Biografie Bulletin. Jaargang 12

[p. 92]

Liever liefde dan gedichten
Over het ontstaan van de biografie van Hans Lodeizen
Gerard Bes

Zo'n halve eeuw na de dood van Hans Lodeizens verscheen bij uitgeverij Balans een boek van Gerard Bes over leven en werk van de dichter. Dit boek werd in Biografie Bulletin 2002/1 besproken. Hoe de biograaf over het beslissende materiaal kwam te beschikken en waardoor zijn aanpak werd bepaald, vertelt hij nu zelf.

Na verschijning in 1969 van Nagelaten werk, Lodeizens tweede postume bundeling werden in de kritiek de eerste wegwerpgebaren gedemonstreerd, door dichters die vanzelfsprekend van ná de Vijftigers waren, en die dan ook heel andere poëzie schreven. Dat ging toen nog zo. Ik heb het over J. Bernlef en K. Schippers.

Lodeizens Verzamelde gedichten riep in 1996 in iets sterkere mate gemengde reacties op. Recensenten hadden twee redenen om met Verzamelde gedichten niet helemaal tevreden te zijn. Sommigen hadden die eeuwig jonggestorven Lodeizen onderhand wel gezien, of ze konden die tobberige adolescent uit Wassenaar eigenlijk al nooit zo zetten.

Het tweede minpunt zou, zo viel in besprekingen te lezen, de samenraping van rijp en groen zijn. Het vele groen deed afbreuk aan het rijpe, waarmee de dichter naam en faam had geoogst. De gemiddelde lezer zou op wetenschappelijke volledigheid niet zitten te wachten. Eind vorig jaar verscheen mijn Lodeizenbiografie Liever liefde dan gedichten. Dat boek voegde zich in de lijn van de gemengde ontvangst. Niet iedere criticus toonde zich tevreden over de wijze waarop ik leven en werk van Lodeizen opdiende.

De biografie is in Nederland nog maar zo'n twintig jaar goed bezig. Het paste bij de vorming van een traditie dat biografen zich uitputten in overigens steeds korter wordende inleidingen, verantwoordingen, dankwoorden en epilogen. Uitentreuren legden ze uit hoe ze dachten over de biografie in het algemeen en de hunne in het bijzonder. Míj dunkt dat het genre onderhand dermate op stoot is, dat de biografie sec een zekere voorkeur verdient. Daaronder versta ik een verhaal dat zich bepaalt tot de kern van iemands werk, werk verricht in een leven dat van dat werk nooit los staat.

Mijn Lodeizenboek is niet echt, wat ik nu maar even noemen zal, een academische biografie, en daar had ik mijn redenen voor, hoezeer een academische biografie ook de norm lijkt te zijn. Martin Ros zei voor de radio over mijn Lodeizenboek: ‘We hebben de laatste

[p. 93]

tijd geleerd dat een biograaf zijn boek in elkaar moet timmeren, er zelf in moet zitten, hij moet ja en nee zeggen.’ Hij zag goed dat ik niet zo'n biograaf was, althans niet zo expliciet als sommige critici dat eisen. Ik zal vertellen hoe ik tot mijn aanpak gekomen ben.

Modder

Allereerst vind ik dat iemand als Lodeizen niet opgescheept moet worden met een boek dat voor een besloten club is geschreven. Zo'n boek zou haaks staan op de aard van zijn poëzie. Daar komt bij dat Lodeizen zelf een gezonde afkeer had van het blikvernauwend wetenschappelijke, van het dor academische. Bovendien, het merendeel van Lodeizens liefhebbers, dat gezien de hoge verkoopcijfers van zijn bundels een gemengd gezelschap moet zijn, zit, dunkt mij, niet op een academisch werkstuk over de bewonderde dichter te wachten. Het is natuurlijk ook zo dat een boek enigszins bij de schrijver ervan moet passen en dat die vanzelfsprekend met zijn voor- en afkeuren behept is. Een expliciterende biograaf ben ik niet, om het zacht uit te drukken; de rol van een alwetende verteller vind ik niet passen bij een rapporteur die niet alles weten kan.

Het meest bepalend voor mijn aanpak was echter de aard van het materiaal uit Lodeizens nalatenschap dat ik in de schoot geworpen kreeg.

Vóór de roemruchte jaren zestig bleef, zoals bekend, verreweg de meeste vuile was binnenshuis. De goegemeente speelde dat spelletje met niet aflatende ernst mee. Het leven diende zich grotendeels in schone schijn te voltrekken. Privacy was daarom een gerespecteerd en gewaarborgd goed, een goed dat nu middels aangescherpte wetgeving beschermd moet worden, vaak hoe langer hoe vergeefser. In de Verenigde Staten, die nog steeds stijf staan van religie en aanpalend fatsoen, konden al rond 1900 de mudrakers naar hartelust in de modder harken, maar bij ons werden lange tijd geen tegels gelicht, laat staan dat de onderste steen boven kwam. Fijn - om ons slechts tot de royalty te beperken - voor een echtpaar als Juliana en Bernhard, waarover in het buitenland meer onthuld werd dan in het binnenland.

Dit impliceert dat een biografie over een vooroorlogse figuur het nodige te onthullen heeft. Zo kon ik aan de hand van Lodeizens privé-notities diens betrekkelijke dubbelleven ontsluiten en daardoor de lezing van zijn poëzie verdiepen. Biografieën helpen leren hoe de al te menselijke waarheid in elkaar zou kunnen steken en hoe daar op den lange duur bij benadering naar te leven.

De toekomstige biograaf van, ik noem maar iemand, Ronald Giphart, is niet te benijden. Giphart is immers (en van mij mag hij) een van de gangbare gevallen van nagenoeg volledige zelfonthulling, in eigen geschrift en in interviews. Wat zal Marita Mathijsen nog voor verrassends over Harry Mulisch te melden hebben? Wat Willem Otterspeer over Willem Frederik Hermans, over wie al alles gezegd en geschreven lijkt? Die biografen zullen het van hun eigen inbreng moeten hebben, zoals een bijzondere stijl, een originele verhaalcompositie en misschien toch nog een opmerkelijke visie op het geheel of onderdelen van het schrijverschap dat zij onder handen hebben. Ik daarentegen kon in niet geringe mate profiteren van Lodeizen zelf, met name zoals hij zich laat kennen in het achtergehouden materiaal, materiaal dat niet voor niets werd geschreven, bewaard en door de erven werd gespaard.

[p. 94]

Ik zal u vertellen hoe dat verborgen materiaal geleidelijk in mijn richting kwam.

Patriarch

Geen haar op mijn hoofd dacht in het begin aan een boek als Liever liefde dan gedichten. Ik was alleen maar van plan om in de Verenigde Staten vrienden van Lodeizen op te sporen en te ontmoeten. Hij had overzee twee jaar biologie gestudeerd; nou ja, gestudeerd - daar leek het uiteindelijk zelfs niet meer op. Hij had het veel te druk gekregen met reisjes, liefde en literatuur. Ver weg van de ouderlijke controle kwam hij iets meer tot zichzelf, en dan bedoel ik zowel zijn homoseksuele zelf als zijn poëtische zelf - twee zelven die niet los van elkaar te zien zijn. De ingrijpende omslag tot die zelven vond plaats ten tijde van zijn vlucht naar New Orleans, april 1948. Daar kon hij niet langer onder zijn homoseksualiteit uit en daar brak de typische Lodeizen-poëzie door. Het materiaal dat ik in Amerika had vergaard, riep velerlei vragen op en snakte naar uitbreiding. Zijn belangrijkste Amerikaanse vrienden, James, Ray, Seldon en Julio, waren verheugd dat ze eindelijk eens hardop aan hun Hollandse vriend herinneringen konden ophalen. Maar de familie Lodeizen stond niet te trappelen om de opening van zaken te geven waar ik om verlegen zat. Zeker vader Lodeizen, onverbiddelijk patriarch, was een waakhond waar je niet zonder kleerscheuren voorbij kon. Had de Wassenaarse familie iets te verbergen? De dichterlijke loot aan de stam had niet geheel en al willen deugen, althans naar papa's maatstaven, grotendeels de maatstaven van die tijd. Hans immers ambieerde studie noch carrière. Bovendien had het er alle schijn van dat hij homoseksueel was. Daarvan kon de wereld maar beter geen kond worden gedaan.

Na de dood van vader Lodeizen verbeterde het contact tussen mij en de erven: moeder, broer en beide zussen. Toch moest ik na enige tijd concluderen dat mijn materiaal au fond te weinig substantieel was voor een boek. Mijn zicht op de poëzie bleef te veel los van het leven staan, en van de weeromstuit was het omgekeerde eveneens het geval: de lijnen van leven naar werk bleven te schetsmatig. Ik had naar dagboeken gevraagd, maar nee, werd me verzekerd, die waren er nauwelijks - hooguit wat losse aantekeningen die nergens over gingen. Of ik dat geloofde of niet, maakte geen verschil.

Not amused

Jaren negentig. Het werd tijd, vond uitgever Van Oorschot, voor de Verzamelde gedichten. Wiljan van den Akker, Mirjam van Hengel en, mind him, Redbad Fokkema van de Universiteit Utrecht wilden de klus gaarne klaren, maar zij wilden eerst inzage in de volledige nalatenschap krijgen. Deze werd door de erven Lodeizen vrijgegeven, echter op voorwaarde dat uitsluitend het dichtwerk gebruikt zou worden. Het overige, een ongeordende massa losse aantekeningen en wat dies meer zij, mocht geraadpleegd, maar niet, hoe dan ook, gepubliceerd worden. Dat werd plechtig beloofd.

Ronald Bos vatte het plan op een documentaire film over Lodeizen te maken. Behalve met mij nam hij in Utrecht contact met Redbad Fokkema op. Wat een genereus man was Fokkema, helaas wijlen Fokkema, moeten we zeggen. Zowel Ronald Bos als ik mochten van hem onze neus in de hele nalatenschap steken.

[p. 95]

Natuurlijk schond Fokkema willens en wetens de belofte aan de erven. Dat bleek ook uit de publicatie van een uitgebreid Lodeizenartikel van zijn hand in Maatstaf. De erven waren op zijn zachtst gezegd not amused. Mondelinge beloftes waren niet toereikend gebleken. Fokkema, Ronald Bos en ik moesten nu schríftelijk beloven niet, respectievelijk niet meer uit het persoonlijk materiaal te publiceren. Omdat we geen andere keus hadden, deden we dat.

Ik ben ervan overtuigd dat Fokkema met zijn effectieve charme enerzijds de erven van alles graag wilde beloven, maar anderzijds iedere vorm van literatuuronderzoek niet in de weg wilde staan, wilde helpen zelfs, in ieder geval aanmoedigen. Hij wilde niet het opwerpen van enige barrière op zijn wetenschapsgeweten hebben. Ik geloof dat hij ervan uit ging dat de erven de tijd gegund moest worden aan allerlei vormen van openbaarmaking te wennen. Zijn eigen artikel in Maatstaf had in dat gewennigsproces, denk ik, een welbedoelde functie.

Nadat ik een proefhoofdstuk van mijn opus aan de jongere zus van Lodeizen had laten lezen, was zij misschien niet in alle opzichten tevreden, maar in ieder geval maakte zij geen bezwaar tegen mijn vele citaten uit het zogenaamde verboden materiaal.

Ik had nu genoeg stof om mijn boek substantieel te kunnen voltooien. Lodei-zens privé-notities, ongeordend en wisselend van kwaliteit, leenden zich niet voor integrale publicatie - dat vond na ampele weging ook uitgever Van Oorschot. Voor mijn verhaal maakte ik er een ruime keuze uit. Daardoor is mijn boek een vervlechting geworden van drie uiteenlopende bestanddelen.

Het is behalve min of meer journalistieke levensbeschrijving en enige essayistiek, ook een soort bloemlezing van primaire, grotendeels ongepubliceerde, betekenisvolle teksten. Juist díe tekstfragmenten bepaalden mijn positie en visie als biograaf. In die teksten was Lodeizen zelf dusdanig aanwezig dat ik hem verder zo weinig mogelijk voor de voeten moest zien te lopen. Ik ben verantwoordelijk voor de selectie en voor de verbindende teksten, zeg maar de montage, en in die verbindende teksten klinken mijn zienswijzen door.

Door de symbiose van Lodeizens bekende en onbekende schriftuur zijn wij buitenstaanders in de gelegenheid begripvolle insiders te worden lezen wij een levensverhaal dat ook min of meer het onze is, met zijn ups en downs, zijn verwachtingen, vervullingen en, onvermijdelijk, zijn teleurstellingen - doordat het leven nu eenmaal zo is en omdat wij vaak, dom genoeg, nalaten er méér van te maken.

Gerard Bes, Liever liefde dan gedichten (Amsterdam, Balans 2001)