene bevestiging van haar privilegies. Kan men hieruit afleiden dat haar vertegenwoordigers bij de eedaflegging van de vorsten op 3 januari aanwezig waren⁽⁶¹⁾, een reden om te besluiten tot aktieve deelneming van haar kant aan het opstellen der Blijde Inkomst is dit nog niet; even goed kan men er het voortzetten van een bestaande traditie in zien, een bijzondere attentie, die de eerste stand van het land in plechtige omstandigheden van die aard meestal, ook elders, te beurt viel⁽⁶²⁾. Misschien heeft het artikel, bestemd voor de Sint-Petersmannen (art. 28), diezelfde betekenis; deze reeds lang door de Brabantse hertogen bijzonder geprivilegieerde groep werd ter gelegenheid van de inhuldiging te Leuven, waar de meesten van hen woonachtig waren, afzonderlijk bedacht. Artikel 33 is pas in tweede instantie een waarborg voor een rechtvaardige rechtspraak in Waals-Brabant; de eerste bestaansreden ervan is de belofte, dat ook aldaar - een overblijfsel van het oude Lothrijk - geen niet-Brabander een belangrijke functie zal kunnen bekleden. Het bezegelde dus het feit dat Brabant dat gebied volledig tot het zijne had gemaakt.

Dient men hier evenwel geen rekening te houden met het feit dat de grenzen van Brabant zich in de loop der jaren, en vooral op 't

(61) S.P. Ernst, Mémoire sur la question: Vers quel temps les Ecclésiastiques commencèrent-ils à faire partie des Etats de Brabant?, blz. 141: ‘La duchesse Jeanne promet par le 25e [= 26e] art. de conserver irrévocablement à tous les monastères de son pays tous leurs privilèges et chartes. Or, qui peut, attendu les moeurs de la nation, croire raisonnablement qu'il n'y ait pas eu quelques députés de la part des monastères, pour recevoir le serment de la duchesse et du duc? Concluons donc que les Abbés intervinrent à l'inauguration de la duchesse Jeanne’.

(62) Cfr. E. Poullet, Histoire de la Joyeuse Entrée, blz. 132: ‘Lié par les promesses faites par ses devanciers, Wenceslas, croyons-nous, octroya l'art. 26 pour plus grande sûreté des gens de l'Eglise et pour qu'on ne pût leur opposer aucune exception’.

[p. 31]

einde der XIIIe eeuw, heel wat hadden verruimd? Tot in drie artikels der Blijde Inkomst toe wordt trouwens de territoriale nalatenschap van Jan III uitdrukkelijk omschreven als gelegen zowel aan de overkant als aan deze zijde van de Maas⁽⁶³⁾. Genoten dan ook de geannexeerde gebieden van de verleende privilegies? Tweemaal, in artikel 4 en 18, komen Overmaas en Heusden⁽⁶⁴⁾ ter sprake. Het eerste is echter klaar en duidelijk van ‘Brabantse’ inspiratie, een tegemoetkoming aan Brabantse eisen (cfr. art. 33); zinnen als: dat Limburg, Dalhem, Spremont, Rode, Kerpen en Heusden ‘wel versekert selen sijn onsen lande van Brabant’ en ‘van onsen lande Brabant niet gesceyden en mach werden’ spreken een voldoende duidelijke taal. De Brabanders wilden er zeker van zijn, dat de veroverde gebieden niet van het kernland zouden worden afgescheiden en toonden hierin, zoals E. Lousse doet opmerken, hun zucht naar expansie en imperialisme⁽⁶⁵⁾. Artikel 18 daarentegen is, en dat even duidelijk, wel voor Overmaas en Heusden bedoeld. Waarom deze, en alléén deze stipulatie over het gerechtelijke tweegevecht, expliciet tot voornoemde gebieden werd uitgebreid, daarvoor vonden we geen verklaring.

We zijn echter niet alleen op de tekst van de Blijde Inkomst aangewezen om een oplossing te zoeken voor het probleem van het al of niet eng-Brabants karakter er van. Afzonderlijk en resp. op 19 september en 23 oktober 1356 deden Johanna en Wenceslas, zoals gebruikelijk was, hun blijde intrede in de stad Limburg; na de hoofdstad Leuven genoten de voornaamste steden van het hertogelijk gebied deze eer⁽⁶⁶⁾. Op dezelfde data gaven ze ieder een charter van

(63) Art. 3, 7, 10.

(64) De stad en het land van Heusden, gelegen aan de Maas in het huidige Noord-Brabant, waren lange jaren een voorwerp van twist tussen Brabant en Holland. In 1334 werden ze rechtens aan hertog Jan III toegewezen, die er in 1346, na de dood van de laatste heer van Heusden, bezit van nam.

(65) E. Lousse, La Joyeuse Entrée, blz. 156-157.

(66) E. de Dynter, Chronicon, blz. 22: ‘...et deinde successive aliis certis diebus in omnibus aliis oppidis et locis consuetis ducatuum Brabancie et Limburgi, ac eciam in oppido Mechlinensi in duces Brabancie et Limburgi et dominos Mechlinenses fuerunt recepti’. - Brabantsche Yeesten, blz. 31: ‘Dus worden ghehuldt met groter eere / Johanne ende Wencelijn mede, / Haer man, te Loven in de stede / ... Daer na te Bruessel, ende alsoe vort / Van steden te steden, daer dat behoert’. - F. Prims, Geschiedenis van Antwerpen, dl. V, blz. 6: ‘Waarschijnlijk deden de vorsten hun blijde intrede [te Antwerpen] op 5 of 6 Februari. We hebben immers een akte van 6 Februari te Antwerpen gegeven door Wenceslas’. - J.H. van Heurn, Historie van 's Hertogenbosch, blz. 201: ‘Ze kwamen in het zelve jaar binnen 'sHertogenbosch, alwaer zij mede plegtig gehuldigd werden. De hertog en de hertogin, om zich van de gunst der stad te verzekeren, schonken haar twee vrije jaarmarkten en vergunden haar in den rechterhoek van het stadswapen het hunne, zijnde Brabant en Limburg tegenover elkaar geëcarteleerd, te mogen voegen’.

[p. 32]

identieke inhoud, in het Frans opgesteld. Dit ook strookte met de gewoonten; om de gunst van de stedelingen te winnen, zwoeren nieuwe vorsten eerbiediging van de stadsprivilegies en gaven in sommige gevallen andere voorrechten. Was pas-genoemde keure ook zulke tegemoetkoming aan de Limburgse poorters? Ze was meer dan dat. Ze werd geadresseerd aan alle edelen, steden en vrijheden van het hertogdom Limburg, Dalhem en alle bezittingen van over de Maas. De hertogen verklaren erin eerst zelf de eed van trouw te hebbben afgelegd en daarna die van hun onderdanen te hebben aanhoord, en beloven de van oudsher bestaande privilegies te respecteren. Na die algemene beloften volgen drie nader-gespecificeerde toegevingen: 1^o genoemde gebieden zullen nooit verkocht of verpand worden; 2^o geen vreemdeling of bastaard zal tot hoge ambten worden toegelaten; 3^o het bestaande gerechtshof der XII zal worden gehandhaafd om aan iedereen recht te laten wedervaren (‘faire à grans et petits la loy dou pays’); ze hebben de plicht de klachten over onwillige en onrechtvaardige gerechtelijke ambtenaren te aanhoren en aan de hertogen over te brengen⁽⁶⁷⁾.

(67) Originelen van beide charters bevonden zich tijdens het ancien régime in de stad Limburg in het archief van het Hooggerechtshof van de stad en het hertogdom van Limburg. Samen met verspreide gedeelten van dit archief, is het charter van Johanna vorige eeuw in het Rijksarchief te Luik terecht gekomen (Charters van Limburg, nr. 9); Ch. Piot, Renseignements sur les archives de la Haute Cour de Limbourg, blz. 159-198. - Het charter van Wenceslas liet slechts een spoor van zijn bestaan na in een authentiek [XVIIIe-eeuws] afschrift, door het Hooggerechtshof aan de Raad van Brabant afgeleverd (A.R.A., Conseil d'Etat, nr. 734; vroeger 153^b); J. Thisquen, Histoire de la ville de Limbourg, blz. 29.
Het aangehaalde werk van Ch. Piot bestaat uit twee delen. Vóór een lijst der Limburgse originele charters, bewaard te Luik (blz. 189-198), wordt een ontleding van een Limburgs privilegieboek gepubliceerd, die in 1787 door leden van het Hooggerechtshof van Limburg werd opgesteld. Volgens Piot zou dit privilegieboek waarschijnlijk niet meer bestaan; waardoor derhalve de waarde van de analyse, in acht genomen nog de schaarste aan Limburgs bronnenmateriaal, vergroot wordt. Deze analyse werd door het Hooggerechtshof zelf vervaardigd om van het Oostenrijks bewind meer zelfstandigheid te verkrijgen voor de rechtspraak in Limburg, wat dus zeggen wilde: onafhankelijkheid tegenover de Soevereine Raad van Brabant. De bestaande feitelijke afhankelijkheid werd door de ontleding der Limburgse privilegiebrieven in rechte als onhoudbaar aangetoond. Vooral de akten van Johanna en Wenceslas van 1356 waren dienstig bewijsmateriaal: ‘Ces actes, postérieurs à l'inauguration faite en Brabant, démontrent que le duché de Limbourg jouissoit de ses droits, coutumes, usages et privilèges particuliers, et indépendamment du duché de Brabant; et il est évident que la haute justice du duc représentée par la haute cour moderne, faisoit le corps ou la plus grande partie des XII’, tekst van 1787; Ch. Piot, Renseignements, blz. 164.

[p. t.o. 32]

III.- Het groot zegel van de hertogen Wenceslas en Johanna. (Exemplaar, hangend aan nr. 900 der Charters van Brabant.)

[p. t.o. 33]

IV.- Contra-zegel van het groot zegel van Wenceslas en Johanna.

[p. 33]

Was dit charter bedoeld als een vervanging of een aanvulling van de Brabantse Blijde Inkomst? De laatste veronderstelling lijkt tamelijk onwaarschijnlijk. Twee concessies waren immers reeds te Leuven toegekend en de derde maakt o.i. art. 15, waarin wordt geformuleerd dat machtsmisbruik der ambtenaren van justitie zal worden bestreden door het jaarlijkse ‘besuec’ (enquête), voor Overmaas overbodig: want hier werden de XII met een dergelijke opdracht belast. Men kan dus beter van een vervanging spreken - zij het dan ook een van heel wat minder waarde - en van, gelijk enkele schrijvers doen, een ‘Blijde Inkomst voor Limburg’. Sloot deze bijgevolg elke begunstiging door het Brabants charter uit? Toch niet. Wellicht was Limburg in die tijd de weg aan 't opgaan naar gelijkberechtiging met het hertogdom, waarmee het toen reeds een ruime halve eeuw verbonden was⁽⁶⁸⁾. Daarvan getuigden toch de deelneming van Limburgse gemeenten aan het stedenverbond en dat éne artikel 18 in de Blijde Inkomst.

Daarvan getuigt ook het feit dat de Limburgse oorkonde geen verdere geschiedenis heeft gehad. Johanna en Wenceslas schijnen de eersten en de laatsten te zijn geweest die aan de Limburgers een meer gedetailleerd inhuldigingscharter hebben geschonken. De volgende vorsten hebben blijkbaar zelfs gebroken met de gewoonte hun bezittingen van over de Maas met een bezoek te vereren bij de aan-

(68) E. Lousse, La Joyeuse Entrée, blz. 156: ‘Nous sommes enclin à considérer la joyeuse entrée de 1356, en son ensemble, comme une charte générale du pays de Brabant, mais qui tient compte... d'autre part, à l'extérieur du pays primitif, de certaines acquisitions récentes ou contestées. Nous y voyons le reflet d'une formation politique inachevée, dont la constitution se consolide petit à petit’.

[p. 34]

vang van een regering⁽⁶⁹⁾. Ze beperkten er zich meestal toe een bekrachtiging van de bestaande privilegies te bezegelen in aanwezigheid van een Limburgse afvaardiging, die hiervoor en voor de eed van trouw naar een of andere Brabantse stad uitgenodigd was. En dit deden ze niet bij gebrek aan belangstelling voor een geannexeerd gebied, - hoezeer ook de in 1396 genomen beslissing van hertogin Johanna afstand te doen van Overmaas ten gunste van Filips de Stoute daaraan zou kunnen doen denken! - maar omdat men dat gebied als meer en meer coherent met het Brabants kernland aanzag en het dus ook vanzelfsprekend vond dat het genoot van de vele, weluitgestippelde beloften, die de vorst in de Brabantse hoofdstad bij zijn intrede gewoon was te doen⁽⁷⁰⁾. Bij de Blijde Inkomst van Filips de Goede is het trouwens zeer duidelijk dat zij ook de Lim-

(69) Toch schijnt het overeenkomstig de Limburgse privilegies te zijn geweest, dat de hertog er persoonlijk kwam om de eed af te leggen: ‘... f^o 5 se voit que lorsque le duc vient à mourir, que son successeur est tenu de venir à Limbourg pour se faire recevoir, et que lorsqu'on le reçoit, qu'il doit faire le serment sur les Saintes Evangiles’, analyse van 1787, Ch. Piot, Renseignements, blz. 160.

(70) Filips de Stoute volgde Johanna en Wenceslas als heer van Limburg op. Tegen de stellige beloften van haar Blijde Inkomst in, stond op 19 juni 1396 hertogin Johanna al haar rechten op Limburg en Overmaas af aan de enige kleindochter van haar vader hertog Jan III, Margaretha van Male; en dit om de hulp die ze vanwege Margaretha's man, Filips de Stoute, in het Brabants-Gelders conflict had mogen genieten. Ook werd toen besloten dat Margaretha's tweede zoon, Antoon, als eventueel Brabants troonopvolger aan het Brabantse hof zou worden opgevoed. H. van Werveke, Lodewijk van Male en de eerste Boergondiërs, blz. 210-217; met veelvuldige verwijzingen naar H. Laurent en F. Quicke, L'accession de la maison de Bourgogne aux duchés de Brabant et de Limbourg, dl. I (1383-1396), 1939 (Mém. acad.). - Filips kwam niet naar Limburg voor zijn blijde intrede, maar stuurde een vertegenwoordiger, die in zijn naam de eed aflegde en de bestaande voorrechten beloofde te eerbiedigen. De hertog zelf bekrachtigde later de toen gedane beloften, in een op 4 juli te Arras gedateerde, en nu nog te Luik (R.A.) bewaarde oorkonde; Ch. Piot, Renseignements, blz. 165.
Antoon van Boergondië viel een aanzienlijke erfenis te beurt. Zijn moeder, in wier voordeel de kinderloze hertogin Johanna op 17 mei 1404 bij de dood van Filips de Stoute afstand deed van al haar bezittingen, benoemde hem op 19 mei daaropvolgend tot goeverneur van Brabant en Limburg. Bij het afsterven van zijn moeder werd hij heer van dit laatste hertogdom (16 maart 1405). Bij de dood van Johanna tenslotte, zal hij bezit nemen van de hele Brabantse erfenis (18 december 1406). In hoedanigheid van hertog van Limburg en goeverneur van Brabant liet hij in 1405, vermits hij zelf verhinderd was zich ter plaatse te begeven, vertegenwoordigers van zijn bezittingen van over de Maas bij zich komen voor de gebruikelijke wederzijdse eedaflegging. In een te Brussel op 11 juli 1405 gedateerde oorkonde bevestigde hij de alsdan gedane beloften (Origineel te Luik, R.A.; Ch. Piot, Renseignements, blz. 167. - Kopie in Registre noir, f^o 224, A.R.A., Chambre des comptes, nr. 11).
Jan IV volgde in 1415 zijn vader, die in de slag bij Azincourt gesneuveld was, op. Op 13 januari 1416 deed hij te Leuven zijn blijde intrede. Ook hij ging nadien niet persoonlijk naar Limburg. Hij liet zich namelijk vertegenwoordigen door Hendrik van Bergen, die te Maastricht in zijn naam de eed aflegde voor de Limburgse afvaardiging (S.P. Ernst, Histoire du Limbourg, dl. V, blz. 200). Wel heeft hij daarna zichzelf tot het onderhouden van die eed verplicht in een charter, gegeven te Mons in Henegouwen op 26 maart 1419 (n. st.); Ch. Piot, Renseignements, blz. 168 en G. Goossens, Etude sur les Etats de Limbourg, blz. 17.

[p. 35]

burgers beneficieerde⁽⁷¹⁾. Niet meer alleen tot ‘onse goide liede van onsen lande van Brabant’ maar tot ‘onse goede lude en de ondersaeten onser lande van Brabant ende van Lymborch ende onser andere lande van Overmase’ richtte deze hertog zich. En nog in twee andere charters, in die dagen door hem te Leuven bezegeld, bedacht hij zijn onderdanen van over de Maas: hij beloofde hun een origineel van zijn Blijde Inkomst te bezorgen⁽⁷²⁾ en gaf hun afgevaardigden een charter mee, dat enkele speciale, op hun aanvraag verleende privilegies bevatte⁽⁷³⁾.

(71) Leuven, 5 oktober 1430. Uitgave in de Placcaeten van Brabandt, dl. I, blz. 152.

(72) In deze brief, insgelijks op 5 october bezegeld, somt de hertog standen, steden e.d. op, die een origineel der Blijde Inkomst zullen ontvangen. ‘...ende eenen der Ridderscap ende bancken onser stat ende lands van Lymborch ende onser andere lande van Overmase ghemeinlic...’. Origineel in S.A. Leuven, nr. 1360bis.

(73) Dit charter werd de volgende dag, 6 october, verleend. Afschrift in Register nr. 15 van de Rekenkamer A.R.A.; L. Gachard, Inventaire des archives des Chambres des Comptes, dl. I, nr. 15. Een analyse ervan (anno 1787) in Ch. Piot, Renseignements sur les archives, blz. 169-171. - Voor al wat de relatie Brabant-Limburg-Overmaas betreft, vgl. M. Yans, Joyeuses Entrées et Serments d'inauguration au duché de Limbourg, passim.