Biografie Bulletin. Jaargang 12

[p. 210]

Bouwer of breker
Een biografie van Kemal Atatürk
Frederiek Lommen

Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) was de oprichter en eerste president van de republiek Turkije. Hij werd tegelijkertijd verafgood en verafschuwd. Wie was deze man, wiens afbeelding tot op heden gebouwen, pleinen en kantoren in Turkije siert? De Turkije-specialist Andrew Mango probeert de mythes rond de Vader van de Turken te ontrafelen, maar houdt die ook in stand.

‘Wij gaan hier een nieuwe wereld stichten, door frisse, eenvoudige, vrolijke, nieuwe dingen te denken en te beleven; een wereld van vrijheid, een paradijs van de rede zoals de Oriënt nooit gekend heeft, ik zweer je Fatma dat het zal lukken, en we zullen het beter doen dan de westerlingen ook nog, want we hebben kunnen zien waar zij het fout deden en wij zullen hun fouten niet overnemen; misschien zullen wij het niet meemaken en misschien onze kinderen ook niet, maar onze kindkinderen zullen hier, op deze grond, het paradijs van de rede tot leven brengen, daar ben ik van overtuigd.’

Aan het woord is Selahattin Darwinoflǧlu, de arts uit het boek Het huis van de stilte van de Turkse schrijver Orhan Pamuk. Selahattin werd in het begin van de vorige eeuw vanwege zijn radicale, verlichte denkbeelden vanuit Istanbul naar het dorp Cennethisar verbannen. Daar besloot hij een encyclopedie te schrijven die het Turkse volk met de westerse wereld moest laten kennismaken.

Een paar jaar later zou Selahattin hierom niet zijn verbannen. Integendeel, als in 1923 de republiek Turkije wordt uitgeroepen, worden Selahattin's denkbeelden van overheidswege gestimuleerd. Vóór de totstandkoming van de staat Turkije was het gebied nog onderdeel van het Ottomaanse rijk, een eens machtig imperium dat op het hoogtepunt van zijn bloei een veelheid aan culturen en volkeren omvatte. In de nadagen van het Ottomaanse rijk treedt Atatürk naar voren. Als eerste president van de nieuwe republiek Turkije streeft hij naar een moderne seculiere natiestaat naar westers model. Een staat waarin één volk leeft, één cultuur bestaat en iedereen dezelfde taal spreekt. Het in zijn ogen achterlijke, oriëntalistische Turkije moet een modern, westers georiënteerd land worden.

Selahattin meent dat hij en zijn kinderen de omwenteling niet meer zullen meemaken. Maar Atatürk bewerkstelligt in relatief korte tijd grote veranderingen die hem een grote populariteit bezorgen. In het huidige Turkije leeft de cultus rond de ‘Vader des Vaderlands’ - 64 jaar na zijn dood - nog steeds voort. In

[p. 211]

Kemal Atatürk (midden) met zijn geadopteerde dochter Afet Inan, 1935

het hele land hangen zijn portretten en staan zijn standbeelden. Elk jaar wordt op 10 november zijn sterfdag groots gevierd en zijn graf Anitkabir, in het hart van Ankara, wordt nog steeds veelvuldig bezocht. De door hem aangezwengelde kruisbestuiving tussen de Oriënt en het Westen wordt nog steeds door velen in Turkije toegejuichd.

De stichter van de republiek had echter ook vele tegenstanders, zowel tijdens zijn regeerperiode als ook nu. Het beoogde westerse model werd namelijk zonder tegenspraak te dulden aan het gehele volk opgelegd. Daarnaast boodt het Turkije van Atatürk geen plaats voor andersdenkenden, iets wat vooral de Koerdische en Armeense onderdanen hebben ervaren.

Spanning

Andrew Mango legt in zijn vuistdikke biografie Atatürk deze dubbele houding tegenover Atatürk bloot. Dit bleek geen gemakkelijke klus. Atatürk was gedurende zijn leven een ster in het creëren van zijn eigen geschiedenis: ‘fact and legend are hard to disentangle, and Atatürk was the main author of his own legend’, schrijft Mango in zijn eerste hoofdstuk.

Mango, zelf geboren in Istanbul en jarenlang werkzaam voor de bbc in Turkije, heeft zich in zijn onderzoek voor het grootste deel gebaseerd op Turkse bronnen, waaronder dagboeken, notities en archieven van Atatürk zelf en zijn tijdgenoten. De biografie is dan ook uitermate goed gedocumenteerd en uitgebreid. Wie iets wil begrijpen van het huidige Turkije, zal dit werk moeten lezen. In feite is het niet alleen een biografie van Atatürk, maar veel meer nog de biografie van het land Turkije.

Dit is tegelijkertijd ook het manco van het boek. Grote gedeeltes van het

[p. 212]

omvangrijke boek laten Atatürk zelf onderbelicht. Hoe veel het boek ook over de geschiedenis van de republiek Turkije vertelt, het verschaft te weinig inzicht in het uiterst boeiende privéleven van de president. Mango licht over Atatürks relatie met vrouwen alleen een tipje van de sluier. Hij vertelt dat Atatürk, na eerst een vrij losbandig vrijgezellenbestaan te hebben geleid, met een westers georiënteerde vrouw trouwt. Hoewel hij verwoede pogingen doet met haar een westers leven te leiden, maakt hij na twee jaar op een zeer islamitische manier (door middel van de woorden ‘Ik verstoot u’) een einde aan het huwelijk. Hij zal nooit meer trouwen, maar neemt verschillende volwassen, vrouwelijke pleegkinderen in huis. Zijn slechte gezondheid is voor een deel te wijten aan onbehandelde gonorroe en overmatig drankgebruik. Kan daaruit geconcludeerd worden dat de spanning en mogelijke ontmoeting tussen de oriëntalistische mens en de westerse ideëen, het centrale thema van Atatürks bewind, ook in Atatürk zelf leefde? Werd Atatürk ook in zijn persoonlijke leven verscheurd tussen Europa en Azië? Mango laat deze vragen helaas onbeantwoord.

Reorganisatie

Mango beschrijft in chronologische volgorde Atatürks carriére vanuit het perspectief van diens ambitie: de modernisering van Turkije. Atatürk wordt in 1881 in Salonica, het huidige Griekse Thessaloniki, geboren onder de naam Mustafa. Salonica is op dat moment nog onderdeel van het in zijn nadagen verkerende Ottomaanse rijk. Mustafa doorloopt verschillende militaire scholen (op één ontvangt hij zijn tweede naam Kemal, die ‘perfectie’ betekent), en na het voltooien van zijn opleiding in 1905 begint hij zijn militaire loopbaan in Syrië. Hij wordt een tijd gestationeerd in Libië en werkte daarna een jaar als militair attaché in Sofia. Als het leger onder zijn leiding in 1915 in Gallipoli de Gealieerden verslaat, wordt hij ook bij een groter publiek bekend.

Mustafa Kemals geweldige organisatorische, diplomatieke en politieke vaardigheden blijken hem geen windeieren te leggen. In 1919 wordt hij lid van het parlement, op 24 april 1920 wordt hij gekozen tot voorzitter van de Nationale Vergadering, in 1923 richt hij de Cumhuriyet Halk Partisi (Republikeinse Volkspartij) op en in datzelfde jaar nog bemachtigt hij de hoogste politieke post: hij wordt gekozen tot president. Dan gaat hij, in het inmiddels tot zelfstandige republiek uitgeroepen Turkije, aan de slag; op politiek, sociaal, juridisch en economisch opzicht voert hij meer hervormingen door dan men voor mogelijk zou houden. De islam wordt uitgesloten van het publieke domein, het kalifaat (het hoogste geestelijke leiderschap) wordt afgeschaft; in 1925 wordt de christelijke jaartelling overgenomen, in 1926 wordt de sharia vervangen door burgerlijke wetten en vindt er een radicale taalhervorming plaats; er wordt een uitgebreid netwerk van wegen en treinverbindingen aangelegd, scholing onder vrouwen wordt gestimuleerd, vrouwen krijgen passief en actief stemrecht, het Latijnse alfabet wordt geïntroduceerd, en alle Turken moeten in 1933 een achternaam aannemen. Mustafa Kemal kiest voor zichzelf de naam Atatürk, wat ‘Vader der Turken’ betekent. Zo draagt hij gedurende vijftien jaar zorg voor een complete reorganisatie van het Turkse leven. Een van de overkoepelende ideeën (en volgens Mango zijn meest favoriete) die

[p. 213]

aan al deze maatregelen ten grondslag liggen, is het idee van de civilisatie. Geïnspireerd door de Europese Verlichtingsidealen, was hij van mening dat Turkije losgeweekt moest worden van de Oriënt (Oriëntalisme en achterlijkheid waren voor hem synoniem) en deel zou moeten uitmaken van de geciviliseerde wereld. Dat laatste kon volgens hem alleen worden bereikt door middel van het verwerven van kennis. ‘Atatürks message is that East and West can meet on the ground of universal secular values and mutual respect,’ schrijft Mango. Islam en ongeletterdheid remmen de vooruitgang, en daarmee moet de strijd worden aangebonden, is het idee.

Aan Atatürks strijd komt een einde als hij in 1938 op 57-jarige leeftijd overlijdt aan de gevolgen van levercirrose.

Schaduwzijden

Enigszins teleurstellend aan de biografie is dat het beeld dat Mango van Atatürk schetst overwegend sympathiek blijft. Voor Mango is Atatürk in de eerste plaats de ‘Vader des Vaderlands’, dankzij wiens prestaties het moderne Turkije tot stand is gekomen, ook al had de eindeloze serie aan veranderingen en moderniseringen een schaduwkant. Toen Atatürk in de tweede helft van de jaren twintig politieke en maatschappelijke weerstand ondervond, ging hij over tot het gevangennemen en deporteren van zijn opponenten en uiteindelijk zelfs het liquideren van tegenstanders. Dit gold voor de Koerden - wiens opstand in 1925 bloedig werd neergeslagen -, voor opstandige generaals, politieke tegenstanders en kritische journalisten. Kranten en tijdschriften die de mening van de oppositie verkondigden, werden opgeheven, het docentenkorps van de universiteit werd gezuiverd, en in 1931 werd Turkije officieel tot éénpartijstaat uitgeroepen. Met recht kan Atatürk een despoot worden genoemd, wiens bewind door Turkijespecialisten als Erik J. Zürcher met de autoritaire of totalitaire regimes van Metaxas, Franco en Mussolini wordt vergeleken. Mango's veelzeggende woorden ‘Above all, he was a builder, the greatest nation-builder of modern times’, laten weinig ruimte voor de schaduwzijden van het bewind van een verlicht despoot.

Andrew Mango, Atatürk. The Biography of the Founder of Modern Turkey (Londen, John Murray 1999)