Biografie Bulletin. Jaargang 12

[p. 12]

Een leven in woord en beeld
De biografie van Nienke van Hichtum en de film Nynke
Aukje Holtrop

Een jaar of vijftien geleden vatte Aukje Holtrop het plan op een biografie te schrijven van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer, de echte naam van de kinderboekenschrijfster Nienke van Hichtum. In september 2001 ging Nynke in première, de speelfilm die Pieter Verhoeff maakte over diezelfde Sjoukje Troelstra, alias Nienke van Hichtum. Hoe is de verhouding tussen het boek en de film volgens de biografe van Nienke?

De film is klaar, de biografie is nog steeds in wording, al nadert de eindstreep. Wat nu? Dat moest een lelijke tegenvaller voor me zijn, veronderstelde een aantal mensen dat al jaren weet van mijn Nienke-plan, dat zo langzamerhand in een spookproject leek te zijn veranderd.

Maar het was geen tegenvaller. Ik wist ervan, sterker nog, ik had Pieter Verhoeff een jaar of vijf geleden zelf op het idee gebracht een film over Nienke te maken. Een paar jaar daarvóór had ik hem er ook al eens dringend op gewezen dat Sjoukje Troelstra een prachtig onderwerp voor een film zou zijn. Wie anders dan Pieter Verhoeff zou het leven kunnen verfilmen van deze echt-Friese vrouw die door haar huwelijk in het centrum van de jonge SDAP terechtkwam? Waarom het toen niet aansloeg, weet ik niet meer. Ik geloof dat Pieter destijds even genoeg had van Friesland en socialisten, na De vuurtoren. Als onderwerp voor een film tenminste. Ik gaf Pieter mijn onderwerp, omdat ik aan zag komen dat er van die biografie nooit iets terecht zou komen. Ik had veel te veel dagelijks werk om er in de avonduren zo'n groot project bij te doen. Maar ik had in de loop van de jaren wel zoveel materiaal verzameld, dat ik zonder veel moeite een opzet voor een vijfdelige serie kon opschrijven: een documentair verhaal over het leven van Sjoukje Bokma de Boer, vanaf haar geboorte in 1860 tot haar dood in 1939. Die opzet plus de brieven, knipsels, boeken en verhalen over Sjoukjes leven en werken, de plaatsen waar ze had gewoond en de mensen die ze had gekend, haalden Pieter over de drempel. Hij ging aan het werk, deed research, wijzigde het plan om een driedelige televisieserie te maken in een plan voor een speelfilm, beperkte het onderwerp tot de periode van Sjoukjes huwelijk met Troelstra, zocht spelers, locaties, geld en al die andere dingen waar de schrijver van een biografie zich niet druk om hoeft te maken.

Inmiddels had ik besloten toch mijn boek af te maken, waarschijnlijk onder invloed van de gesprekken met Pieter

[p. 13]

en door ons enthousiasme over het onderwerp. Ik vond een fonds met geld en begon te werken. Waaraan en hoe Pieter werkte wist ik wel; er waren regelmatig besprekingen over versies van het scenario, we kwamen elkaar in Friesland tegen, we wisselden nieuwtjes over Nienke uit als we weer eens documenten, knipsels, brieven of mensen tegengekomen waren die een ander licht op Sjoukje wierpen.

Was het bedreigend? Ging ik tegen de klok werken om Pieters film voor te blijven? Nee, want tegen zijn werktempo kon ik niet op en het werd me bovendien al snel duidelijk dat een film een totaal ander soort verhaal vertelt dan een boek. Hoe de film Nynke ook zou uitpakken, hij zou altijd verschillen van wat ik wilde doen. Toen ik de uiteindelijke versie van Nynke op 5 september 2001 in Leeuwarden zag, wist ik dat helemaal zeker. Nienke vraagt als het ware om een boek dat achtergronden van het verhaal biedt, de voorgeschiedenis en de nageschiedenis vertelt, het verhaal in een context plaatst.

Wederzijdse aanvulling

Zo'n film heeft voor een biograaf, heb ik gemerkt, veel voordelen. Het belangrijkste voordeel: Pieter Verhoeff heeft maar een deel van het verhaal kunnen vertellen, de periode van het huwelijk van Pieter Jelles en Sjoukje. De biograaf daarentegen heeft de gelegenheid de voor- en nageschiedenis op te schrijven, te laten zien hoe het gekomen is en hoe dat huwelijk later heeft doorgewerkt.

Een film van krap twee uur kan nooit op tegen een boek van een paar honderd bladzijden. Een plat argument, dat weet ik ook wel, maar het is wél waar. Een boek kan veel achtergrondinformatie verschaffen, een politieke context, een historische plaatsing, het kan commentaar

Sjoukje Bokma de Boer in 1885, het jaar van haar verloving met Pieter Jelles Troelstra

geven op handelingen en standpunten. Het kan verschillende meningen naast en tegenover elkaar plaatsen, tijdgenoten aan het woord laten, citeren uit talloze geschriften, zoals brieven, boeken en krantenartikelen. Een boek ten slotte kan suggereren, ideeën opperen. Als feiten en harde gegevens ontbreken, kan een biografie volstaan met brokstukken, terwijl een filmmaker soms om praktische redenen met zijn fantasie een verhaal moet aanvullen en rondmaken. Een groot pluspunt voor de filmmaker daarentegen is, dat een film veel achtergrondinformatie kan geven via beelden, documenten, muziek, aankleding, licht en donker en alle andere middelen waarmee een film een verhaal kan laten zien dat in een boek alleen moeizaam met woorden en zinnen verteld kan worden. Een filmmaker en een cameraman kunnen verhaallijnen suggereren, zonder woorden de kijkers op een idee

[p. 14]

brengen, en de regisseur kan een levensverhaal ook via de montage nog interpreteren en bijsturen. Voordelen voor een film dus, waar de schrijver van een boek met bijna lege handen staat. Bijna, want ook een biografe interpreteert en beïnvloedt. Bovendien kunnen suggestie en sfeer worden opgeroepen via woorden en zinnen, die een goede schrijver gewoon goed moet beheersen.

Losse eindjes

Er is me vaak gevraagd of ik er last van had dat Nynke eerder is verschenen dan mijn boek. Ik heb altijd ‘nee’ gezegd. In de eerste plaats: eigen schuld, ik heb het verhaal zelf weggegeven. In de tweede plaats: alle aandacht die er door de mooie film van Verhoeff nu naar Nienke uitgaat, kan alleen maar goed zijn voor mijn boek. Mensen zijn geïnteresseerd geraakt in het levensverhaal en als ik ervoor zorg dat het een goed boek wordt, zullen ze het willen lezen. In de derde plaats: de film heeft veel mensen aan het denken gezet. Was Nienke een uitzondering? Was het onmogelijk om te schrijven en met een veeleisende man getrouwd te zijn? Had Nienke een speciale opvatting over het moederschap? Waarop liep haar huwelijk nu eigenlijk stuk?

Het zijn vragen die uit de film voortvloeien, en ik heb gemerkt dat er verschillende antwoorden op mogelijk zijn. Dat is interessant, want wat tot nu toe mijn particuliere mening was over Nienke van Hichtums leven en werk, blijkt voor discussie vatbaar te zijn. Mensen kunnen zich nu alleen nog baseren op een filmverhaal over Sjoukje Troelstra, op een interpretatie van Sjoukje door Pieter Verhoeff. In discussie met hen ga ik dus eigenlijk in discussie met Pieter Verhoeff over zijn kijk op Sjoukje en Pieter Jelles. Dat is in de afgelopen jaren ook heel vaak direct gebeurd, met het voor mij wel tamelijk bevredigende resultaat dat Verhoeffs aanvankelijke mening over Sjoukje en Troelstra langzamerhand veranderde en gecompliceerder, dus interessanter, werd.

Het is kennelijk mogelijk om op veel verschillende manieren tegen iemand aan te kijken - wat ik natuurlijk al wel wist - en tegelijkertijd niet te kunnen zeggen welke zienswijze het meest waarschijnlijk is. Dat vind ik mooi aan het schrijven van een biografie: je komt er nooit achter hoe het werkelijk was, wie de persoon over wie je jarenlang leest en praat en denkt, eigenlijk was, en waarom dat leven liep zoals het liep. Een hele bos losse eindjes dus, en dat vind ik interessant.

Kortom, ik ben blij dat de film er eerder was dan het boek. Ik kan ervan profiteren, ik kan mijn uiterste best doen het boek net zo goed of liefst beter te maken dan de film. Het enige, echt lastige is om de lezers af te helpen van het idee dat Sjoukje Troelstra er uitzag als Monic Hendrickx en Pieter Jelles Troelstra als Jeroen Willems. Dat zal even wennen zijn, want zo aantrekkelijk waren ze in het echt niet. Een groot aantal foto's in mijn biografie zal dat bewijzen.