Biografie Bulletin. Jaargang 12

[p. 111]

Portret in panelen
De biografie van plastisch chirurg Johannes Esser
Koen Hilberdink

Aan de wieg van de plastische chirurgie als zelfstandige discipline stond een Nederlander. Johannes Esser (1877-1956) werd in 1915 als dienaar van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie benoemd tot eerste zelfstandig plastisch chirurg voor het leger. Hij zette het vak in de startblokken, maar als je in kringen van plastisch chirurgen zijn naam laat vallen, zullen weinigen die herkennen. Onlangs verscheen een biografie van deze vergeten medicus.

Johannes Esser had als beginnend chirurg zijn tijd mee. Medici stonden tijdens de Eerste Wereldoorlog voor de bijna onmogelijke opdracht afgerukte ledematen netjes te amputeren en kapotgereten mondholtes te restaureren. Tijdens hun werk zullen ze, anders dan in vredestijd, een zekere vrijheid gevoeld hebben om te experimenteren en te bluffen. Veel was er bij deze gruwelijk gewonde soldaten immers toch niet te verliezen. Ook Esser, die als arts en tandarts in Polsbroek en Amsterdam had gepraktiseerd, bewerkte zonder chirurgendiploma, maar met veel aplomb oorlogsslachtoffers met het mes. Al doende zorgde hij voor een belangrijke doorbraak binnen deze chirurgische discipline. Hij bedacht de ‘Esser-inlay’, dé methode voor het restaureren van verwoeste mondholtes. Met dit niet geringe wapenfeit gingen anderen aan de haal, waardoor Esser onzichtbaar bleef in de geschiedenis van de geneeskunde.

Om deze reden vroeg J.C. van der Meulen, emeritus hoogleraar plastische chirurgie en Esser-bewonderaar, aan televisiejournalist Ton Neelissen een film over deze medische held te maken. De hoogleraar zelf had al het nodige aan Esser-promotie gedaan. In 1983 richtte hij de Esser Stichting op, die zich inzet voor gestigmatiseerde patiënten ‘om het even of deze handicap veroorzaakt wordt door ziekte (b.v. kanker) of stoornissen in de ontwikkelingen (b.v. lipspleten)’. Ook was Van der Meulen de initiator van het Esser Museum in het Rotterdamse Dijkzigt Ziekenhuis. Esser verdiende de plek die hij had verdiend en een film zou zijn verdiensten nog zichtbaarder maken. Bij gebrek aan middelen werd het geen gefilmd, maar een geschreven ‘portret in panelen’, zoals de auteur het een beetje sneu in zijn voorwoord uitdrukt. Neelissen baseerde zijn portret op het proefschrift van Barend Haeseker, die in Dr. J.F.S. Esser and his contributions to Plastic and Reconstructive Surgery veel biografische gegevens verschaft. Hij

[p. 112]

Johannes Esser (1877-1946)

vulde deze bron voornamelijk aan met mededelingen van Essers kinderen. In de bronnenlijst lezen we dat er interviews zijn geweest met Carla Esser in ‘haar cottage in Vaucresson bij Versailles en haar panoramische appartement boven de haven van Monaco’ en met Martinus Esser ‘in zijn herenhuis aan de Claranna Avenue in Dayton, Ohio’. Deftige mensen allemaal, die blijkbaar indruk op de biograaf hebben gemaakt. Ook zijn er nog ongepubliceerde memoires van Esser, waarover later meer.

Vrijstaat

Dat het schrijven van Het tomeloze leven van Johannes Esser. Grondlegger van de plastische chirurgie voor de auteur een tweede keus was, is voor de lezer in eerste instantie niet te merken. De biografie is helder geschreven en bij tijd en wijle aangenaam informatief. Een enkele keer weet de auteur echter geen maat te houden. De uitvoerige beschrijvingen van discussies van Esser met vakgenoten en de receptie van diens werk (met name op pagina's 237 en 255) hadden een synthese verdiend. Ze voegen weinig toe en rukken de lezer los van het verhaal.

Onbekendheid met de plastische chirurgie is misschien de oorzaak van deze wijdlopigheid. Het is moeilijk als niet-medicus boven de stof te staan, en het is begrijpelijk dat als het er echt op aan komt een deskundige het woord krijgt. Over de ‘Essers-inlay’ citeert Neelissen bijvoorbeeld uitvoerig Van der Meulen, die in de taal van een medische encyclopedie de vondst uitlegt: ‘Esser verwijdert eerst de besmette opperste laag van een wondbed. Dan maakt hij een exacte afdruk van de wond, een soort “stempel” met het tandheelkundige materiaal guttapercha, een kneedbare en snel hardende pasta: een stent. Vervolgens bevestigt hij een huidtransplantaat (skin graft) op de onderlaag door het aan te drukken met de “stempel”: de stentafdruk van de wond. De nauwkeurigheid van de sluiting bevordert een snelle hechting. Zo creëert Esser de mogelijkheid om niet alleen vrijwel elk wonddefect in korte tijd te sluiten, maar vooral ook om huidlappen van een “voering” te voorzien en dus een mondholte te reconstrueren.’ Esser vond bovendien een oplossing voor de vaak door gebrek aan doorbloeding tot mislukking gedoemde verplaatsing van de huid. ‘Hij gebruikte alleen huidlappen die gevoed werden door een aan-en afvoerend vat in het onderhuidse weefsel van de steel: biologische lappen’, lezen we in de biografie. Een leek begrijpt dat dit een hele stap voorwaarts was, want hoe vaak hoor je niet dat het lichaam na transplantaties organen afstoot?

[p. 113]

Johannes Esser temidden van gemutileerde soldaten

Neelissen hecht aan deze medische informatie een beeld van wat hij een ‘tot rusteloosheid gedoemd leven’ noemt. De chirurg reisde stad en land in Europa af om niet alleen oorlogsslachtoffers maar ook mensen met aangeboren verminkingen te helpen. Daarnaast publiceerde hij artikelen, die hij in 1935 in Biological laps bundelde. Maar zijn grote opdracht was het stichten van een vrijstaat, waar verminkten ongeacht ras, afkomst of godsdienstige overtuiging geholpen konden worden. Het bleef een droom die hij nog steeds met zich meezeulde toen hij zijn laatste jaren in de Verenigde Staten sleet. Dat waren dramatische jaren, niet in de laatste plaats omdat hij door de Amerikanen van nationaal-socialistische sympathieën en spionage verdacht werd. Hij werd samen met zijn zoon ondervraagd door de FBI, die moest concluderen dat de beschuldigingen onterecht waren. Esser hield daarna nog lezingen en hoopte zo de aandacht op zich te vestigen en hoogleraar te worden. Dat lukte niet meer, en in 1946 stierf hij roemloos in Chicago.

Weldoener

Esser beschouwde zichzelf als een weldoener, wat hij in zijn memoires als volgt verklaart. Zijn vader overleed toen hij veertien jaar oud was en zijn moeder raakte snel daarna in het gekkenhuis Endegeest verzeild. Deze ervaringen deden hem als geen ander het lijden van mensen begrijpen. Neelissen gaat professioneel met deze en andere wat al te zelfingenomen duidingen om en schetst ook een andere kant van Essers persoonlijkheid. Esser had nogal wat ‘blinde vlekken’, deelt de biograaf de lezer aan het begin van zijn boek mee, waarmee hij een gezonde afstand neemt van diens geschreven herinneringen.

De rode draad in Essers leven is wat de biograaf zijn dubbelheid noemt. Naast

[p. 114]

Johannes Esser met zijn zoon Maarten in Chicago

mensenhelper was hij niet alleen een succesvolle schaker, maar ook huisarts voor de betere standen, kunst- en huizenhandelaar en speculant. Als echtgenoot en vader was hij uiterst onplezierig. Hij commandeerde zijn kinderen en liet zijn echtgenotes hard voor hem werken. Niet alleen zijn polaire persoonlijkheid maakte hem rusteloos, ook de tijd waarin hij leefde, het interbellum, zorgde bij deze Europaganger voor onrust. Dat maakt hem als personage psychologisch en historisch interessant.

Mussolini

De biograaf geeft een goed beeld van de historische context. Hij schetst het Amsterdamse kunstmilieu aan het begin van de vorige eeuw met schilders als Jan Sluijters en Piet Mondriaan en met Esser als kunsthandelaar. Daarnaast is er ruimte voor de Europese politieke arena, waarin de opportunistische chirurg op de hoogste niveaus contacten onderhield. Hij sprak met Mussolini over mogelijkheden voor zijn onafhankelijke chirurgische vrijstaat op een moment dat de richting van de bruinhemden duidelijk was. Daarnaast waren er besprekingen met de Griekse dictator Metaxas en, als het aan Esser had gelegen, ook met Goebbels.

Een duidelijke visie op dit politiek dubieuze optreden heeft de biograaf helaas niet. Er worden pogingen ondernomen Essers gedrag van een psychologische en historische context te voorzien, maar dat zijn zwakke schakels in het verhaal. Over de flirt met Mussolini in 1934 en de fascistengroet die Esser heeft gebracht, lezen we: ‘Voor Esser heeft deze geste geen andere achtergrond dan het nobele doel van de chirurgische vrijstaat.’ Vervolgens volgt een stoet van andere ‘Mussolini-bewonderaars’ als Winston Churchill, Ezra Pound, Virginia Woolf, Arthur van Schendel, Carel Scharten, Jan Toorop, Jan Greshoff en Jacques Bloem, die als getuigen à decharge moeten optreden. Als deze groten der aarde dit deden, mag Esser toch niets worden aangerekend, lijkt de boodschap te zijn.

Een opmerking van H.L. Wesseling dat historici geen morele oordelen dienen uit te spreken, dient vervolgens de afzijdigheid van de biograaf in deze kwestie goed te praten. Als laatste in deze warrige passage komt Hella Haasse aan het woord. Zij heeft in een interview ooit beweerd dat het onmogelijk is de gedachten van onze grootouders werkelijk te begrijpen. Met andere woorden: psychologiseren heeft geen enkele zin.

Eerherstel

Einde verhaal voor deze biograaf, terwijl hier toch zijn werk begint. Op

[p. 115]

morele oordelen zit de lezer niet te wachten, maar wel op een visie op Essers gedrag. Niet een ultieme waarheid, maar een voorstelling van zaken waardoor de lezer tijdens het lezen van de biografie op sleeptouw wordt genomen. Een visie die het boek draagt, zodat ook de verdenkingen van de FBI wat beter uit de verf kunnen komen.

De dubbelheid van Esser krijgt goed beschouwd te weinig bedding. Aan het einde van het laatste evaluerende hoofdstuk over de miskenning van Essers werk komt de biograaf nog even terug op Essers lastige karakter. ‘Zijn megalomanie en vervolgingswaan kunnen niet begrepen worden zonder erbij te betrekken dat hij snakte naar de opvang en geborgenheid die hem als jongen ontvielen’, lezen we daar. Dat zijn boeiende waarnemingen die echter te laat komen en daardoor geen bestanddeel van het verhaal meer kunnen vormen.

Even verderop komt Neelissen dan tot de volgende conclusie: ‘Kortom: een onaangenaam mens om het mild uit te drukken. Maar de nare kanten van dit karakter zijn gekoppeld aan kwaliteiten die er evenmin om liegen.’ En over dat laatste wil de biograaf blijkbaar in eerste instantie schrijven, helaas minder over de psychologische spanning die een mens in een biografie doet leven.

Het tomeloze leven van Johannes Esser is vooral een interessant eerherstel van een belangrijke Nederlandse medicus geworden. Het is een belangrijke biografische bijdrage aan de geschiedenis van de Nederlandse geneeskunde, waarvan hopelijk nog vele zullen volgen. In eerste instantie omdat geschiedenis van deze discipline in Nederland grotendeels nog geschreven dient te worden, maar ook om te laten zien dat biografieën daarvoor belangrijke bouwstenen kunnen zijn.

Ton Neelissen, Het tomeloze leven van Johannes Esser. Grondlegger van de plastische chirurgie (Amsterdam, Balans 2002)