Biografie Bulletin. Jaargang 12

[p. 197]

De werkkamer van de biograaf
Nico Keuning en Jan Arends
Mariëlle Polman (tekst) en Monica Soeting (foto's)

Nico Keuning is docent Nederlands aan de HES te Amsterdam. Over deze hogeschool verscheen van hem bij zijn eigen uitgeverij Reservaat het boekje Terug naar het Raamplein: een bundel herinneringen van K. Schippers, J. Bernlef, G. Brands, Martin Hartkamp en Jan Donkers, oud-leerlingen van deze school. Hij publiceerde in literaire tijdschriften over onder anderen Louis Paul Boon, F. Springer, W.F. Hermans en Gerard Reve, maar is vooral bekend door zijn biografie van Max de Jong (1917-1951), Altijd het tinnef om je heen. In het voorjaar van 2003 zal bij De Bezige Bij Angst voor de winter verschijnen, zijn biografie van Jan Arends (1925-1974).

Foto 1 en 2: Het tuinhuisje, binnen en buiten

[p. 198]

‘Ik heb een fascinatie voor tegendraadse, dwarse figuren. Dat bleek al uit de biografie van Max de Jong en nu ook weer uit het boek over Jan Arends. Zelf ben ik heel braaf en aangepast: eerst een studentenleven op kamers in Amsterdam waarin de mislukking weliswaar voortdurend op de loer lag - anderhalf jaar rechten gestudeerd, daarna Nederlands -, nu veilig met mijn gezin in Heiloo. Hoe anders waren de levens van Max de Jong en Jan Arends! Waarschijnlijk ben ik geboeid door het contrast tussen mijn leven en dat van deze antihelden, die toch ook helden zijn: maatschappelijke losers, maar kunstzinnige winners.

Het tuinhuisje is mijn domein. Het is hier alsof ik nog steeds alleen ben en dat is heel prettig, alsof ik nog steeds op kamers woon. Je moet iets van jezelf houden en ik vind het prettig om daarom deze kamer te hebben. Ik had vroeger natuurlijk ook zoiets. Als ik nog gestudeerd had, zou er nog een bed hebben gestaan, en misschien een wastafel in een hoekje.’

Foto 3: Boeken en register

‘Hier is een stapel boeken waar ik regelmatig in kijk en blader, zoals Van regenten en patiënten. De geschiedenis van de Willem Arntsz Stichting van Joost Dankers en Jos van der Linden, Hoofdsom der psychiatrie van prof. dr. P.C. Kuiper bij wie Arends onder behandeling is geweest. Arends verbleef regelmatig in psychiatrische inrichtingen, onder andere in Paviljoen III van het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam en in het Willem Arntsz Huis in Utrecht. Een ander boek is De nacht is nabij. Hier ligt Een beter begrip van zelfmoord van Kay Redfield Jamison, maar ook De vriendin van mevrouw Maigret uit 1955, vertaald door Jan Arends, dat begint met ‘De kip stond

[p. 199]

op het vuur’. Jan Arends maakte heel graag kip klaar. Komisch is ook dat het eindigt met een schoenmaker, het beroep van Arends. Dat zijn wonderlijke dingen.

Jan Arends zwierf in Nederland van de ene plek naar de andere. Dat kun je traceren aan de hand van zijn persoonskaart met adressen van de gemeente Amsterdam. Hij verbleef in het roomskatholieke jongensinternaat De Kruisvaarders van St. Jan te Rijswijk. In de korte tijd aan het Conservatorium in Den Haag kreeg hij pianoles van Jan Boerman, die muziekstukken voor Lommer van Rudi van Dantzig heeft gecomponeerd. Arends zong ook graag. Hij had een zuivere tenorstem; hij zong Ich grolle nicht van Heine op muziek van Schumann, en Ungeduld van Müller, op muziek van Schubert.’

Foto 4: Brieven

‘Jan Arends verbleef ook in het buitenland, in Frankrijk, België en Zweden. In Bordeaux zat hij in een studentenkamp, waar hij goedkoop kon eten; hij was daar schoenmaker. Deze brieven schreef hij vanuit Zweden aan zijn vriend Chris Boerlijst die hem enkele lessen Engels gaf en ontdekte dat Arends geen enkele kennis had van de Nederlandse grammatica. Er is ook een brief uit Amsterdam bij, aan Co Westerik. Arends schrijft dat hij is afgewezen voor de toneelschool. Westerik heeft in 1946 nog een prachtige tekening van Arends gemaakt.’

[p. 200]

Foto 5: Schrijvers aan de muur

‘Rechtsboven zie je Max de Jong, in het midden Jeroen Brouwers, linksboven Louis Paul Boon met Jacques Brel zingend naast hem, linksonder het Geheime Landgoed van Gerard Reve; leven als Reve in Frankrijk. Grote talenten, eigenzinnig, oorspronkelijk, tegendraads, maar met humor.

Boven op de linkerstapel boeken ligt Arends Lente/Herfst. Het schrijven ging zo makkelijk, zei Arends, dat hij er nog een stukje over architectuur bij schreef, maar dat heeft eigenlijk niet zoveel met het verhaal te maken. Later is de titel veranderd in “Vrijgezel op kamers” en opgenomen in de verhalenbundel Keefman. Het oorspronkelijke begin is weggelaten, dat is veel beter zo. Oscar Timmers, die de verhalenbundel heeft geredigeerd, kan zich helaas niet meer herinneren hoe dat indertijd gegaan is. Wie de titel “Vrijgezel op kamers” heeft bedacht, blijft een raadsel, al vermoed ik dat het Timmers is geweest.’

‘Op de hoek van het bureau liggen cd's van de tapes met de twee interviews met Jan Arends, die pas laat zijn ontdekt. Aanvankelijk bestonden er vier interviews, maar in 1984 publiceerde Het Oog in 't Zeil er nog twee. Pas vorige zomer ontdekte ik dat Rob Hakhoff de interviewer was in 1970. De geluidsbanden heeft hij voor mij op cd gezet. Het typoscript heeft een stem gekregen. Arends spreekt over de verfilming van zijn verhaal “Vrijgezel op kamers”, waarvoor Rob Hakhoff en Paul Verhoeven het scenario schreven. Helaas is de film nooit gemaakt.’

[p. 201]

Foto 6: Arends in beeld en geluid

Niet alleen de stem van Arends is nog te horen, hij is ook te zien in het eenmalige onderdeel ‘Schrijverschap in Nederland’ van het vpro-televisieprogramma ‘Het Gat van Nederland’ van april 1973. Jan Arends spreekt hier in zijn laatste kamer aan het Roelof Hartplein te Amsterdam over zijn schrijverschap en over zijn erotisch-masochistische verhouding met ‘wijven’ bij wie hij huisknecht was.

Keuning: ‘Het aardige is dat je aan zijn mond ziet dat hij zelf weet: “Ik ga iets leuks vertellen”, dan kijkt hij ook naar de cameraman. Hij is een echte publieksspeler; je ziet ook aan zijn mimiek dat hij acteert, dat hij soms maar wat vertelt om leuk te zijn. En dan komt er nog een ander moment. Het is avond, je ziet een heel andere, een treurige Arends. Dan kom je dicht bij het moment waarop hij zo het raam uit kan springen.

Ik moet zijn kamer nog zien. Het ligt aan de achterkant van het gebouw Het Nieuwe Huis aan het Roelof Hartplein. Maar ik stel dat bezoek al jaren uit, bewaar het voor het laatste hoofdstuk. Als ik er net geweest ben, schrijf ik dat hoofdstuk veel beter. Dan is het heet van de naald. Dan zit ik er helemaal in, in die kamer. Dus dan ben ik helemaal klaar voor de sprong.’