Biografie Bulletin. Jaargang 4

[p. 231]

Cola Debrot, een serieuze bohémien
Over de biografie van J.J. Oversteegen
Igma van Putte-de Windt

In het oudste deel van Willemstad, Punda, kijkt de kop van Colá Debrot (1902-1981) uit over een pleintje met aan een kant de historische boogjes uit de tijd dat het eiland met kanonnen tegen invasies beschermd moest worden. Niet met kanonnen maar met inzet van alle krachten heeft Debrot getracht cultuuruitingen van zijn land te stimuleren om zo klakkeloze overname van vreemd cultuurgoed tegen te gaan. De plek is welgekozen, dicht bij het oude Fort Amsterdam waar hij van 1962 tot 1970 gouverneur, ‘onderkoning’ volgens Oversteegen, is geweest. De Antillen hebben Debrots verdiensten als staatsman, politicus, voorvechter van de Antilliaanse cultuur en auteur erkend door dit plein naar hem te vernoemen en een literatuurprijs zijn naam te geven.

In het eerste deel van de biografie van J.J. Oversteegen, In het schuim van grauwe wolken, (een citaat uit het vierde sonnet van Debrots Vijf Sonnetten uit Hades) wordt Debrots leven tussen 1902 en 1948 nauwkeurig gevolgd; op Bonaire waar hij werd geboren, op Curaçao waar de familie twee jaar na zijn geboorte naar toe verhuisde en in Nederland en Parijs, waar hij zich vanaf 1916, met onderbrekingen op Curaçao in 1923/'24 en in 1935, en in Amerika in 1929, ‘ontwikkelde tot wereldburger, doordrenkt van de Europese cultuur, ...die echter in de diepste lagen van zijn persoonlijkheid Antilliaan bleef.’ (II, 7) Het sonnet waaruit ‘in het schuim van grauwe wolken’ is gelicht geeft aan dat er sprake moet zijn van aanvaarding van de dood:

‘geen mens sterft vooraleer hij is genegen te worden opgenomen in het schuim van grauwe wolken en het blauwe ruim dat om ons land zich uitbreidt allerwegen.’

De titel verwijst wellicht ook naar Bewolkt bestaan, de roman die, zoals Debrot zelf schrijft, het zoeken en tasten is naar een ‘procédé om de existentie tot een essentie te brengen.’ (I,456). En Oversteegen interpreteert: ‘Voor Debrot is er in die ongekende verscheidenheid aan elementen een eenheid scheppende factor die hij als ‘essentie’ aanduidt, blijkbaar iets dat in het leven niet aanwezig is.’ (I, 456)

Het tweede deel, Gemunt op wederkeer, behandelt Debrots terugkeer in 1948 naar de Antillen: zijn werk als arts en later als politicus, maar vanaf het begin van deze periode ‘als stimulator van het culturele zelfstandigheidsstreven van de Antillen’. (II, 7) Vervolgens wordt hij in zijn verschillende functies in Nederland geportretteerd; eerst als Algemeen Vertegenwoordiger van de Antillen en later als

[p. 232]

Directeur van het Kabinet van de Gevolmachtigde Minister tot hij in 1962 gouverneur wordt van de Nederlandse Antillen. De ‘wederkeer’ heeft wellicht ook betrekking op Debrots terugkeer naar Nederland in 1970, daar voor hem beide werelden thuis waren. Toch neig ik er toe de beide titels met elkaar in verband te brengen. De tweede titel zou eveneens kunnen duiden op ‘wederkeer’ in eschatologische zin: bezig zijn met het op orde brengen van je leven om de dood te kunnen aanvaarden. Dit sluit dan aan op het moeizame zoeken - naar aanvaarding - die in de eerste titel ligt besloten.

* * *

Oversteegen heeft tien jaar aan deze biografie gewerkt, in beginsel uit vriendschap en bewondering. ‘Maar daar voegde zich naarmate het werk vorderde, iets bij: het gevoel dat het voor mij persoonlijk zinvol was mijn kijk op het leven vast te leggen langs de weg van een zo exact mogelijke beschrijving van de wijze waarop iemand die ik bewonder en van wie ik houd, vorm heeft gegeven aan het zijne.’ (II, 7) De keuzes die uit het enorme reservoir aan feiten over Debrots leven gemaakt werden, en de manier waarop die feiten gepresenteerd of conclusies getrokken worden, laten zien dat Oversteegen, ondanks de fascinatie voor het boeiende leven van Debrot zo integer mogelijk te werk is gegaan. Hij heeft allerlei gegevens met andere vergeleken en vooral met betrekking tot Debrots werk heel voorzichtige interpretaties geleverd. Maar in hoeverre is de vriendschap tussen biograaf en zijn onderwerp verantwoordelijk voor de behoedzame manier waarop de kritiek op het werk van Debrot wordt verwoord? De lezer krijgt daardoor wel eens de indruk dat er op eieren wordt gelopen. En dat is jammer omdat Debrot zo'n boeiende persoonlijkheid was dat over zijn persoon en zijn leven objectief gezien zoveel positiefs te melden is dat duidelijke kritiek op zijn werk geen afbreuk zal doen aan zijn verdiensten.

Als Oversteegen bijvoorbeeld beschrijft hoeveel versies Debrot steeds van een tekst maakte en hoe de scènes steeds uitdijden, vraagt hij zich slechts af of de schrijver wel op een eindpunt wil aankomen. Die vraag is bij mij ook wel eens opgekomen bij het lezen van de romans en novellen van Debrot: juweeltjes van sfeertekening, maar een nauwelijks uitgewerkte plot.

Toch wordt niet goed duidelijk welke plaats Oversteegen aan Debrot toekent in de Nederlandse Letterkunde. Hij is in Nederland vóór alles de schrijver van de

Cola Debrot, geschilderd door A.C. Willink

[p. 233]

novelle Mijn zuster de negerin, minder bekend om zijn Dagboekbladen uit Genève, en nog veel minder de novelle Bid voor Camille Willocq en (postuum) De vervolgden, de roman Bewolkt bestaan en zijn gedichten en kritieken. In de literatuurgeschiedenis van Piet Calis, Onze literatuur (Meulenhoff Educatief, 1992), die veelal op middelbare scholen wordt gebruikt, komt hij er bekaaid af: een zinnetje in het stukje over de schrijvers rond het tijdschrift Criterium en in het hoofdstukje ‘Suriname en de Nederlandse Antillen’: veertien kolomregels en een foto van zijn portret, waarschijnlijk omdat hij door A.C. Willink is geschilderd.

* * *

Terug naar de biografie. Het eerste deel slaagt er minder in Debrot duidelijk te schilderen en leest ook moeizamer dan het tweede.

In zijn bespreking van het eerste deel schrijft Jan Fontijn (Vrij Nederland, 21 mei 1994) dat het levensverhaal door de uitvoerige analyses te veel wordt verstoord, waardoor het tempo uit het boek wordt gehaald. Ik ben het met hem eens dat in het eerste deel het tempo vertraagd wordt, maar voor mij gebeurt dit niet bij de literaire analyses. Want Debrot is dan steeds aanwezig. Alles wordt getoetst aan de levensomstandigheden en de filosofie van Debrot. Ook de kritieken over Debrots literaire publikaties, vooral die van de critici die de Antillen kennen, werken vaak verhelderend. Het tempo is wel trager waar Debrot te zeer op de achtergrond raakt in de passages waar eerder de schrijver en zijn betekenis voor de Nederlandse letteren in zijn tijd belicht worden dan de mens. Zoveel auteurs van belang verschijnen dan vanaf de jaren twintig in Nederland op het toneel dat Debrot verbleekt. Deze figuren zijn literair gezien zo interessant dat ze Debrot eclipseren.

Daarentegen is Debrot in het tweede deel juist een van de sterren op het terrein van de Antilliaanse cultuur. Hij is baanbreker geweest in een koloniaal gebied waar alles onvermijdelijk naar verandering stuwde. En dan blijkt duidelijk dat Debrot een man was die wilde zijn where the action was, en dat hij een scherp oog of een goed gevoel had voor het juiste moment waarop ingegrepen moest worden. Vandaar dat gedurende zijn hele leven bekende figuren uit de Europese en Antilliaanse letterkunde en politiek zijn pad kruisen. Aan zijn hele leven is te zien dat constructief medewerking verlenen aan het culturele of politieke leven voor hem zeer belangrijk was. Waar hij zich ook bevindt, hij komt onherroepelijk terecht bij de groep die aan het creëren is en bezig is de cultuur of de maatschappij op dat moment te bepalen. Vaak neemt hij zelf het initiatief en op de Antillen speelt hij zelfs een dominante rol.

Oversteegen accentueert de innerlijke contradicties in Debrot en laat zien, vooral via Bewolkt bestaan, dat Debrot er niet op uit was ze te verzoenen omdat ze bij het leven horen. Juist die spanningen in het persoonlijke levensgevoel bepaalden voor hem het leven en over dat ‘tragisch levensgevoel dat Debrot steeds meer is gaan vereenzelvigen met zijn Caribische achtergrond’ (II, 303), wilde hij schrijven. Dit was de kern van het literaire credo van een auteur die aangetrokken werd door de tegenstelling ratio-geloof die Unamuno's leven beheerste. Volgens Oversteegen kiest Debrot ‘het perspectief van een wereld waarin de tegenstellingen alle sectoren van het persoonlijke en het maatschappelijke leven doordringen en (die) vooral niet verdoezeld moeten worden, maar als feit en uitgangspunt

[p. 234]

erkend.’ (I, 292)

En wanneer hij hem met Destouches/Céline vergelijkt:

‘Het is de filosofische instelling van Debrot, volstrekt afwezig bij Destouches, die hem de levensmoed steeds als noodzakelijk complement van de onvermijdelijke angst en moedeloosheid heeft doen zien, en zo'n standpunt...wortelt diep in de persoonlijkheid. Ook in Debrots gedichten en verhalen staat deze polariteit centraal, het is zelfs de kern van zijn thematiek.’ (I, 162)

* * *

Op grond van Oversteegens biografie kunnen over Debrots karakter, vanwege het gemak waarmee hij met iedereen omging, van hoog tot laag, en zich in elk gezelschap anders presenteerde, misverstanden ontstaan. Zo komt hij op Fontijn over als een kameleon. Dat zou duiden op onbetrouwbaarheid, en dat is onjuist. Oversteegen signaleert terecht dat Debrot maatschappelijk gesproken het produkt was van de cultuurmenging, de creolisering in de Antillen. In de Antilliaanse maatschappij leer je al vroeg hoe op een prettige manier met iedereen om te gaan zodat je niemand voor het hoofd hoeft te stoten. En dat impliceert dat je je zo opstelt dat de ander zich in je gezelschap op zijn gemak voelt. Bovendien is de Antilliaanse maatschappij een vat vol tegenstrijdigheden, dubbele bodems en façadebouw, waar met vriendelijkheid wrevel wordt verhuld. Ook leer je de bijna niet te doorgronden kunst, waar Debrot een meester in was, om op een dusdanige wijze pressie uit te oefenen op mensen die iets voor je moeten doen, dat ze jou graag die gunst bewijzen.

Onder Oversteegens handen ontstaat het beeld van een serieuze bohémien, een niet materialistische man die even gemakkelijk ontving als gaf, een gezellig causeur en verteller aan de oppervlakte, maar van binnen melancholisch, bezig met de al genoemde tegendraadse krachten die op hem in werkten. Ik moet eerlijkheidshalve vermelden dat ik bij de twee gelegenheden dat ik Debrot persoonlijk ontmoet heb, eenmaal toen hij in functie was in 1954 en eenmaal toen hij met pensioen was, de man met de brede belangstelling heb gezien die niet alleen graag amusante verhalen uit de verschillende perioden van zijn leven vertelde, maar die ook allerlei vragen stelde en precies wilde weten waar we mee bezig waren. De melancholicus was toen niet aanwezig of, wat waarschijnlijker is, ik heb toen niet scherp genoeg waargenomen.

* * *

Ondanks de rijkdom aan informatie die Oversteegens werk beva, zijn er altijd zaken waar je meer over zou willen weten.

Over mevrouw Debrot bijvoorbeeld is Oversteegen nogal terughoudend, vooral waar het loslaten van haar carrière als danseres aan de orde komt. Ik had graag willen weten of Debrot daar misschien iets mee te maken had. Zoiets werpt een feller licht op iemands karakter.

Enkele schoonheidsfoutjes in het Papiamentu zijn mij als Antilliaanse opgevallen. Ik noem er enkele: accenten, Dódó i.p.v. Dòdò (II, 27), wat consequenties heeft voor de uitspraak; hasidó de brua, i.p.v. hasidó di brua (II, 29); en parib'i kas (noot 659) is niet ‘boven het huis’, maar de windzijde van het huis, dus het oosten of noordoosten. Ik denk overigens dat de grap van de woordspeling ‘bezuiden’ i.p.v. bezijden de waarheid (II, 289), niets te maken heeft met parib'i kas, maar alles met de Nederlandse uiklank die voor veel Antillianen moeilijk uit te spreken is en vaak ij wordt; cf. huis

[p. 235]

Cola Debrot

[p. 236]

wordt hijs. De grap is dus dat hier bewust een hypercorrecte vorm wordt gebruikt. Het zou ook best kunnen dat er sprake is van typisch Antilliaans verhullend taalgebruik: bezijden de waarheid is zo duidelijk ‘niet waar’, en daarom te direct; bezuiden kan men opvatten zoals men wil, maar men zij gewaarschuwd. Dit tongue in cheek-effect typeert ook o.a. Debrots artikel ‘Verworvenheden en leemten van de Antilliaanse literatuur’ in Cultureel mozaïek van de Nederlandse Antillen. Verder vraag ik me af of Habaai (II, 239) niet Mahaai moet zijn, waar gesproken wordt over de villawijken van de upper-class.

* * *

Tenslotte kan ik niet anders concluderen dan dat de schrijver praktisch alles gecoverd heeft en, voor mij althans, Debrot weer tot leven heeft gebracht. Zelfs naar de noten keek ik uit. Ze bemoeilijkten het lezen niet en gaven interessante informatie.

Antillianen zijn nogal chauvinistisch en geneigd wat niet van het eigen eiland afkomstig is, zo niet direct met wantrouwen dan toch met enige reserve te bekijken. Dus een Nederlander die onze Colá als onderwerp kiest, mag wel van zeer goeden huize komen om over het leven, het werk en het karakter van deze complexe persoonlijkheid te schrijven.

Welnu, het monumentale huis van Oversteegen heeft een gedegen fundament, want zijn biografie in twee dikke delen geeft op indrukwekkende wijze een beeld van een veelzijdige geest in relatie tot zijn tijd en zijn land (en: de Antillen en Nederland).

Wie niet direct in Debrot is geïnteresseerd, zal de biografie ervaren als een bijzonder document over een zowel voor Nederland als de Antillen boeiende periode. Voor Antillianen is in het bijzonder het tweede deel de moeite waard, omdat hierin de achtergronden van een tijdperk, waarin voor ons zoveel veranderde, informatief en met veel begrip voor de Antilliaanse situatie worden behandeld.

Igma van Putte-de Windt (1938, Curaçao) studeerde Spaanse taal- en letterkunde (UvA), is docent Spaans, en vertaler van Spaanse en Papiamentu-poëzie. Zij publiceert over Antilliaanse en Latijnsamerikaanse letterkunde.