Bijdragen en mededeelingen. Gelre, Vereeniging tot Beoefening van Geldersche Geschiedenis, Oudheidkunde en Recht. Deel 44

[p. 149]

Geschiedkundige aanteekeningen van Gerard Vremdt, notabel burger der stad Culemborg in de tweede helft van de zestiende eeuw
Medegedeeld en toegelicht door P.J.W. Beltjes.

De historische aanteekeningen uit de tweede helft der zestiende eeuw, welke wij den lezer hieronder mogen mededeelen, zijn ontleend aan een zeventiende-eeuwsch handschrift¹⁾, dat de ‘Oudheidkamer voor Culemborg en Omgeving’ onder meer van de erven van wijlen den heer J.K. van den Abeelen te Culemborg, aldaar overleden op 6 Mei 1938, in bruikleen mocht ontvangen.

De lijvige foliant omvat grootendeels een zeventiende-eeuwsche copie van een oudere particuliere verzameling van Stad- en Landrechten, rechterlijke uitspraken en stukken van historisch belang, alles betreffende Culemborg en omstreken. Na deze ruim 300 folia schrifts beslaande collectie volgt, 16 folia groot, met dezelfde hand geschreven als het voorafgaande, een copie van een zestiende-eeuwsch kroniekje, inhoudende een pêle-mêle van voorvallen, door den auteur meegemaakt of dezen ter oore gekomen, en waarvan hij het de moeite waard achtte ze voor het nageslacht op te teekenen. Daarop volgen nog tien folia zeventiende-eeuwsch schrift van een andere hand, vermeldende een aantal stukken betreffende de geschiedenis van het graafschap Culemborg.

Het kroniekje uit de zestiende eeuw, dat hier alleen onze belangstelling vraagt, kan, dank zij eenigen aanwijzingen in den tekst, op naam gesteld worden van Gerard of Gerrit Vremdt, een vrij aanzienlijk burger der stad Culemborg, levend in de tweede helft der zestiende eeuw.

Vertelt hij reeds in den aanvang dat zijn vader was Jan Vreemt, verderop, als hij van zijn Antwerpsche reis in het jaar 1571 verhaalt,

1) Blijkens een op den band geplakt uitknipsel uit een boekverkoopingscatalogus is het eertijds in veiling geweest.

[p. 150]

stelt hij zichzelven voor als Gerrit Vreemt. Ook uit het bitter relaas omtrent de geschiedenis met het Staatsche vendel te Culemborg in 1585 blijkt des schrijvers auteurschap, wanneer deze er melding van maakt, dat hij van Martini 1582 tot Martini 1585 stadsburgemeester van Culemborg was: dit ambt nu werd volgens archivalische gegevens in die jaren door genoemden Gerrit Vremdt bekleed¹⁾.

Behalve enkele familiedata en gedenkwaardigheden, die hij uit familiepapieren putte, beschrijft Vremdt allerhande gebeurtenissen uit de jaren 1565-1592, hoofdzakelijk betreffende zichzelven, zijn stad en den vrijheidsstrijd der Nederlanden²⁾.

Van groot belang is hetgeen hij ons heeft overgeleverd stellig niet; meestendeels zijn het de voorvallen, die in dien tijd het onderwerp van gesprek en verhaal waren in de kringen der zestiende-eeuwsche burgerij: watervloeden, branden, verre reizen, krijgsverhalen, vreemde en ongehoorde voorvallen; goedkoope en dure tijden zijn hierbij natuurlijk niet vergeten.

Is hij over sommige zaken vrij kort, vooral waar het betreft die, welke niet direct binnen zijn gezichtskring liggen, daarentegen over die, waarin hij zelf een rol speelt of waarvan hij getuige is geweest, is hij doorgaans uitvoeriger en hierbij wordt men getroffen door zijn enthousiasme om het nageslacht bekend te maken met zijn verwondering, zijn blijdschap over behouden thuiskomst, zijn angsten, de miskenning die hem eens van de zijde van zijn heer, den graaf van Culemborg, gewerd enz.

Zoo hebben zijn relazen voor den modernen lezer stellig hun bekoring, behalve dat ze ook voor de plaatselijke geschiedenis van Culemborg van belang zijn.

Gerard Vremdt is omstreeks het jaar 1544 geboren als zoon van Jan Vremdt, ‘wijnweerd’ te Culemborg, o.a. in ‘Het Gulden Hooft’, een der voornaamste herbergen der stad, gelegen aan de Markt, in de nabijheid van het stadhuis.

Jan Vremdt³⁾ Gerritszoon behoorde tot de notabele en gezeten burgers van Culemborg, zat vele jaren als schepen in het stedelijk

1) Zie Dr. A.J. van de Ven. Het Oud-Archief van de Gemeente Culemborg. Inv. no. 2033, 2034.

2) A.W.K. Voet van Oudheusden, die in 1753 zijn ‘Historische Beschryvinge van Culemborg’ het licht deed zien, schijnt de aanteekeningen te hebben gekend en er gegevens voor zijn boek aan te hebben ontleend, terwijl ook een door Coenraad Wishoff in 1769 uitgegeven Culemborgsche Almanak eenige voorvallen uit de kroniek vermeldt.

3) De familienaam, die vermoedelijk een verbastering is van ‘van der Eem’, wordt in de archivalia op velerlei wijzen gespeld: van der Eemd, Vreemt, Vremt, Vrempt, Vremdt, Vereem, Vreem, Vroem.

[p. 151]

gericht, was kerkmeester der St. Barbarakerk, procurator der naar dezelfde Heilige genaamde broederschap¹⁾ en komt in den instellingsbrief van de in 1516 opgerichte deftige H. Sacramentsbroederschap voor onder de leden daarvan²⁾.

Blijkens zijn aanteekeningen verloor Gerard Vremdt in zijn prille jeugd, in 1547, tusschen Paschen en Pinksteren, zijn vader: ‘een seer corpolent man, van de borgeren seer bemint’.

Waar deze laatste in 1509 een stadsaccijns pacht³⁾, in 1516 lid der H. Sacramentsbroederschap wordt en in 1547 sterft, zal hij zeker een goede vijftiger geweest zijn, zoo niet ouder, toen hij omstreeks 1543 de ruim vijfentwintig-jarige Janneke trouwde, die Gerards moeder werd, en die haar man vele jaren overleefde. Zij stierf op 24 Maart 1587 op zeventig-jarigen leeftijd⁴⁾.

Volgens zijn notities had Gerard Vremdt een zuster Lijsken, wonende in het Gulden Hooft, die in 1557 aan de pest overleed.

Het Gildeboek van het St. Nicolaas- of Koopmansgilde te Culemborg⁵⁾ vermeldt dat ‘Gerrit Janse Vremdt’ in 1563 in het gilde is opgenomen.

Waarin hij handel dreef, is mij niet gebleken.

Aangaande de rol, die hij in den geloofsstrijd speelde, is het vrij zeker, dat hij in het kamp der aanhangers van de Nieuwe Religie thuis hoorde; onder de zeventig vooraanstaande Roomsch-Katholieke Culemborgsche burgers, die in 1566 aan den graaf, Floris van Pallandt, een scherp gesteld geschrift aanboden, waarin zij diens toegefelijke houding jegens de ketters laakten en hem verzochten maatregelen tegen de ketterij te nemen, komt Vremdt niet voor⁶⁾.

Treedt Gerard Vremdt, die dan toch tot de notabele Culemborgsche families behoorde, in zijn vaderstad voorloopig niet op den voorgrond, zeker niet tijdens de Spaansche bezetting van 1568-1577,

1) Zie Van de Ven, a.w. Index onder Vereem.

2) Vgl. Voet van Oudheusden, Hist. Beschr. van Culemborg, blz. 165 en Kalkhoven, Geschiedenis van Culemborg, blz. 154, 155.

3) Oud-Archief van de Gemeente Culemborg. Inv. no. 254.

4) Mededeelingen van Gerard Vremdt in zijn aanteekeningen.

5) Oud-Archief van de Gemeente Culemborg. Inv. no. 1806.

6) Vgl. Voet van Oudheusden, a.w. blz. 216-222.
In een sententie van den Bloedraad, afgedrukt in Mr. G. van Hasselts ‘Stukken voor de Vaderlandsche Historie’, Deel 1 onder no. 177, handelend over ketterijen te Culemborg, wordt gezegd, dat zekere Engbert Vremdt zich heeft schuldig gemaakt aan beeldenstormerij, en dat hij zijn kind heeft laten doopen ‘à la Calvanisticque’.
Waar in dien tijd nergens een spoor van een Engbert Vremdt te Culemborg wordt gevonden, mag aan de mogelijkheid worden gedacht, dat Gerard is bedoeld.

[p. 152]

als echter de graaf, Floris van Pallandt, in 1577 tengevolge van de Pacificatie van Gent na zijn ballingschap wederom te Culemborg terugkeert, doet hij spoedig zijn intrede in den Magistraat¹⁾: bij het veranderen der Wet op 14 November 1577 stelde graaf Floris hem, nevens eenige andere Calvinisten, aan tot schepen, welke functie hij drie jaren achtereen bekleedde.

In 1582 werd hij aangesteld tot stadsburgemeester, in plaats van Ottho de Man. Dezen post vervulde hij eveneens drie jaren.

Nadat hij in het dienstjaar 1588/1589 als schepenburgemeester was opgetreden, werd hij in 1592 tot schout van de stad en het schependom Culemborg aangesteld, waarvoor hij op 29 November van dat jaar den eed aflegde. Dit ambt vervulde hij tot het einde der eeuw, toen hij werd opgevolgd door Hendrik de Moelre.

Zijn sterfdatum is mij onbekend, doch moet liggen voor 1622, het jaar, waarin zijn weduwe een testament maakt²⁾.

Wat zijn particuliere leven betreft: zijn aanteekeningen vermelden, naast allerhande belevenissen, dat hij in 1570 Fijttge Vermuer tot vrouw had, en dat zij eenige kinderen bezaten³⁾.

Blijkens andere bronnen⁴⁾ is hij eenige jaren later getrouwd met Aaltje Cornelis Aartszoon Verkercksdochter, van moederszijde een kleindochter van Aart Adriaanszoon de Moelre, schout van Beusichem⁵⁾.

Uit dit huwelijk sproten de volgende kinderen: Sophia (geb. omstreeks 1575), Gerrit (geb. omstreeks 1577), Engbert (geb. omstreeks 1580), Rembout, Aart en Cornelis. Engbert werd in 1613 door graaf Floris II tot secretaris van Schalkwijk aangesteld; zijn aanstelling staat achter Gerards notities in het handschrift opgeteekend.

Wanneer is onbekend, doch na dit huwelijk is hij nog getrouwd geweest met Anna Gijsbert van Hessensdochter, die in 1626 als zijn weduwe in een certificatie voorkomt⁶⁾, oud wezende ongeveer

1) Oud-Archief van de Gemeente Culemborg. Inv. no. 78 en 105 vermelden de verzettingen der wet.

2) Rechterlijk archief van Culemborg. Register van Testamenten. Inv. no. 243 (Rijksarchief in Gelderland).

3) Zie de aanteekeningen: Brant binnen Culenborgh 1570.

4) Signaal van Beusichem en Zoelmond, 1600-1619.
Deze gegevens betreffende de kinderen uit het huwelijk van Gerard Vremdt en Aaltje Verkerck werden mij medegedeeld door Mr. A.P. van Schilfgaarde, chartermeester aan het Rijksarchief in Gelderland, wiens raad bij de bewerking dezer stof ik hierbij dankbaar moge vermelden.

5) Zie ook de aanteekeningen: Hert vriesen 1513.

6) Rechterlijk archief van Culemborg. Register van Certificatiën, Inv. no. 238, fol. 102 (Rijksarchief in Gelderland).

[p. 153]

80 jaren. In 1622 maakt zij als weduwe van Gerard Vremdt haar testament¹⁾.

Deze spaarzame gegevens betreffende zijn leven mogen ter inleiding dienen van het kroniekje, dat deze brave kleinsteedsche zestiende-eeuwer ons naliet²⁾.

1) Rechterlijk archief van Culemborg. Register van Testamenten, Inv. no. 243 (Rijksarchief in Gelderland).

2) De aanteekeningen, die in het handschrift niet alle in chronologische volgorde staan, zijn hier zooveel mogelijk naar tijdsorde gerangschikt, met dien verstande, dat eerst eenige notities, die de schrijver uit familiepapieren heeft overgenomen, afgedrukt staan, daarna de aanteekeningen over zijn familie, vervolgens de reeks van 1565-1592.

[p. 154]

FAMILIE VAN GERARD VREMDT.

¹⁾Van moederszijde een kleindochter van Aart Adriaanszoon de Moelre, schout van Beusichem.

[p. 155]

Int jaer duysent vier hondert twee ende tnegentigh coft men⁺ binnen der stat Deventer een vat boter voor sestien goude guldens, 't stuk van XXVIII stuyvers. Ende int selfde jaer coft men aldaer voor XVI g. gl. dese naerbeschreven percelen, te weten een tonne boters, een schippont¹⁾ kaes, een loop²⁾ souts, een vet varcken van twee jaer, een vet schaep, een wambus, een paer hoosen, een dosijn nastelen³⁾, een caproen ofte covel⁴⁾, een quaert⁵⁾ wijns, een mud roggen ende een mud gersten, een mud haver, een quaertier⁵⁾ biers, een vierendeel van een os, een quaert⁵⁾ honigh, een mudde weyts ende noch hielt men van de voorsz. XVI g. gulden een oortge schilts over.

Item ende int selfde jaer van XCII vroset op Sinte Peters avond⁶⁾⁺ dat men met sleden voer opt ijs ende op de Suersee⁷⁾. Ende op Sinte Geertruyden avont⁸⁾ dranckt men opt ijs voor Deventer een tonne bier ende op Sinte Geertruyden dach⁸⁾ seylde men met schepen na Amsterdam.

Item int jaer XV^CXIII begost te vriesen op Martini avond⁹⁾⁺ ende dat ijs bleef leggen int water achtien Sonnendagen aen den anderen. Dit selfde van Deventer heb ick uyt eenen ouden billet geschreven, twelck gevonden was onder den ouden schout van Beusecum¹⁰⁾ sijn papier, genaempt Aert Adriaensz. de Moelre, die mijn huysvrouwen bestevader was.

Anno 1547 tusschen Paesschen ende Pincxteren sterft mijn vader⁺ zaliger Jan Vreemt¹¹⁾; ende en had mijn moeder niet langer dan vierdalf jaer ende leyt in Sinte Barberkerck¹²⁾ bij het Pothuysken¹³⁾ begraven, ende is een seer corpolent man geweest, van de borgeren seer bemint.

Anno 1547 wast alsoo goeden tijt dat men een schepel weyts coft⁺ voor IX stuyvers ende een schepel haveren derdenhalve stuyvers.

Anno 1557 wast soo eenen dueren tijt dat eenen schepel weyts⁺ gecoft werde voor drie gulden tot XX stuyvers den gulden ende een schepel gerste XXXIII stuyvers ende een schepel bonen XXX stuyvers, een schepel haver XI stuyvers, een schepel rogge XXXIII stuyvers, ende den meesten oploop was op Pincxterdach, ende int selfde jaer werde alledinc goedecoop ende int selfde jaer sterf aen de pest tot Culenborgh seer vele, alsoo dat noch genaemt wert ‘de groote pest’, ende sterf Lijsken, mijn suster int Gulden Hooft¹⁴⁾.

+ Goeden tijt.

1) Gewicht van 300 Amsterdamsche ponden (± 140 kg), gebruikt om de zwaarte van scheepsvrachten uit te drukken (Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek).

2) Vaatje, tonnetje (Verdam, a.w.).

3) Nastel, rijgveter, band of snoer om iets vast te maken (Verdam, a.w.).

4) Muts, kap (Verdam, a.w.).

5) Oude inhoudsmaat.

5) Oude inhoudsmaat.

5) Oude inhoudsmaat.

6) 21 Februari.

+ Hert vriesen.

7) Zuiderzee.

8) 16 Maart. St. Geertrui is 17 Maart.

8) 16 Maart. St. Geertrui is 17 Maart.

9) 10 November. St. Maarten is 11 November.

+ Hert vriesen.

10) Beusichem.

+ Sterfdagh van mijn vader.

11) Zie de inleiding.

12) Aan de heilige Barbara gewijde kerk in de binnenstad; voornaamste der twee kerspelkerken, waaronder het stadsgebied behoorde. Thans kerkgebouw der Ned. Herv. Gemeente.

13) Waarschijnlijk een tegen de kerk aangebouwd huisje, waar de bedeelingen van de ‘Poth’, een liefdadige stichting, plaats zouden hebben gehad.

+ Goeden tijt.

+ Dueren tijt.

14) Een der aanzienlijkste herbergen in dien tijd te Culemborg, aan de Markt bij het stadhuis. Het in het begin der 18de eeuw verbouwde pand is thans genummerd Markt no. 6.

[p. 156]

⁺ Anno 1564 den 4. Octobris sterf Fy Henrick Gijsbertse weduwe ende is tot Heukelem¹⁵⁾ begraven, out vijf ende tnegentigh jaer, ende twas mijn oude mue.

⁺ Anno XV^C acht ende tsestigh den XXI^en Septembris sterf Anthoni Vermuer¹⁶⁾ in der stadt Mens¹⁷⁾ ende leyt begraven in Sinte Steffensbergh¹⁸⁾ binnen der selver stadt. Item den XVI^en Octobris LXXIV is Wijn Vermuer¹⁶⁾ binnen Bueren aen de pest gestorven.

⁺ Anno 1587 den XXIIII^en Maert sterf Janneke Jans Vremds weduwe, mijn moeder, ende leyt in mijns vaders graft begraven, out ontrent tseventigh jaren.

⁺ Anno XV^C vijf ende tsestich is den vloet int lant van Culenborgh geweest, mitsdien de Wael tot Lent ingebroken was, ende worde ter selver tijt voor den Aelsdijck¹⁹⁾ met groot gewelt gehouden, alsoo dat alle dat water den Linge af most loopen, twelcke den Lingen niet verswelgen en konden, maer inbrack tot Reynoy ende Beest²⁰⁾. Oock liep den selve Lingedijck over tot aen de Horne²¹⁾ toe ende alsoo den Diefdijck²²⁾ met groot gewelt van de Dortssche Weerders²³⁾ seer opgekaeyt worde, sijn die van Culenborgh tselfde water over lange quijt geworden, soodat men int lege²⁴⁾ int voornoemde jaer noch eeren²⁵⁾, saeyen ende hoyen en mocht.

⁺ Item in September 1567 quam Duck d'Alba int lant.

⁺ Anno XV^C tseventigh is den vloet int lant van Culenborgh geweest, overmits de Wael aen de Rietcamer²⁶⁾ inne gebroken was, ende worden oock voor den Aelsdijck¹⁹⁾ gehouden met groot gewelt, ende is aen den Lingendijck tot Beest ende Reynoy²⁰⁾ inne gebroken, doch hebben die van Culenborgh haer leech lant gehoyt ende geweyt doordien het water seer subytelijck wegh liep.

⁺ Anno 1570 den VIII. October snachts tusschen twaelf ende een ueren is binnen Culenborgh eenen grooten brant opgereesen van groen hoey, twelcke aengement was in den bergh van Aert de Veer in de Molestraet²⁷⁾ ende sijn ter selver tijt verbrant seven bergen met hoy ende koren ende noch XXIII vuyrsteden²⁸⁾, al in de Molestraet²⁷⁾, welcken brant gestuyt werde tegen het gevelt van de Pockamer²⁹⁾ ende aen de andere zyde op het Gasthuys bouhuys³⁰⁾, dat al met natte slachclederen gedeckt was; ende ter selver tijt woonde ick in de Tollestraet³¹⁾ in de huysinge van Hillige

+ Sterfdagh van mijn oude mue.

15) Heukelum, stadje aan de Linge.

+ Sterfdagh van Anthoni en Wijn Vermuer.

16) Stellig familie van Gerards huisvrouw Fijttge Vermuer.

17) Mainz.

18) Op een der hoogste punten van de stad Mainz ligt de Gothische St. Stephanuskerk.

16) Stellig familie van Gerards huisvrouw Fijttge Vermuer.

+ Sterfdagh van mijn moeder.

+ Inbreeck.

19) De Aalsdijk beschermt het graafschap Buren en ook grootendeels het graafschap Culemborg tegen overstroomingswater uit de Betuwe en loopt van den Lekdijk in zuidelijke richting naar den dijk langs de Korne, een zijstroompje van de Linge.

20) Rhenoy en Beesd, dorpen aan de Linge; gemeente Beesd.

21) De Horn, punt waar de Diefdijk aan den Lingedijk stoot.

22) Waterkeering, die de Vijf-Heerenlanden en het westelijk hiervan gelegen gebied beveiligt tegen overstroomingswater uit het Oosten.

23) Waar ook het belang der beneden gelegen waarden, als de Alblasserwaard en de Dordtsche Waard, bij een goede waterkeering van den Diefdijk was (en is) gemoeid, betrokken bij dreigend gevaar de colleges dier waarden het dijkleger op den Diefdijk. Een uit de 18de eeuw dateerend ‘Dordtsch Huis’, het wachthuis van het desbetreffend college, staat nog bij het ‘Wiel van Bassa’ aan den Diefdijk.

24) Het z.g. Laag, het lage gedeelte van het Culemborgsche veld.

25) Ploegen (Verdam, a.w.).

+ Duck d'Alba.

+ Inbreeck.

26) Waar ligt deze?

19) De Aalsdijk beschermt het graafschap Buren en ook grootendeels het graafschap Culemborg tegen overstroomingswater uit de Betuwe en loopt van den Lekdijk in zuidelijke richting naar den dijk langs de Korne, een zijstroompje van de Linge.

20) Rhenoy en Beesd, dorpen aan de Linge; gemeente Beesd.

+ Brant binnen Culenborgh.

27) Thans Binnenmolenstraat, langs de Noordwestzijde der binnenstad.

28) Haardsteden.

27) Thans Binnenmolenstraat, langs de Noordwestzijde der binnenstad.

29) Dependentie van het St. Pieters gasthuis voor het verplegen van poklijders; stond op den hoek van de Achterstraat en de Korte Meent.

30) Boerderij van genoemd Gasthuis, gelegen aan de Noordzijde van de Korte Meent.

31) Tollenstraat, loopt van de Vier Hoeken tot de voormalige Binnenste Lekpoort.

[p. 157]

Wintgens, doch, beducht sijnde dat den brant meerder quaets doen soude, is mijn huysvrou Fijttge Vermuer, negen dagen in de craem gelegen hebbende, tot mijns moeders met de kinderen gegaen; Oock al mynen inboedel verbrocht, twelck al met groote moeyte geschiedde. Dan de Heer wil ons behoeden sulcx niet meer te schieden ende dengeene helpen, die 't overcompt.

Anno 1570 den 29. October ben ick gereyst van Culenborgh naer⁺ Antwerpen over Gorcum met een out hoyschip, toebehorende de weduwe van Jan Jorisz. anders genaemt den Beulinck; hebben wy den lesten October als Alderheyligen avont³²⁾, byna uyt den Beemdencreeck sijnde, ons ancker laten vallen, wederstonden den selven nacht eenen grooten storm met tselfde ancker; Alderheyligen dach smergens heeft den schipper noch een ander ancker daer by laten vallen, ende daer aen ree leggende was tmeeste pryckel Alderheyligen dach³²⁾ tsavonts ten ses ueren. De cabels op lancxte geviert aen de mast, waren wy met ons ses van Culenborgh ende meynden als ons andere nabueren, daer by ons leggende, mede te bederven; den schipper, op sijn knyen leggende, badt dickwils met gevouwen handen om uyt pryckel te comen, ja het schip stont op sijn stuer gelijck een heyncxtpaert op sijn achterste been, twelck al met den Noortwesten wint ende een sprinckvloet gebeurde; ende tsanderdaechs begaven wy ons wederom onder seyl ende, comende tusschen Lillo ende Oosterweel³³⁾, bevonden wy, dat een schip over den dijck gewaeyt was, twelc eenen schipper van Aernhem toebehoorde, genaemt Beyeren.

Nu t' Antwerpen comende bevonden wy, dat het water boven de kaey gestaen hadde seven voeten hoogh, alsoo dat de schepen aen de ysere tralien gemeert waren geweest, ende dat oock meer dan seven schepen op de kae waeren blyven sitten, daer ick eenige sagh af winden. Oock bevonden wy, dat het water in de inkamer in Groot Zeelant tot een seylmaker twee voet hoogh gestaen hadde; voorts onder de seepsieders, die lancx de kae woonen, was een onuytsprekelycke schade van de raepoly geschiet, soodat sommige met schoone doecken met booten een aem olys gevist hadden. Dan de schade was niet te estimeren; oock verdroncken veel menschen in de kelders, maer, de Heere heb lof, ick ben hetselve pryckel ontcomen.

Anno XV^C een ende tseventigh op den XI^en February is den⁺ grooten vloet int lant van Culenborgh geweest, dat geen man sulcx beleeft en hadde, doordien den Leckendijck³⁴⁾ tot twee steden,

+ Van den grooten wint 70 Alderhey.

32) 31 October. Allerheiligen is 1 November.

32) 31 October. Allerheiligen is 1 November.

33) Lillo en Austruweel, gelegen aan de Schelde, beneden Antwerpen.

+ Inbreeck.

34) Schrijver bedoelt hier den Rijndijk.

[p. 158]

d'een beneden Hussen³⁵⁾ ende de andere boven Heteren inne gebroken was; ende was den Waeldijck tot Bemmel ende Lent oock seer groot gescheurt alsoo dat den Aelstdijck¹⁹⁾ het groot water niet wederstaen en mochte, want het seer haestelijck op liep, ende men wist binnen Culenborgh smergens tot X ueren noch van geen vloet, maer tot XI ueren des snachts en cost men de Nieuwe stadt³⁶⁾ niet langer gaen anders dat men met paerden rijden ende schuyten te varen, ja in de Binnenste stadt³⁷⁾ en mocht men niet langer gaen in de huysinge van Peter Cool ende in de huysinge van Meus Lambertsz., ende soo de Achterstraet³⁸⁾ by het Susterenklooster³⁹⁾ lancx tot Mr. Gerrits huysinge toe, soo het in deselve straet ontrent twee voet diep was, oock worden de schuyten gemeert aen de stoep van Jan Vermur.

Voorts is den Dyfdijck²²⁾ den selven nacht lancx over geloopen ende een gat gescheurt in denselven dijck, daer de Cruythof⁴⁰⁾ plach te staen, twelck een nieu ghetimmert huys was, ende noch vier huysen daer besyden, die alle wech geloopen sijn; ende is bevonden als ick selver namaels van Heynderick Barentsz. heb zien meten IX vademen diepte; ende alsoo noch int lant van Bueren ende Culenborgh groot ijs is geweest, heeft hetselve ijs huyseren, boomen, bergen, watermolens, oock beesten soms vijf, soms X, oock XVI met groot gewelt door 't selve gat ghedreven. Item die van Culenborgh verlooren op 't selve drie watermolens, die van Accoy⁴¹⁾ twee, die van Reynoy een, die van Beest²⁰⁾ een, die van Tricht een, alsoo de schade niet en was te estimeren, maer men heeft noch int leege geweyt ende gehoeyt.

⁺ Anno XV^CLXXI den IIII^en Juny, te weten sManendaeghs na Pinxteren, binnen wy Gerrit Vreemt, Jan Tonisse op de Brugge ende Heynderick Otten met eenen schuyt van anderhalf last van Culenborgh naer Antwerpen gevaren om aldaer ons coopmansschap te doen, ende sijn weder tot Culenborgh met deselve gecomen sonder eenigh pryckel, weerdigh om te verhalen, den IX^en Juny⁴²⁾ desselven jaers. De schippers waren eender genaemt Rijckxken ende den ander Eraert Jan Sickken soon, van welcken vraght de voornoemde schippers bedongen hadden voor ons drien de somme van drie gulden tot XX st. den gulden.

⁺ Item anno XV^CLXXII den 22. January hebbe ick binnen Culenborgh den oievaer gesien twelck zeer wonderlijck geweest ende van niemant meer gehoort.

35) Huissen.

19) De Aalsdijk beschermt het graafschap Buren en ook grootendeels het graafschap Culemborg tegen overstroomingswater uit de Betuwe en loopt van den Lekdijk in zuidelijke richting naar den dijk langs de Korne, een zijstroompje van de Linge.

36) Nieuwstad of Nieuwpoort, het omstreeks 1390 ommuurde stadsgedeelte, ten Zuiden van de Lanxmeer- of Binnenpoort. Het terreinpeil der stad loopt naar het Noorden op.

37) Het oudste stadsgedeelte van Culemborg, gelegen tusschen de Lanxmeerpoort en de voormalige Binnenste Lekpoort, ommuurd omstreeks 1300.

38) Thans genaamd Everwijnstraat en Heerenstraat.

39) Mariencroon, een vrouwenklooster volgens den derden regel van St. Franciscus, gelegen in den hoek van Everwijnstraat en Heerenstraat.

22) Waterkeering, die de Vijf-Heerenlanden en het westelijk hiervan gelegen gebied beveiligt tegen overstroomingswater uit het Oosten.

40) Ter plaatse van het schilderachtige Wiel van Bassa, dat waarschijnlijk bij deze zware doorbraak is ontstaan.

41) Acquoy, dorp aan de Linge; gemeente Beesd.

20) Rhenoy en Beesd, dorpen aan de Linge; gemeente Beesd.

+ Een reyse op Antwerpen.

42) De schrijver zal zich in dezen datum vergist hebben.

+ Oievaer.

[p. 159]

Item anno XV^CLXXII den lesten July, sijnde tot Culenborgh⁺ sekere vaendelen Spaenjaerden, als sy Hollant verlieten, tot Culenborgh overgecomen, die seer wreedelijck ontrent sestigh duytsche soldaten met pare, rugh aen rugh, tot twee ofte drie stede vastgemaeckt, uyt de punt⁴³⁾ int midde van de Leck overboort gestooten, daervan datter een, genaempt De Vries, met sonderlinge hulpe van den Heere is ontswommen, die al naeckt tot aen het Spoel⁴⁴⁾ aen quam ende daer na tot Bueren ontloopen.

Anno XV^CLXXIII den XI^en January tsavonts ontrent X ueren⁺ begost het ijs in de Leck te gaen ende voor de stat te steecken, alsoo dat de Leckendijck van de jonge Stichters⁴⁶⁾ af tot der stat toe tot veelder plaetse overliep, princepalelijck tot voor de jonge Stichters bouhoff⁴⁶⁾, twelck van de borgeren beslagen worde met misse^46a) die uyt der stat met wagens gevoert werde. Ende is ter selver tijt soo hoogh geweest, dat yegelijck hem verwonderde, doch is de prop daegs daer na door gegaen ende aen den Kersbergh⁴⁷⁾ weder gesteecken, soodat het tot Jaersvelt ende tot Ameyde is door gebrooken; voorts is den Leckendijck tusschen den wintmolen⁴⁸⁾ ende de Melaten⁴⁹⁾ in den Elleboghe⁴⁹⁾ ontrent XXX roeden neergeschooten, daer niet toe gedaen en worden dan dat de borgeren met alle man sommige balcken opgesleept hebben, alsoo dat 't sonder perikel was.

Anno XV^CLXXIII den XVIII^en January is de vloet int lant van⁺ Culenborgh weder gecomen duerdat de Wael tot Loenen⁵⁰⁾ inne gebroken is geweest, ende den Diefdijck²²⁾ is ter selver tijt opt nieuw gadt wederom door gebroken daer anno 71 deurgebroken was, dan niet soo hoogh.

Anno XV^CLXXIII den XXV. February is het Clooster Marienwaert⁵¹⁾⁺ afgebrant, welcke van eenen grave van Cuyck gefondeert werde anno XIII^CXXVIII⁵²⁾, doordien dat hy een grave van Hollant doot geslagen hadde.

Het begrip van tselve clooster was XIIII roede breeder als de stat Bueren.

Anno XV^CLVII wast soo een dieren tijt dat men een schepel weyts coft voor drie gulden; ende soo die van Marienwaert ider arm man mosten een broot van vier pondt geven twee mael jaerlijck, wert bevonden by de hant van Jan van Sueren⁵³⁾, als dier tijt abt sijnde, geschreven te hebben, dat aldaer om dieselve aelmisse te haelen, bevonden ende getelt worden tot vijfthien duysent menschen, ende droncken alle het bier ende een put waters uyt.

+ Moort der Spaenjaerde.

43) Pont.

44) Punt aan den Lekdijk op Goilberdingen, c. 2 km beneden Culemborg.

+ IJskaringe.⁴⁵⁾

45) Het kruien van het ijs?

46) De jonge Stichters bewoonde een bouwhof op Redinchem, boven de stad Culemborg.

46) De jonge Stichters bewoonde een bouwhof op Redinchem, boven de stad Culemborg.

46a) Mest.

47) Aan den Zuider-Lekdijk tusschen Lexmond en Ameide.

48) Deze windmolen stond buitendijks, noordoostelijk van de stad.

49) Waar de dijk zich om het noordelijk gedeelte der stad begint te buigen, lag buitendijks, eenige honderden meters zuidelijk van genoemden windmolen, een huis voor melaatschen. De Lazaruswaard ontleent hieraan haar naam.

49) Waar de dijk zich om het noordelijk gedeelte der stad begint te buigen, lag buitendijks, eenige honderden meters zuidelijk van genoemden windmolen, een huis voor melaatschen. De Lazaruswaard ontleent hieraan haar naam.

+ Inbreeck.

50) Loenen in de Overbetuwe; gemeente Valburg.

22) Waterkeering, die de Vijf-Heerenlanden en het westelijk hiervan gelegen gebied beveiligt tegen overstroomingswater uit het Oosten.

51) Vermaard Praemonstratenserklooster, eertijds gelegen aan de Linge bij Beesd.

+ Marienwaert afgebrant.

52) Dit jaartal moet een verschrijving wezen; het klooster is gesticht in het begin der 12de eeuw.

53) Bedoeld zal wezen de abt Peter van Sueren.

[p. 160]

⁺ Den 12. (October 1573) wert den groote van Bossu⁵⁴⁾ gevangen ende tot Hoorn gebracht.

⁺ Den 14. July 1574 wert Leerdam inghenomen.

⁺ Den 3. October XV^CLXXIIII is de stat van Leyden ontset van het swaer beleght der Spaenjaerden, daer gedurende die belegeringe in gestorven sijn 7000 persoenen.

⁺ Item den 1^en April 72 nam Lumey⁵⁵⁾ den Briel in. Den 6. April 72 joegen de Vlissingers de papen uyt. Den 13. April 74 sijn graef Lodewijck⁵⁶⁾ ende hertoghe Christoffel⁵⁷⁾ op Mokerhey geslagen. Den 2. Juni 68 sijn de gebroeders van Batenborgh⁵⁸⁾ ende meer andere heeren ende edelluyden tot Brussel onthalst ende den E. Hoorn ende Egmont⁵⁹⁾ openbaer.

⁺ Item anno XV^CLXXV den VIII^en Juny is Bueren snachts ten XII ueren berunt van de Spaenjaerden ende hertochs Eryckx⁶⁰⁾ ruyteren, ende den XXIII^en desselve maent is den eersten schoot daer voor geschooten, twelck duerden totten XXVI^en des morghens vroegh, ende terstont daerna van de Spaenjaerden ingenomen, de stat geplundert ende veel borgers vermoort, ja kinderen in de wiege.

De knechten sijnt meest met oock veel borgeren op het slot ontloopen, welck slot vanden capiteyn, genaemt Vogelesanck, den XXVIII^en opgegeven worde, behoudende lijf ende goet; ende sijn de knechten daer van getogen met haer geweer ende geconvoyeert tot Gorcum toe; ende worden ongeveerlijck XVII^C ende XLIIII schooten voor geschoten ende woegh elcke cloot XL pont ongheveerlijck.

⁺ Anno 1577 is by Loy Willemsz. ende Meus Willemsz., gebroeders scheeptimmerlieden, een schip van drie hondert vijftigh last getimmert, twelck op den Gallighweert⁶¹⁾ op stapel gestaen heeft, welck schip van eenige Hollantsche coopluyden aen den voornoemden gebroeders besteet was. Synen naem was Groot Culenborgh.

Item in tselfde jaer is oock een schip, groot hondert vijftigh last, van Cornelis Heynderick Ceull getimmert, dat oock op den voornoemden weert op stapel gestaen heeft, ende sijn beyden ontrent Mertini⁹⁾ te water gegaen, daer veel borgers ontrent waren overmits sulckx noyt tot Culenborgh gesien was, ende oock by de Hollanders besteet, ende synen naem was Cleyn Cuylemborgh.

⁺ Int jaer ons Heeren duysent vijf hondert seven ende seventigh

+ Bossu.

54) Maximiliaan de Hennin, graaf van Bossu.

+ Leerdam.

+ Leyden.

+ Vrijheidsstrijd.

55) Willem van der Marck, heer van Lumey.

56) Graaf Lodewijk van Nassau.

57) Hertog Christoffel van de Palts.

58) Gijsbrecht en Jan van Bronckhorst-Batenburg.

59) Philips van Montmorency, graaf van Hoorne, en Lamoraal, graaf van Egmond.

+ Bueren.

60) Hertog Erick van Brunswijk, pandheer van Woerden.

+ Twee groote schepen.

61) Uiterwaard, noordoostelijk voor de stad Culemborg gelegen; ontleent haar naam aan de galg, die daar, aan de Lek, stond opgericht.

9) 10 November. St. Maarten is 11 November.

+ Florentius Junior.

[p. 161]

den XXVIII^en Mey is gheboren Florentius Junior⁶²⁾, onse ghenadighen jongen Heere, binnen Culenborgh, daeromme groote trionphe gedaen worden.

Anno XV^C82 den 18. Maert wert den Prince van Orange geschooten⁺ ende opten X^en July anno 84 wert denselven Prince binnen Delft doorschooten, dat hy terstont sterft.

Den 14. April 1533 is mijn Heere de Prince gheboren.

Nadien ick sekere jare gedient hadde voor schepen ende noch⁺ andere stadts diensten begeerde⁶³⁾, heeft mijn Gen. Heere⁶⁴⁾, uytlandich ende tot Emden by den Heere van Lutzborch⁶⁵⁾ met Synen Gena. soon⁶²⁾ sijnde, gelieft aen den drost Heynderick Benting⁶⁶⁾ over te schriven, waer door de veranderinge van de wet geschiede soude.

Alsoo dat Syn. Gena. my geliefden te stellen tot statsborgemeester, acht ende dertigh jaren out zijnde. Alle 'twelcke geschiede op Martini avont⁹⁾ twee ende tachtigh, ende Sijn. Gena. continueerden my alsoo tot drie jaren achter een geduerende.

Nu int leste jaer van mynen dienst alst jaer 85 hebben de Staten van Hollant, als de Heer van Matenes ende van de Revieren⁶⁷⁾, de Heer van Assendelft⁶⁸⁾, oock de Heer van Vileers, Governeur van Uytrecht⁶⁹⁾, aen Synen Gena. aengehouden omme toe te laten, dat een Hollantssche compagnie soo in der stadt als opten huysen mochte geleyt werden, 'twelck Syne Gena., noch oock van der stadt hebben willen consenteren. Ende noch ten lesten door aenhouden van den Welgeboren Heeren, heer Adolf, graef tot Nuyenaer, Meurs etc., als stathouder van Gelderlant⁷⁰⁾, ende den Oversten-luytenant Maerten Schenck⁷¹⁾, heeft Sijn. Genade geconsenteert, op Syne Genadige huyse te mogen leggen een vaendel Duytse soldaten, twelck nu aengenomen soude werden, doch hebben Zijn. Gen. van Meurs⁷⁰⁾ gelieft de commissie te geven als Capitein van het voornoemde nieu vendel eenen genaempt Roelof van Lennep, mits belovende onder haer handen die betalinge maentelijck te doen by de Staten van Hollant, daervan zy oock Sijnder Genade goet bescheyt geloofden te doen hebben, twelck niet en geschiedde; welck vaendel seer aenwies doordien int aennemen haer toegeseyt wordende van den Capiteyn, binnen Culenburgh geloieert te werden, alsoo dat sy binnen drie weken over de tweehondert sterck werden. Lieten oock deselve ongemonstert leggen, liepen seer wilt ende en ontsagen haere bevelhebberen niet, deden de huysluyden hier omtrent groote

62) Floris II van Pallandt, 1577-1639. Zoon van Floris I en Philippa Sidonia gravin van Manderscheidt-Blankenheim ter Schleiden. Hij regeerde van 1598 tot 1639 over het graafschap Culemborg.

+ Den Prince geschooten.

+ 't Staatsche Vendel op het huis te Culemborg.

63) Zie de inleiding.

64) Floris I van Pallandt, graaf van Culemborg.

65) Unico Manninga, heer van Lutzburg in Oost Vriesland, vriend van Floris I. (Zie J.A.G.C. Trosée, Floris' Droefheid.)

62) Floris II van Pallandt, 1577-1639. Zoon van Floris I en Philippa Sidonia gravin van Manderscheidt-Blankenheim ter Schleiden. Hij regeerde van 1598 tot 1639 over het graafschap Culemborg.

66) Jonker Hendrik Bentinck, drossaard over het graafschap Culemborg in de laatste decennia van de zestiende eeuw.

9) 10 November. St. Maarten is 11 November.

67) Adriaan, heer van Mathenesse en van de Riviere.

68) Johan van Assendelft?

69) Josse de Zoete, heer van Villiers, stadhouder van Utrecht.

70) Adolf, graaf van Nieuwenaar en Meurs.

71) Maarten Schenck van Nydeggen.

70) Adolf, graaf van Nieuwenaar en Meurs.

[p. 162]

schade; brachten veele gevangen huysluyden opten huyse, alsoo dat Sijn Genade wel sach, dat Zijn Genade huyse een roofhuys was geworden. Kregen derhalve eenen quaden naem by alle onse nabueren. Hadden oock veel wyven ende kinderen, soodat Zijn Genade in sijn keuken, ja, in de saler over dis niet vry en was, twelcke Sijnder Genade begost te verdrieten. Ende worden de knechten noch vier maenden int vergeten gestelt doordat noch die van Uyttrecht ende oock die van Meurs daerna niet uyt en sagen. Ende Zijn Genade, beducht zijnde dat de knechten de stadt souden mogen afloopen, seyde menichmael: ‘Bewaert u poorten wel, bewaert u poorten wel’, soodat ich seer beswaert was hoe men de Meypoorte⁷²⁾ wel soude mogen bewaren; waeckte oock soe wel dach als nacht twee rotten borgeren soo wel binnen als buyten. Maer dede met voorweten van de Magistraten een sware ketten maken midde int klinket, soo dat niemant sonder leeghe te bocken daer door moste passeren. Alle twelcke Sijnder Genade door eenen parasyt dienaer van mijn Vrouwe van Merode⁷³⁾ aengebracht werde, seyde oock dat hetselve tot kleynachtinge van Zijn Genade ende Sijn Genade huysgesin tendeerde; ende sulckx verstaen hebbende, dede den ketten af slaen ende nampt seer qualycken. Verclarende hier voor Godt ende den gantsche werelt, oock by den eedt, die ick int aennemen van mijn officie gedaen hadde, dat ick niet gedaen hadde tot nadeel van Sijn Genade ofte Sijn Genade gesin maer alleen voor de soldaten om, oft gebeuren mochte, het heftigh doorloopen daer mede te benemen ende oock tot bescherminge van stadt en borgerie; ende is alleen uyt een goet vroom oprecht gemoet geschiet, doch........ (onleesbaar).............

Sijnder Genade, ten lesten siende van de Staten bedrogen was, dede de soldaten int gemeyn opt Voorborcht vergaderen⁷⁴⁾, hem gelaten haer wat zonderlincx voor te dragen; dede oock de wacht van de opperste behuysinge⁷⁴⁾ comen, ende daer zijnde, seyde den brief vergeten te hebben ende is stracx op de opperste behuysinge⁷⁴⁾ gegaen ende, de bruggen opghetrocken, liet haer bedrogen staen, twelck onder haer geen cleyn rumoer en maecte. Dede terstont van de beste schutten uyt de borgerye comen over de Lange Brugge⁷⁴⁾ twelck den Vaendrich ende den Seriant, die noch op den huyse waren, verdroot ende gingen over de Lange Brugge⁷⁴⁾ in der stadt. Most oock binnen drie dagen aen de Meypoort⁷²⁾ een optreckende brugge met een sinck (?) gemaeckt zijn: Merckt wat een quaet ick met een ketten gedaen hadde! Voorts maeckten veel rumoers tegens den huyse ende de stad, soo by daghe als by nacht. Bedorven Sijn Genade

72) Andere naam voor de Slotpoort, welke de stad afsloot van het voor het kasteel gelegen Voorburg.

73) Margaretha van Pallandt, zuster van Floris I, gehuwd eerst met den graaf van Rennenberg, heer van Zuylen en Westbroek etc. later met Johan Walraet, heer van Merode, heer van Petershem etc.

74) Tot goed begrip van deze ongetwijfeld aan Floris van Pallandts brein ontsproten list, moge het volgende dienen: het kasteel te Culemborg, met de Westzijde aangeleund tegen de stad, bestond uit twee, afzonderlijk in grachten gelegen, gedeelten. Het westelijke daarvan, het oudste, en de eigenlijke woning van het grafelijk gezin, wordt hier aangeduid als de ‘opperste behuisinge’.
Dit was met een brug verbonden met den oostelijk daarvan gelegen voorburcht, Nederhof genaamd, vanwaar men wederom over een brug op het zuidelijk van het kasteelcomplex gelegen plein kwam, Voorburg genaamd. De Slot- of Meipoort verbond dit plein met de stad, terwijl men door de Dreefpoort naar buiten kwam. De ‘opperste behuisinge’ was met de ‘Lange Brug’ regelrecht verbonden met de stad. Op den ‘Witte(n) toren’ na, die in het begin der vorige eeuw werd afgebroken, is dit uit de middeleeuwen dateerende kasteel in de 18de eeuw gesloopt.

74) Tot goed begrip van deze ongetwijfeld aan Floris van Pallandts brein ontsproten list, moge het volgende dienen: het kasteel te Culemborg, met de Westzijde aangeleund tegen de stad, bestond uit twee, afzonderlijk in grachten gelegen, gedeelten. Het westelijke daarvan, het oudste, en de eigenlijke woning van het grafelijk gezin, wordt hier aangeduid als de ‘opperste behuisinge’.
Dit was met een brug verbonden met den oostelijk daarvan gelegen voorburcht, Nederhof genaamd, vanwaar men wederom over een brug op het zuidelijk van het kasteelcomplex gelegen plein kwam, Voorburg genaamd. De Slot- of Meipoort verbond dit plein met de stad, terwijl men door de Dreefpoort naar buiten kwam. De ‘opperste behuisinge’ was met de ‘Lange Brug’ regelrecht verbonden met de stad. Op den ‘Witte(n) toren’ na, die in het begin der vorige eeuw werd afgebroken, is dit uit de middeleeuwen dateerende kasteel in de 18de eeuw gesloopt.

74) Tot goed begrip van deze ongetwijfeld aan Floris van Pallandts brein ontsproten list, moge het volgende dienen: het kasteel te Culemborg, met de Westzijde aangeleund tegen de stad, bestond uit twee, afzonderlijk in grachten gelegen, gedeelten. Het westelijke daarvan, het oudste, en de eigenlijke woning van het grafelijk gezin, wordt hier aangeduid als de ‘opperste behuisinge’.
Dit was met een brug verbonden met den oostelijk daarvan gelegen voorburcht, Nederhof genaamd, vanwaar men wederom over een brug op het zuidelijk van het kasteelcomplex gelegen plein kwam, Voorburg genaamd. De Slot- of Meipoort verbond dit plein met de stad, terwijl men door de Dreefpoort naar buiten kwam. De ‘opperste behuisinge’ was met de ‘Lange Brug’ regelrecht verbonden met de stad. Op den ‘Witte(n) toren’ na, die in het begin der vorige eeuw werd afgebroken, is dit uit de middeleeuwen dateerende kasteel in de 18de eeuw gesloopt.

74) Tot goed begrip van deze ongetwijfeld aan Floris van Pallandts brein ontsproten list, moge het volgende dienen: het kasteel te Culemborg, met de Westzijde aangeleund tegen de stad, bestond uit twee, afzonderlijk in grachten gelegen, gedeelten. Het westelijke daarvan, het oudste, en de eigenlijke woning van het grafelijk gezin, wordt hier aangeduid als de ‘opperste behuisinge’.
Dit was met een brug verbonden met den oostelijk daarvan gelegen voorburcht, Nederhof genaamd, vanwaar men wederom over een brug op het zuidelijk van het kasteelcomplex gelegen plein kwam, Voorburg genaamd. De Slot- of Meipoort verbond dit plein met de stad, terwijl men door de Dreefpoort naar buiten kwam. De ‘opperste behuisinge’ was met de ‘Lange Brug’ regelrecht verbonden met de stad. Op den ‘Witte(n) toren’ na, die in het begin der vorige eeuw werd afgebroken, is dit uit de middeleeuwen dateerende kasteel in de 18de eeuw gesloopt.

74) Tot goed begrip van deze ongetwijfeld aan Floris van Pallandts brein ontsproten list, moge het volgende dienen: het kasteel te Culemborg, met de Westzijde aangeleund tegen de stad, bestond uit twee, afzonderlijk in grachten gelegen, gedeelten. Het westelijke daarvan, het oudste, en de eigenlijke woning van het grafelijk gezin, wordt hier aangeduid als de ‘opperste behuisinge’.
Dit was met een brug verbonden met den oostelijk daarvan gelegen voorburcht, Nederhof genaamd, vanwaar men wederom over een brug op het zuidelijk van het kasteelcomplex gelegen plein kwam, Voorburg genaamd. De Slot- of Meipoort verbond dit plein met de stad, terwijl men door de Dreefpoort naar buiten kwam. De ‘opperste behuisinge’ was met de ‘Lange Brug’ regelrecht verbonden met de stad. Op den ‘Witte(n) toren’ na, die in het begin der vorige eeuw werd afgebroken, is dit uit de middeleeuwen dateerende kasteel in de 18de eeuw gesloopt.

72) Andere naam voor de Slotpoort, welke de stad afsloot van het voor het kasteel gelegen Voorburg.

[p. 163]

veel opt Voorborcht⁷⁴⁾, soo aen de hautloot als anders. ende ten leste, zijnde geen gewach op den huyse ende der stadt, togen na Uyttrecht ende lieten haer monsteren, maer togen noch namaels het vaendel van de stang als een hoop straetschenders.

Anno XV^C86 int beginsel van Julius is de stadt Grave van den⁺ Heer van Heemert⁷⁵⁾ den Hertoghe van Parma overgegeven ende den 28. daerna wert denselve Heere met meer andere Capiteyne binnen Uytrecht onthalst.

Item anno XV^CLXXXVI heeft het den 10. November beginnen⁺ te vriesen, soodat de Leck op den 23. desselve maent is gaen leggen, alsoo dat men op den 25. met wagen en paerden is overgereden; ja, dat alsoo strenge gevroren was, dat de borgeren 9 dagen lanck aen den anderen de graft moste byten ende dat oock sommige borgeren met berriën het ijs moste aen de mueren dragen, ende mosten oock de burgeren den vierden nacht waken, twelck geen cleyn beswarenis en was, ende worden ter selver tijt L stuyvers voor de weyt betaelt ende een schepel rogge XXX stuyvers, twelcke voor de arme gemeente seer swaerlijck was; ende opten 1^en December deselve begost te ontlaten ende te doeyen, soodat men het ijs sonder groot water quyt werde, ende de schuyten voeren den 4^den weder na de Vaert⁷⁶⁾.

Alsoo in den jaere XV^C87 de Waeldijck tot Bemmel inne gebroken⁺ ende gescheurt is, hebben wy tselfde tot Culenborgh op Sinte Pietersavond⁶⁾ in deselve jare vernomen, waerdoor het wintercoorn tsamen verdroncken is, alsoo dat oock alle die borgeren somercoorn mosten saeyen, twelck in Julyo verdroncken ende tsamen te niet gegaen is, ende was zoo schoone somercoorn als by menschengedencken op Culenborgh gewassen is geweest ende was overal int lant schoon uytgegaert, dat zeer te verdrieten stont; ende worden te dier tijt de klock geslagen om op den Aelsdijck¹⁹⁾, soo out als jonck, met oock alle materialen daertoe dienende, geboden; ende arbeydden de borgeren met oock alle de huysluyden int Lant van Bueren op den selven dijck vier dagen lanck, maer te vergeefs! Ja, is in den selven jare soo een verdrietighen somer geweest als by menschen gedencken is gehoort; maer niet alleen met het water dan oock een swaren oorlogh ende crijgsvolck dat wy binnen hadden; ende noch soo eenen dieren tijt int coorn ende in alle waren, dat niet t'omschryven is. Is oock hetselve water tot vier reysen toe op den

74) Tot goed begrip van deze ongetwijfeld aan Floris van Pallandts brein ontsproten list, moge het volgende dienen: het kasteel te Culemborg, met de Westzijde aangeleund tegen de stad, bestond uit twee, afzonderlijk in grachten gelegen, gedeelten. Het westelijke daarvan, het oudste, en de eigenlijke woning van het grafelijk gezin, wordt hier aangeduid als de ‘opperste behuisinge’.
Dit was met een brug verbonden met den oostelijk daarvan gelegen voorburcht, Nederhof genaamd, vanwaar men wederom over een brug op het zuidelijk van het kasteelcomplex gelegen plein kwam, Voorburg genaamd. De Slot- of Meipoort verbond dit plein met de stad, terwijl men door de Dreefpoort naar buiten kwam. De ‘opperste behuisinge’ was met de ‘Lange Brug’ regelrecht verbonden met de stad. Op den ‘Witte(n) toren’ na, die in het begin der vorige eeuw werd afgebroken, is dit uit de middeleeuwen dateerende kasteel in de 18de eeuw gesloopt.

+ Hemert.

75) Lubbert Torck, heer van Hemert.

+ Harde winter.

76) Oude naam voor Vreeswijk.

+ Inbreeck.

6) 21 Februari.

19) De Aalsdijk beschermt het graafschap Buren en ook grootendeels het graafschap Culemborg tegen overstroomingswater uit de Betuwe en loopt van den Lekdijk in zuidelijke richting naar den dijk langs de Korne, een zijstroompje van de Linge.

[p. 164]

voornoemden somer inne gecomen, soodat onse borgerie, die hem met beesten geneerden, over den Diefdijck²²⁾ soo int Lant van Vyanen als van Leerdam, soo van wey ende hoy moste versien. Is oock hetselve water soo met ka als dammen deur klockenslagh uyt de Nieustadt³⁶⁾ gehouden, ende en was niet soo hoogh als in den jare 71, daeraen noch wel vier laghen steens feelden. Brack oock ter selver tijt in Tielrewaert deur; is oock de....⁷⁷⁾ boven Workom⁷⁸⁾ door gebroken, waerdoor den Diefdijck²²⁾ seer ontset is, die van de Hollanders met groote gewelt ende kosten gehouden is.

Ook heeft den wint haer zeer gedient, want het uyt de Zuytwesten wel vier weecken lanck seer stormde. Ja soo seer, dat de Lecken Goelberdinger dijck⁷⁹⁾ binnen ter halve dijck afgeslagen is, daeromme den Dijckgraef denselven binnendijckx geboodt te schoeyen.

Sijn oock veel appelenboomen die int water stonden omgewaeyt. Voorts sijn in deselve somer soo int Lant van Bueren, Culenborgh ende de Linge langs alle de elsen, essen, pruymen, kerssen, haselen ende flierboomen van den inbreuck uytgegaen: de schade was onuytsprekelijck ende men coft de weyt int selve jaer 1587 voor twee gulden thien stuyver, den rogge 26 stuyvers, de gerst 30 stuyvers, de boonen 26 stuyvers.

Op denselven tijt werd oock den Leckendijck tusschen 't Spoel⁴⁴⁾ ende Mr. Timons huys, maer dede weynigh proffijt.

⁺ Item int jaer 1588 ist oock noch door tselfde inbreeck alsoo, dat int Lant van Culenborgh seer weynigh coorn gebout worde.

⁺ Anno 88 den 20^e Mey is den geweldige Spaensche vloot uyt de haven van Lisbon tseyl gegaen om Engelant te overvallen.

Item ontrent half Julius is deselve Spaensche vloot uyt de Crongie⁸⁰⁾ geseylt ende onder Engelant gecomen, welcke de tijt van IX dage van de Engelsche al schietende achtervolght werden, tot dat zy by Calis⁸¹⁾ quamen, daer sy anckerde ende de Engelsche wederomme soo dapper achtersaten, dat zy haer ancker verlatende de vlucht genomen hebben. Doen sijn gebleven 12 schepen, soo genomen, gesoncken, gestrant ende gebrant met 4761 menschen mitsgaders die grootste galiasse. Werden oock Don Diege Piemontel⁸²⁾ in den Hage gevangen gebrocht met meer andere Spaenjaerden, wesende van de Spaensche vloot. Ende int beginsel van September daerna isser een stercke wint opgeresen, de Spaensche vloot sijnde achter Ierlant, soodat aldaer versoncken, gestrant ofte

22) Waterkeering, die de Vijf-Heerenlanden en het westelijk hiervan gelegen gebied beveiligt tegen overstroomingswater uit het Oosten.

36) Nieuwstad of Nieuwpoort, het omstreeks 1390 ommuurde stadsgedeelte, ten Zuiden van de Lanxmeer- of Binnenpoort. Het terreinpeil der stad loopt naar het Noorden op.

77) Onleesbaar.

78) Woudrichem tegenover Gorinchem.

22) Waterkeering, die de Vijf-Heerenlanden en het westelijk hiervan gelegen gebied beveiligt tegen overstroomingswater uit het Oosten.

79) Goilberdingen, buurt en polder langs den Lekdijk, even beneden de stad Culemborg. Maakte deel uit van het graafschap Culemborg, thans van de gemeente van dien naam.

44) Punt aan den Lekdijk op Goilberdingen, c. 2 km beneden Culemborg.

+ Inbreeck.

+ De vloot van Spaengen in Engelant.

80) La Coruna.

81) Calais.

82) Kolonel van het Infanterie Regiment van Sicilië (Zie Dr. J. Brouwer, De onoverwinnelijke vloot).

[p. 165]

vergaen sijn aen deselve kusten van Ierlant 17 schepen ende ontrent 5394 menschen, dat men voor seeker weet, ende is een deel weder naer Spangen gekeert.

Anno XV^C88 den 8. July werden Jan van Oort, schout tot Beusecum¹⁰⁾⁺ ende Soelmont, Adriaen Jeliss., Cornelis Dirckxz. ende Mr. Jacob berbier met de anderen van Beusecum¹⁰⁾ comende van de Malcontenten van Nyemegen....⁷⁷⁾ gevangen, ende worde Mr. Jacob terselver tijt in sijn been gheschooten, alsoo dat hy 't daerdoor ontquam; dan Cornelis Dirckxsz. ist ontloopen naer Culenborgh, die de borgeren daertoe animeerde dat zy gheweldelijck uyt, soo te paert als te voet, liepen ende soo hert gevolght, dat zy die twee ontrent Mary van As weder los maeckten, ende kregen eenen Luyckerwael, van de selve soldaten, seer hert gewont sijnde, die sekere lange dagen in der hopluyden handen gevangen was ende noch namaels van synen capiteyn als een soldaet gelost.

Anno XV^C88 den 20. July brandde den Honswijckxen⁸³⁾ toorn⁺ van den donder af, dan de kerck bleef geheel doordien Jan Dirckxsz. alias 't Huedt denselven brant noch sliste.

Anno XV^C88 den 23. December is den Hertoge van Guise⁸⁴⁾⁺ met sijn broeder den Cardinael⁸⁵⁾ door bevel van Heynderick de Derde, Coninck van Vranckrijck ende Poolen, gedoot.

Anno XV^C89 den eersten Augusti is Heynricus van Valois den 3^en, Coninck van Vrancrijck, van een Jacobiner moninck met een gefeninicht mesken gequetst, daer hy sanderendaeghs af storf, eerst verclarende den Coninck van Naverre⁸⁶⁾ sijn naesten successeur te wesen.

Item en heeft onse Gena. Heere Floris, grave to Culenborgh, een⁺ eygen Munte belieft op te richten ende heeft Sijn Genade dese naervolgende officianten daertoe geëedt ende gebruyckt: Heynderick Craeyvanger als muntmeester, Gerrit Gerritsz. van Utrecht als ijssersnider, Jonas Bertelsz. als assayeur, Jacob Jansz. als weerdeyn, den eet aen Sijn Genadige volgens instructie hemluyden daervan gelevert sal werden, gedaen als elcx int sijn Sijn Gen. respectivelijck getrouwelijck te dienen. Geschiet op Sijn Gen. Huyse int salet den lesten Octobris XV^C89. Ende sijn daerna sekere ducaetkens met Syne Gen. wapen......⁷⁷⁾ geslagen met oock noch oortkens

10) Beusichem.

+ Malcontenten van Nyemegen.

10) Beusichem.

77) Onleesbaar.

83) Honswijk, een dorp aan den rechteroever van de Lek; behoorde tot 1615 onder het graafschap Culemborg.

+ Den brant tot Honswijck.

84) Henri de Guise.

+ Vranckrijck.

85) Louis de Guise, kardinaal van Lotharingen, aartsbisschop van Rheims.

86) Henri de Navarre, sedert dien bekend als Henri IV.

+ Munte.

77) Onleesbaar.

[p. 166]

ende deuten, daer op dit geschrift geslagen stont: ‘Libertas vita carior’.

⁺ Item in November XV^C89 heeft onse genadige Heere Grave tot Culenborgh den borgwal rontsomme de oude stat doen opruymen door sekere syne soldaten ende in December daerna door de huysluyden in de nieuwe stad woonende.

⁺ Anno XV^C89 op Sonnendach den 27. December is van de soldaten ende borgeren tot Culenborgh in de Marienweertse drift een wolf doot geslagen ende binnen Culenborgh gebracht, ende werde op de kaeck besyden stathuys gehangen om van de borgeren gesien te werden, soo sulcken dier noyt int lant ghesien was ende seer vreemt voor de oude borgerlieden.

⁺ Anno 1590 den 20. July is het bouhof op Steenweert⁸⁷⁾ deur de Papen van den Dom ende Aude Munster tot Uytrecht, namentlijck Mr. Jan Schaey⁸⁸⁾, getrout aen Toengen Deys, Cleef⁸⁹⁾, Honthorst⁹⁰⁾ ende Leuwen⁹¹⁾, by hem hebbende den capiteyn Buth ende eenighe van sijn soldaten, gemoortbrant⁹²⁾, waerinne waren soo borgers als soldaten tot XXXVI toe, waervan twee doot bleven als Peter Rijckmael ende Dibbit Rutgers, den huysman die op het bouhuys woonden; item XXV gevangen ende de rest ontcomen.

⁺ Anno XV^C90 den 5. Juny verhinck hem selve aen het Kruys op den Bagynentoorn⁹³⁾ eenen oievaer aen sijn been ende leefde een geheel etmael.

⁺ Anno XV^C90 ist alsoo eenen drogen somer geweest, dat alle het lant van Culenborgh, Bueren ende de nabueren hier ontrent de beesten niet en hadden te drincken, maer most een yegelijck groote diepe kuylen in de weteringe, steeggraven, graven om water voor de beesten te crygen, ja soo diep dat men goede eerde om turf te maken uytgroef, daervan ick eenighe turf af tuys bracht ende seer wel brandde. Oock isser al den somer door op den Leckstroom maer IX duym waters geweest, soodat men met wagens ende paerden daer door gereeden heeft. Ende en was oock geen turf te becomen anders dan met wagens int veen te haelen. Hebben oock onse borgeren paerden ende koeyen meestendeel op de statsgraften moeten wateren.

Item ende hebben oock gesien dat de Meer⁹⁴⁾, in de Landen

+ Borghwal in de Oude stadt.

+ Wolfjacht.

+ Steenwaert.

87) Tegenover de stad Culemborg, aan den rechteroever der Lek gelegen uiterwaard, toebehoorend aan den graaf van Culemborg.

88) Mr. Johannes Schade (Schaye), kanunnik ten Dom te Utrecht. Hij had zich 27 Augustus 1568 een canonicale prebende in het Domkapittel gekocht door overlijden van Rodolph Mulert (Voor de bijzonderheden omtrent de hier voorkomende Utrechtsche kanunniken ben ik mijn vriendelijken dank verschuldigd aan den Heer Ph. van Hinsbergen, hoofdcommies aan het Rijksarchief te Utrecht).

89) Willem van Cleeff, kanunnik ten Dom. Kocht zich 8 April 1574 een canonicale prebende in het kapittel door overlijden van Albert Vorstius. 9 April 1578 werd hij tot kanunnik ten Dom benoemd. In 1608 is hij nog in leven.

90) Robertus van Honthorst, kanunnik van Oudmunster. 29 Januari 1580 kocht hij zich een canonicale prebende in het kapittel door overlijden van Albertus van Beusichem. 1 October 1584 benoemd tot kanunnik van Oudmunster. Hij overleed op Zaterdag 15 December 1621.

91) Theodericus van Leeuwen, kanunnik van Oudmunster. Kocht 26 Juni 1579 een canonicale prebende in het kapittel door verbeurdverklaring der goederen en bezittingen van Johannes Fonck, die naar de Spanjaarden was overgeloopen. 1 October 1583 werd hij benoemd tot kanunnik van Oudmunster. Hij overleed Dinsdag 4 December 1604.

92) Oorzaak van deze gewelddaad was een schending van het territoir van den Graaf van Culemborg door de Staten van Utrecht. Deze hadden nl. rechtsmacht uitgeoefend in Honswijk, dat toen tot het graafschap Culemborg behoorde. Uit protest hiertegen had de Graaf van Culemborg, Floris van Pallandt, op 20 Mei 1590 verboden de in het land van C. gelegen tienden van de Utrechtsche kapittels te verkoopen. De kapittels van den Dom en van Oudmunster namen toen gewapenderhand koren op de boerderij op de Steenweerd in beslag, waarop het beschreven gevecht ontstond (zie Voet van Oudheusden, a.w. blz. 249, 250).

+ Oievaer.

93) Torentje van het vrouwenklooster Mariencroon.

+ Drooghte in de jaren 90.

94) Watergang, waarop Beusichem en Zoelmond hun water loozen.

[p. 167]

van Bueren gelegen, op sommige plaetsen met cerre twee speeten diep uyt gevoert ende op eenighe plaetse een ende twee speet diep uytgegraven wert, ende werde oock van stats wegen den Bisschopsgrave⁹⁵⁾ gegreven.

Item alsoo oock de Nieubrugh⁹⁶⁾ was afgeworpen heeft men al den somer door het coorn uyt het Lant van Bueren door den Bisschopsgrave⁹⁵⁾ aen de Nieubrugh⁹⁶⁾ naer Beusecum gegaen ende voorts alle de sloten door.

Oock sijn alle de weteringe, steeggraven, van droochten al lant door seer gereten geweest, dat men met prikel van een been te breken daer door ginge; ende is oock een seer goet koornjaer met goede scheut geweest; heeft men oock het huerlant tot verscheyde plaetse drie mael sien hoyen.

Anno XV^C90 heeft Sijn Genade den 29. December een vendel⁺ Schotten, overmits de vorst, van de Staten van Hollant in laten comen ende sijn wederom vertogen den 14. Mey 91 na het leger van Zutphen, dan is niet sonder cleyne beswaernis van de borgerie geweest.

Item den sesten April 91 sijn sommige borgeren ende Duytsche⁺ ende Schotse soldaten uyt getogen ende hebben opt Sant tot Schoonderwoerdt, daer oock de borgeren van Leerdam ende die huysluyden van Hagesteyn sijn geweest, vier wolven gevangen, daer die van Culenborgh twee ende die van Leerdam een ende die van Hagesteyn een mede genomen hebben, ende worden deselve twee wolven oock op de kaeck gehangen.

Item ende hebben onse borgeren op de waert beneden het Spoel⁴⁴⁾ noch vijf jonge wolven gevangen, die Sijn Gen. oock op de kaeck liet worgen ende hangen, geschiet den 13. Mey 1591.

Anno 1591 op Donderdagh den 20. Mey⁹⁸⁾ heeft Sijn Excellentie⁺ graef Maurits van Nassau Zutphen ingenomen, doch de borgeren goet ende lijf behoudende, ende sijn de knechten met volle geweer daer uyt getrocken; ende werden de Graef van Oversteyn⁹⁹⁾ daer voor geschoten ende is tot Delft begraven.

Item ende is oock van Sijn Excellentie¹⁰⁰⁾ op Manendagh den⁺ lesten Mey smorgens ten 6 ueren de stadt Deventer ingenomen ende daerover denselven dach getriumpheert binnen Culemborgh, soo met schieten, pecktobben te branden, luyen ende beyeren.

95) Wetering, loopend van de Meer naar de Linge.

96) Ligt bij het begin van den Bisschopsgraaf over deze wetering.

95) Wetering, loopend van de Meer naar de Linge.

96) Ligt bij het begin van den Bisschopsgraaf over deze wetering.

+ Vendel Schotten.

+ Wolfjacht⁹⁷⁾.

97) Gerard Vremdt heeft als schout meermalen dergelijke wolvenjachten aangevoerd.

44) Punt aan den Lekdijk op Goilberdingen, c. 2 km beneden Culemborg.

98) In Culemborg volgde men tot 1700 den ouden stijl.

+ Zutphen.

99) Wordt hier niet bedoeld Graaf Joan Philips van Falkenstein? Immers deze viel voor Zutphen, terwijl de Graaf van Overstein in 1576 voor Antwerpen sneuvelde.

100) Graaf Maurits van Nassau.

+ Deventer.

[p. 168]

⁺ Item ende is oock opten 25^en Juni 91 over Delfsiel binnen Culenborgh getriumpheert.

⁺ Item ende is oock opten 4. July 91, sijnde de viant tot Nymegen overgetogen, de huyskens in Overbetue eensdeels geplondert ende Knodsenburgh¹⁰¹⁾ belegert.

⁺ Item den 15. July 91 is die van Parma met alle zyne macht weder uyt de Overbetuwe voor Nimmege over getogen, nadat hy eenige ruyter ende knechten des snachts verloren hadde, die eensdeels binnen Aernhem gebracht werden; ende is derhalve opten 17. July binnen Culenborgh getriumpheert.

⁺ Anno 1591 opten XVI^en Decembris sijn de vier borgerenvaendelen van onse Genadige Heere Heer Floris Grave van Culenborgh afgedanct ende is weder met panden¹⁰²⁾ begonnen te waken.

⁺ Item op Nieuwejaersdach 1592 ginck men tot beneden den huesbant toe tot Beusecum door de Leck ende men reedt tot Culenborgh met wagenen oock door de Leck.

⁺ Anno 1592 op Vrydagh den 12. February waeydent soo seer dat int Lant van Culenborgh ende meer andere landen veel hondert boomen omwaeyden.

⁺ In de maent April 1592 is eender van Amsterdam, out ontrent 60 jaren ende van statuyren seer cleyn, een weddinge met sekere coopluyden binnen Amsterdam (aengegaen), twelck soo men seyde ses duysent gulden aendroeghe, te weten dat hy binnen sestien ueren soude besoecken veertien steden, daerinne mede begrepen (vier) Graefschappen ende twee Bisdommen ende weder in Hollant binnen die sestien ueren te sijn ende is denselve des smorgens te vijf ueren uyt Amsterdam gereyst, dat de eerste stat was, voorts Muyen, Neerden, Weesep, Uytrecht, Isselsteyn, Vianen, Culenborgh, Bueren, Thiel, Bommel, Asperen, Leerdam ende Heuckelem, twelck de lesten ende oock Hollants is. Item ende sijn de vier Graefschappen: Hollant, Culemborg, Bueren ende Leerdamme; item ende is Uytrecht een Bisdomme ende tusschen Thiel ende Bommel, te weten Lit ende Litthoyen, sorteren onder 't Bisdom van Luyck, daer hy hem uyt de galeye liet setten, twelck hy al binnen de 16 ueren gedaen heeft, doch met groote costen, arbeyt ende. moeyten.

+ Delfsiel.

+ Knodsenburgh belegert.

101) Schans tegenover Nymegen.

+ Parma over de Wael comende.

+ Borger vaendelen afgedanct.

102) De stad was verdeeld in ongeveer 30 wijkjes, panden genaamd. Bij brand, wachtdiensten en ijshakken kwam men pandsgewijs op.

+ Laag water.

+ Storm.

+ Weddinge.

[p. 169]

Anno 1592 op Sonnendach den 23. July brandden in de Achterstrate⁺ binnen Culenborgh drie vuyrsteden met harde dake aen de Oestsyde af, daer de borgeren veel weers toe deden, die Mr. Heynderick Wieckraet¹⁰³⁾ toequamen.

+ Brand.

103) Mr. Hendrik Wickraet, Raad van graaf Floris I.

45) Het kruien van het ijs?

97) Gerard Vremdt heeft als schout meermalen dergelijke wolvenjachten aangevoerd.