Bijdragen en mededeelingen. Gelre, Vereeniging tot Beoefening van Geldersche Geschiedenis, Oudheidkunde en Recht. Deel 44

[p. t.o. 87]

gravure van n. thomas, naar een schilderij.

[p. 87]

De graaf van Saint-Germain, heer van Ubbergen¹⁾
Door L.F. Van Gent.

Nadat hertog Arnold van Gelre Grave en het Land van Cuyck aan hertog Karel van Bourgondië had afgestaan, bleven ook nadien nog de aan Cuyck leenroerige goederen door de Geldersche hertogen in leen uitgegeven. De verheffing der leenen bleef geschieden door hun vroegere leenkamer. Zoo was het ‘greffschap van Ubbergen²⁾ mit huys en herlicheit tot Kuyckschen rechten, val(et) I^c kroene’. Ten gevolge van aanhuwelijking kwam dit graafschap achtereenvolgens aan de geslachten Van Ubbergen, Van Ooy, Van Bonenburch, Vijgh en Van Steeland. In 1711, na het overlijden van Louis van Steeland³⁾, werd bij magescheid bepaald, dat de heerlijkheid Ubbergen zou komen aan zijn tweede dochter Odilia Louise, die in 1700 was gehuwd met Johan van Welderen. Na diens overlijden in 1724, hertrouwde zij in 1727 met Johan Rabo, baron van Keppel en Peckedam (st. 1733), luitenant-generaal, gouverneur van Bergen-op-Zoom, rentmeester-generaal van Gelderland, die sedert 1707 weduwnaar was van Cornelia Mechteld van Lynden. Als gevolg van het vroegtijdig of kinderloos sterven harer 4 ooms en van haar broer viel haar bovendien de heerlijkheid Valburg ten deel.

Uit dit huwelijk ontsproot de leenvolger Bernard, later graaf van Welderen (1700-1770), ambtman van Nederbetuwe, voogd van Valkenburg, lid van den Raad van State en gecommitteerde ter Staten-Generaal, ambassadeur in Engeland; hij huwde den 22^en September 1722 de 17-jarige Genoveva Maria van Steenhuys (1705-1774), die de heerlijkheden Heumen, Malden en Oploo⁴⁾ in zijn geslacht bracht. In de huwelijksvoorwaarden, welke den 11^en September te voren op den huize Heumen waren opgemaakt, was vastgelegd, dat zij f 1500 jaarrente zou ontvangen; het bedrag voor den echtgenoot was bepaald op f 3000 per jaar tot aan het overlijden zijner ouders, wanneer de heerlijkheden Ubbergen en Valburg op hem zouden over gaan.

1) De voornaamste bronnen, welke in noten vermeld worden, zijn:
I. Historische herinneringen uit de 18de eeuw, door Jhr. C.A. van Sypesteyn ('s-Gravenhage 1869).
II. The Comte de St. Germain, by I. Cooper-Oakly (London 1911).
III. Alchemisten en Rozekruisers, door L.A. Langeveld (Epe 1926).
IV. Der Graf von Saint-Germain, von G.B. Volz (Dresden 1923).
V. Der Graf von Saint-Germain, von L.A. Langeveld (Berlin u. Haag 1930).
VI. Gedenkschriften van Gijsbert Jan van Hardenbroek, door Dr. F.J.L. Krämer, Deel I.
VII. Gerichtsprotocollen der vrije Heerlijkheid Ubbergen (Rijksarchief te Arnhem).
VIII. Land van Cuyck; collectie Wagner, port. 50 (Kon. Ned. Gen. voor Geslachten Wapenkunde te 's-Gravenhage).
IX. Familiearchief Bentinck op het huis Middachten, bundel 330.
X. Penschetsen uit Nymegens Verleden (3 deelen), door H.D.J. van Schevichaven.

2) Zie de beschrijving X Deel III bl. 183 e.v.; de St. Andriesbroederschap, waarachter de schrijver een (?) plaatst, is een in 1782 opgerichte onderlinge begrafenisonderneming, genoemd naar St. Andries, schutspatroon van Ubbergen. Deze vereeniging bezat in 1931 omstreeks 28 H.A. bouwgronden in de omgeving van de stad Nymegen en telde ongeveer 2400 leden.
Voor de grenzen van het Graafschap dd. 1473, zie: X deel II bl. 128 en: Bijdr. en Meded. Gelre III bl. 59-61. Zie aldaar blz. 60 en 61 ook over de benamingen “Graaf” en “Graafschap”.

3) Louis van Steeland, heer van Vredestein, heer in Grijsoort en Oudenhoorn, drossaard van Buren, kapitein te voet, in 1670 gehuwd met Geertruid Vijgh, had 2 dochters: Margaretha Gijsberta, die Floris Adriaan baron van Brakel tot den Brakel, richter en burgemeester van Tiel, huwde, benevens Odilia Louise, die Johan van Welderen trouwde. In 1711 kwamen de moeder en de beide echtparen overeen, dat zoowel een overeenkomst, tusschen de zusters aangegaan in 1701, als het testament harer ouders van 1708 gecasseerd zouden worden en als volgt gewijzigd:
Geertruid Vijgh zal levenslang in lijftocht hebben al het goed, door haar man nagelaten. Zij zal aan Johan van Welderen nom. uxoris en aan freule Margaretha Gijsberta elk jaarlijks geven 500 gulden holl. En ten opzichte van alimentatie, die de vrouwe Van Welderen niet gehad heeft, gedurende den tijd, dat zij buiten haar ouders huis is getrouwd geweest, zal Van Welderen daarvoor hebben 10.000 Caroligld. uit het capitaal der erfrenten en verzekerde interessen van dien tot laste van de stad en baronie van Breda en Grimbergen. Verder is vastgesteld, dat na overlijden van de moeder aan Van Welderen zal komen de vrije Heerlijkheid van Ubbergen met de meubelen enz., het huis met de goederen en bosschen tot Wouw onder het territoir van Haller, alsmede het recht of aandeel, dat de Heer van Ubbergen zaliger op de heerlijkheid van den Oudenhoorn in zijn leven sprekende gehad heeft. Freule Margaretha Gijsberta ontvangt de adellijke huize Vredesteyn met alle de meubelen, mitsgaders een capitaal van f 5000 door een obligatie op het gemeene land van Buren of in contante penningen uit den gemeenen boedel, een groote lampetschotel met de pot van dien, de beddepan, een teljoor, een kamdoos, twee poederdoozen, een speldenkussentje, twee ovale doosjes, zijnde dit bovengenoemde van zilver en 't zelve met het wapen van Vijgh, Bonenburg, Raetsveld en Azewijn gegraveerd, exempt de kleerborstel, daar het wapen van Vijgh alleen is op staande, mitsgaders het cabinet van Coninxhout, staande op het huis Ubbergen, met een notenboomen Engelsch cappekisje, 't welk van binnen met blauwe matrasjes bekleed is, en het portret van zal. Nicolaas Vijgh van Ubbergen, geschilderd op een gouden plaatje, met de toiletspiegels. En laatstelijk: alle, het geheele fijn en grof porcelein, dat bij het overlijden van haar moeder alsdan zal zijn en bevonden worden. Verder zullen de beide zusters al hetgeen hun vader naliet, gelijkelijk verdeden. Zij kunnen nog verwachten de erfenis van Margaretha van Steeland, echtgenoote van Ernst George de Creyts, en van Agnes Vijgh, ehevrouw van den heer van Sliedrecht. Dan nog de actie van Johan Vijgh, die eenig genoten goed moet rembourseeren. Alles zullen zij gelijkelijk verdeelen. (Zie VIII).

4) Zij werd beleend met Oploo in 1725, met Heumen en Malden eerst na overlijden van haar zuster in 1767. Het echtpaar verkocht beide laatste heerlijkheden in 1769 aan de stad Nymegen voor f 235.000. Oploo ging in 1787 over op den Prins van Oranje.
Geschilderde portretten van het echtpaar zijn in bezit van Jonkvr. J.C.G.E. Hora Siccama van de Harkstede te Hilversum.

[p. 88]

Eerst in 1753 werd Ubbergen aan hen overgedragen, doch aangezien de moeder nu nog haar eigen rechten deed gelden, kwamen de huwelijksvoorwaarden van 1722 in het gedrang. Ter zake werd wel een accoord getroffen⁵⁾, maar er waren financieele moeilijkheden ontstaan, welke hiermee niet werden opgelost. Reeds in 1740 was het echtpaar vooruit geloopen op de erfenis en had f 30.000 opgenomen, en in 1759 had het de heerlijkheid opnieuw verbonden voor f 20.000⁶⁾. De donkere wolken aan den horizont naderden, naarmate de echtgenooten tengevolge van familie- en tijdsomstandigheden niet meer aan hun groote verplichtingen konden voldoen. Het is dus te begrijpen, dat graaf Bernard, te 's-Gravenhage kennis makende met een gegadigde voor de heerlijkheid, waarop een schuld van f 50.000 rustte, de gelegenheid tot verkoop te baat nam. Den 13^den September 1761 werd zij voor een bedrag van f 72.500 verkocht aan de gebr. De Mist, zeepfabrikanten te Nymegen. Omtrent de betaling en verderen gang van zaken vinden we 2 jaar later in het Cuyksche leenregister:

5 Nov. 1763. Geeft te kennen Étienne Ferrand te Amsterdam........

dat hem van Abraham Adriaan en Jacob Theodoris de Mist is competeerende 130,089 gld. 17 st. en 8 penn.........,

dat de boedels der heeren De Mist te Nymegen insolvent verklaard, onder curateele gesteld en gedistraheerd zijn,

dat de heeren De Mist van de gravin Van Welderen, geb. Van Steelant, de Graafschap en Heerlijkheid voor 72.500 gld. aangekocht, en daarop betaald hebben 33.500 gld., en daarna possessie hebben, vruchten en inkomsten genieten,

dat Ubbergen leenroerig is aan den Cuyksen Leenhove ten Cuykschen rechten en dat hij om aan zijn geld te komen consent vraagt om te procedeeren.

De Stadhouder der leenen te Grave verleende zijn toestemming. De protocollen van Ubbergen vermelden hieromtrent bovendien nog:

8 September 1763. De gravin Van Welderen beschuldigt de gebr. De Mist van onereuse negotie.

29 November 1763. Étienne Ferrand te Amsterdam doet besaet op de goederen van den Graaf van St. Germain, en van Ubbergen.

26 Maart 1764. Op den Graaf van St. Germain, graaf van Ubbergen, moet verhaald worden f 15.000 door Louis César de Vivette, équier te Londen, voorgeschoten.

Voor zoover we weten, sloten zich bij deze schuldeischers aan:

5) Questiën, gerezen tusschen Genoveva Maria van Steenhuys-Heumen, ehegemalin en cessie hebbend van Bernhard van Welderen, impetrant ter eenre, en Steven Adriaan van Welderen, Steven van Randwijk als in huwelijk hebbende Geertruid Gijsberta van Welderen, Caspar Antonia van Haersolte nom. ux. Carolina van Welderen, en Maria Judith, en Odilia Emerentia van Welderen als kinderen van wijlen Jan van Welderen bij Odilia Louisa van Steelant en douairière van Keppel ehelijk verwekt, gedaagden ter andere zijde, ter zake van het presteeren van hetgeen impetrante sustineerde bij huwelijksvoorwaarden van 11 Sept. 1722 aan impetrante's eheheer beloofd en toegezegd te zijn. Zoo is de zaak geaccordeerd als volgt:
1. De impetrante zal uit kracht der huwelijksvoorwaarden genieten de vrije heerlijkheid Ubbergen en de goederen onder Valburg en Heteren.
2. Dat gedaagden niet alleen de rechten, die zij op de goederen, daaronder begrepen de kapitalen, door impetrante en haar man daarin gevestigd, overlaten, maar dat zij ook aannemen te effectueeren, dat de vrouwe van Keppel, voor zoover aan die goederen eigendom of vruchtgebruik hebbende, daarvan aan impetrante afstand zal doen met overgifte van alle charters en papieren tot voors. goederen betrekkelijk. Zullende nochtans de douairière van Keppel op den Huyze Ubbergen verblijven en het genot ervan houden tot 1 Nov. a.s. en aan dezelve vrij staan om alsdan mee te nemen zoodanige meubelen als zich op den Huyze bevinden.....
9. Nog is gestipuleerd, dat het familiegraf te Ubbergen mede ter dispositie van de douairière van Keppel zal blijven en, ingeval de Heerlijkheid buiten de familie mocht geraken, toegemaakt worden.
Geteekend door geïnteresseerden 16 Mei 1754.
Approbatie door den Stadhouder 25 Jan. 1755.

6) 29 October 1740 compareert......, gemachtigde van het echtpaar Van Welderen-Van Steenhuys, en bekende schuldig te zijn aan Adam Jacob Smits, heer van Horssen en burgemeester van Nymegen, en Anna Maria Bouwens, echtelieden, de somma van f 30.000, stellende tot onderpand de Hooge en Vrije Heerlijkheid Ubbergen met de hooge en lage jurisdictie, rechten, gerechtigheden, regalia, voorts bouw- en weilanden, bosschen, houtgewassen, tynsen, diensten, jacht, visscherij en verder toebehooren, zooals die tegenwoordig bij Odilia Louisa van Steelant, vrouwe van Keppel, bezeten wordt.
Grave, 29 October 1740.
8 October 1764. De wed. Smits geb. Van Voorburgh verklaart de f 30.000 voor afgelost.
4 October 1759. Genoveva Maria, gravin van Welderen, geb. Van Steenhuys, leent f 15.000 van Judith Petronella Engelberts, weduwe van Jacob Smits, schepen en raad van Nymegen, en f 5000 van Jan Smits, raad van 's-Hertogenbosch, en verbindt daarvoor de Heerlijkheid......
19 October 1764. Geroyeerd ter Leenkamer.

[p. 89]

Jan Dirk Heineman voor f 3000, Elders voor f 2000 en De Beyer voor f 1500.

Nu komen we plotseling voor de vraag te staan: Wie was deze Graaf van St. Germain? Wijlen de heer H.D.J. van Schevichaven, die als Gemeentearchivaris der stad Nymegen in zijn publicaties grooten speurzin aan den dag heeft gelegd, noemt nergens den naam van dezen Graaf, die onomstootelijk tusschen de jaren 1761 en 1764 te Ubbergen en Nymegen heeft vertoefd. Ook Justinus de Beyer, die waarlijk wel genoegen had in een schandaaltje, vermeldt in zijn Nymeegsch journaal⁷⁾ over de jaren 1743-1767 evenmin een St. Germain. Het was daarom een verrassing, te ontdekken, dat deze persoon dezelfde is als de gelijknamige Alchemist van vermaardheid, die dikwijls in één adem genoemd wordt met Casanova en Cagliostro, doch in alle opzichten ver boven dezen uitstak. In de 2^de helft der 18^de eeuw genoten dezulken een gastvrije ontvangst aan de meeste hoven van Europa, verwierven zich grooten aanhang onder vooraanstaande personen en oefenden mede invloed uit op de veranderende levensbeschouwing van dien tijd, welke haar hoogtepunt vond in de Fransche revolutie⁸⁾.

We kunnen ons den ondergeschoven Heer van Ubbergen, zich ook noemend De Surmont, goed voor den geest stellen, door vooraf te vermelden enkele voor ons beschikbare gegevens uit diplomatieke kringen te 's-Gravenhage in de jaren 1759-1762.

24 December 1759. Graaf Wedell-Frys, gezant van Denemarken te Parijs, zendt aan graaf Bernstorff, minister te Kopenhagen, een memorandum van St. Germain, waarin de laatste o.a. meedeelt: Mes malheurs particuliers et qui m'ont vû naître m'imposent la nécessité de garder le silence sur ma patrie et mon véritable nom; j'ai rendu, je pense, celui que je porte, assez respectable pour que partout où j'ai été et demeuré les bons désirent me revoir et me retenir..... J'ai enrichi cette étonnante invention d'un canon qui ne recule point et par conséquent qui n'a pas besoin d'affût à roues, qui tire dix fois autant qu'un autre dans le même espace de tems, qui ne s'échauffe point du tout, qui dure toujours.....⁹⁾.

11 Maart 1760. St. Germain aan Madame de Pompadour: Je suis actuellement à la Haye, chez M. le Cte de Bentinck, seigneur de Rhoone¹⁰⁾, avec qui je suis intimement lié. J'ay si bien fait que je ne crois pas que la France ait d'ami plus sage, plus sincère et plus solide. Ce seigneur est tout puissant, tant ici qu'en Angleterre, grand homme d'état, et très parfaitement honeste homme. Il s'est entièrement ouvert à moi. Je lui parlais de l'adorable marquise de

7) Toch bevat dit dagboek - uitgegeven door H.D.J. van Schevichaven (Arnhem 1906) - wel eenige zinsneden, welke een kijk geven op de gebr. De Mist, die te Nymegen ook nog een politieke rol speelden, b.v.: ‘De Mist, qui a beaucoup de vent dans la tête (bl. 85); Ce sont d'insuportables gens (bl. 98); intrigant et brailleur (bl. 151); Je les croi de bonne foie, mais ils sont imprudens et ne voient guère plus loin que leurs nes (bl. 159); Ces fripons me doivent quinze cens florins, voilà donc à quoi devoient aboutir toutes les folles menées de ces misérables (bl. 259); J'apprends que les De Mist, outre la somme que j'ai dite, doivent encore à un négociant d'Amsterdam, nommé Ferrant, plus de 70.000 florins (bl. 260); Il est clair que je perds mes f 1500. Un bourgeois de Nimègue, nommé Elders, se trouve bien à plaindre. Les De Mist lui doivent f 2000 (bl. 261); J'ai renoncé à ma prétention sur les De Mist moyennant un rabais de 50 pour cent. C'est avec l'avocat Morrees que j'ai conclu cette affaire (bl. 285).
Het schijnt mij toe, dat De Beyer in zijn dagboek de familie Van Welderen opzettelijk buiten beschouwing heeft gelaten, want omtrent het geruchtmakend proces, dat de tot het R.K. geloof overgegane Steven Adriaan graaf van Welderen in die jaren voerde tegen W.A. de Quay, een stiefbroer van zijn vrouw, over het bezit van den Dukenburg, en dat eindigde met den verkoop ervan in 1767, vermeldt hij evenmin iets (Zie: Gelre, Bijdr. en Meded. I bl. 200 en XV bl. 528).
In 1768 had de graaf van Welderen in huur een huis aan de Lange Burchtstraat te Nymegen. Het werd in 1768 voor f 14.350 verkocht aan Mr. J. Moorrees, met uitzondering van de door hem zelf aangebrachte behangsels. De erven Moorrees verkochten het weer in 1793; zie: Van Schevichaven, Straten, Markten enz. in Nymegen bl. 27. Zijn eigen huis en hof aan de Oude Stadsgracht verkocht hij in 1769 aan baron van Lynden; zie: ib. bl. 176. Zijn broeder Steven Adriaan, de Waldgraaf, had in 1762 een huis in de Hersteeg gekocht en bewoonde dat met zijn 2de vrouw Arnoldina R.A. van Hasselt; zie: ib. bl. 85.

8) De Alchemie was een wetenschap, die in de 4de eeuw v.Chr. door Democritus uit Egypte naar Griekenland is overgebracht. Voor haar ontstaan wordt steeds verwezen naar Hermes, den Griekschen naam voor Thot, den God der wijsheid bij de Egyptenaren, zoodat het mystiek alchemisme een ‘hermetische’ wetenschap wordt genoemd. De meeste Grieksche philosofen worden gerekend te behooren tot de alchemisten. Op geheimzinnige wijze beoefenden zij de veranderingen, welke metalen en edelgesteenten konden ondergaan, en deden dus toevalligerwijze ontdekkingen op metallurgisch en technisch-chemisch gebied. Alles kwam op uiterlijken schijn aan; eeuwenlang was een alchemist aan de hoven van niet minder beteekenis dan een astroloog. Aan proeven om het groote ‘elixer’ voor het maken van goud te vinden werden fabelachtige sommen besteed. Koning Frederik III van Denemarken heeft er millioenen thalers voor over gehad. Het bedrog werd als het ware uitgelokt en bezorgde den alchemisten den naam van oplichters en bedriegers. De litteratuur hieromtrent is zeer uitgebreid en bewijst, dat ook de leer der geneesmiddelen en de geneeskunde onder hun invloed stonden. Tot deze kringen behoorden mannen als Pontanus (1571-1640), Goltzius (1558-1617), Descartes (1594-1650), Leibnitz (1646-1716) en tal van andere geleerden. Van Boerhave (1668-1738) deelt Casanova in zijn Mémoires mee, dat de 4 millioen, welke deze Hollander zijn dochter naliet, wel het zekere bewijs zijn, dat, indien deze al geen goud wist te maken, het hem niet aan talent ontbrak om zijn geld veilig te bewaren. Om dergelijke personen vormden zich groepen onder namen als Rozekruisers, Vrijmetselaren, Encyclopedisten, Illuminaten enz., die alle onder bescherming stonden van aanzienlijke personen. De Graaf van St. Germain, voor wien geld geen rol speelde, voelde zich thuis in deze kringen. Hij was begaafd, kunstminnend, edeldenkend en in de hoogste mate een ‘enfant chéri’ van zijn tijd.
Het is wel merkwaardig, dat reeds aan het hof van Karel, hertog van Gelre (1491-1538), een alchemist, n.l. Hermen Venraid (zie: Van Hasselt, Geldersch Maandwerk II bl. 337) was verbonden. Zie ook een voorbeeld uit 1565 in Gelre, Bijdr. en Med. XXIX bl. 174.

9) V. bl. 290.

10) Hij werd in 1732, even voor zijn huwelijk, tot graaf verheven en is de 2de zoon van Hans Willem Bentinck tot Diepenheim, heer van Drimmelen, graaf van Portland, en vertrouweling van Prins Willem III, die in 1682, ter verkrijging van een stem in de Vergadering der Staten van Holland, de heerlijkheden Rhoon en Pendrecht had gekocht van Pieter van Duiveland.

[p. 90]

Pompadour dans toute l'abondance d'un coeur dont les sentimens pour vous Madame, vous sont connus depuis longtems, et sont très sûrement dignes du coeur et de la beauté de l'âme qui les a fait naître.....¹¹⁾.

14 Maart 1760. Joseph York, Engelsch gezant te 's-Gravenhage aan Minister Holdernesse te Londen:..... Your Lord knows the History of that extraordinary man by the name of Count St. Germain who resided some time in England where he did nothing, and he has within these 2 or 3 years resided in France where he has been upon the most familiar footing with the French king, Mad. de Pompadour, Marq. de Belle-Isle etc., which has procured him a grant of the Royal Castle of Chambord and has enabled him to make a certain figure in that country..... This man is within this fortnight arrived in this country; he appeared for some days at Amsterdam, where he was much caressed and talked of.....

In een particulier briefje voegde de Gezant er aan toe:..... he is an old soft speaking courtier, very devout, but very well au fait of the interior of Versailles and upon an agreable footing, respected and esteemed by the French King and distinguished by Him upon every occasion; he is personnally known to the King of Prussia by the different journeys he made to Berlin..... If what he says is true, or only a 100th part of it, France must make peace.....¹²⁾.

22 Maart 1760. Koning Frederik de Groote aan den Pruisischen Gezant Hellen te 's-Gravenhage: J'ai peine à croire que le roi de France voudrait charger un sujet qu'on ne saurait envisager que comme un avonturier d'une commission aussi importante que celle de négocier la pacification des troubles (het betreft de beëindiging van den oorlog tusschen Frankrijk en Engeland). Vous ferez bien d'observer cet homme..... Il n'était pas muni de lettres de créance en forme, mais il montrait quelques pièces, qui prouvaient, qu'il n'était pas là sans aveu, mais par ordre exprès de la Cour de Versailles.....¹³⁾.

17 April 1760. De Fransche Gezant Comte d'Affry te 's-Gravenhage aan Minister Duc de Choiseul te Parijs (2 dagen na een bezoek aan den Raadpensionnaris, wien hij een verzoek had overgebracht om St. Germain in staat van beschuldiging te stellen)..... I feared instantly that the escape of M. de St. G. would be facilitated, and what I feared has happened.

I expected news of this affair yesterday morning when M. de Kauderbach came to see me. He asked me if I knew of the departure of M. de St. G. I told him I did not; he informed me that the

11) V. bl. 287.

12) V. bl. 293.

13) V. bl. 296.

[p. 91]

evening before last, between 7 and 8 o'c., M. de Bentinck had been to the house of his adventurer, that he had left him again before 9 o'c., that then M. Pieck de Zoelen had come there, that he did not stay very long, that afterwards M. de Bentinck had come again between 9 and 10, and that he had remained there until after midnight; that M. de St. G. had gone to bed, and that at 5 o'c. in the morning he had taken his tea, and that a lackey of M. de Bentinck's had appeared at the door with a hired carriage and four, into which this rascal stepped, but the landlord could not tell what road he had taken, nor could he say if M. de Bentinck's lackey went with him.

This departure was so hasty that he left at the house of the landlord his sword and his belt and a packet of ‘coepeaux’ (?) either silver or tin, and some bottle of some unknown liqueur..... I believe the rascal to be sorely pressed for money. He has borrowed from the Jew Boas two thousand florins for which he has deposited with the Jew three opals, real or false, in a sealed paper. The two thousand florins should be repaid on the 25th inst.....¹⁴⁾.

Graaf de St. Germain was inderdaad met hulp van Bentinck via Hellevoetsluis naar Engeland vertrokken; Comte d'Affry, die een waakzaam oog op hem hield, rapporteerde 12 Mei:..... ‘M. de Galitzin (d.i. de gezant van Rusland) informs me that the so-called Comte de St. Germain, on reaching England, found a State messenger who prohibited him going further, and who had orders to reembark him on the first vessel that sailed. He has probably returned to Helvoet, but it is clear, that he would not have lost a moment in leaving the territory of the Republic’..... en den 14^en d.a.v.:..... ‘He returned to Hellevoetsluis and went on immediately to Utrecht, and from thence to Germany. M. d'Yorke thinks that he will go to Berlin, or join His Prussian Majesty’.....¹⁵⁾.

Elders blijkt, dat St. Germain met M. de Galitzin was overeengekomen, dat hij onder den naam van Odar naar Rusland zou vertrekken.

Bentinck's houding in dezen vindt een verklaring in het volgende:..... ‘Die Ansicht Ludwigs und des Triumvirats Pompadour, Belle-Isle und Saint-Germain war einen Sonderfrieden mit England und Preussen vorauszuschicken. Der König bestand darauf im Haag, der einzigen neutralen Stadt, wo alle Mächte durch ihre Gesandten vertreten waren, Schritte zu tun. Er stellte seine geheime Diplomatie für diesen Zweck zur Verfügung und sandte seinen bewährten Diplomaten Saint-Germain, welcher “alles wusste und berechnete”, dorthin mit den nötigen Anweisungen und Briefen, welche ihm -

14) II. bl. 181.

15) II. bl. 194.

[p. 92]

ohne Choiseul und den Gesandten d'Affry - Zutritt zu den Gesandten und den vornehmen Persönlichkeiten von Amsterdam und Haag erwirken würden’.

‘Sein Mitarbeiter Casanova¹⁶⁾ war ihm vorausgegangen, das Terrain in Bankiers- und Handelskreisen in Amsterdam zu sondieren, damit er dort eine französische Anleihe von 20 Millionen unterbringen könnte..... Saint-Germain verliess Anfang 1760 die Stadt Paris und stattete in Amsterdam den Brüdern Hope, Bankiers und Verwalter der ostindischen Kompagnie, seinen ersten Besuch ab, mit Rücksicht auf die erwähnte Anleihe’.....¹⁷⁾.

18 April 1760 vermeldt Graaf Bentinck in zijn dagboek, dat hij met warme aanbeveling van Mr. Yorke een zekeren Mr. Linières had ontvangen om patent te vragen voor een nieuwe uitvinding van een machine¹⁸⁾...... D'Affry, die op bezoek kwam, deelde mede, dat deze persoon in contact stond met St. Germain, een hoogst merkwaardig man, omtrent wien allerlei verhalen gingen, b.v. dat hij den Steen der Wijzen bezat, 100 jaar oud was, ook al zag hij er uit als een veertiger. Verder zou hij hem ontmoet hebben ten huize van de Prinses de Montauban. Te Versailles was hij een welkome en bekende persoonlijkheid, die dikwijls bezoeken aflegde bij Mad. de Pompadour. Verder gaf hij bizonderheden over diens gulheid voor wat betreft schilderijen, juweelen en rariteiten. Yorke noemde St. G. een opgewekten en zeer beschaafden man, die zich had ingedrongen bij Mad. de Pompadour, en tot wiens beschikking de Koning het kasteel van Chambord had gesteld.

Na menige loftuiting schrijft Bentinck verder, dat St. Germain van Amsterdam was gekomen met Mevr. Geelvinck en den Heer A. Hope, en dat hij er dagelijks ontvangen werd ten huize van Burgemeester Hasselaar; in Den Haag werd hij door de familie Hasselaar aanbevolen bij A. Pieck van Soelen en geïntroduceerd bij Mevr. Van Byland en anderen. Op den geboortedag van den Prins van Oranje nam ik hem mee naar het bal, waar hij werd aangesproken door genoemde personen.

Tijdens deze dagen verkeerde hij dagelijks met d'Affry en dineerde te zijnen huize, alvorens naar Amsterdam terug te keeren. In afwachting hiervan liet d'Affry hem 2 dagen wijn en spijzen bezorgen voor die reis en toen hij nog niet vertrok, dineerde hij ten huize van d'Affry, toen ik hem in zijn eigen belang moest aanraden vandaar te vertrekken.....¹⁹⁾.

27 Juni 1761 meldt d'Affry in een verslag: A man who calls himself a gentleman of Franche Comté who bears the name of

16) In 1758 kwam hij in Holland met een pas van den Ned. Gezant te Parijs, M. Lestevenon van Berkenrode. Meermalen bezocht hij den Franschen Gezant d'Affry en den bankier Tobias Boas; hij pleegde oplichterijen ten koste van goedgeloovige dames o.a. de markiezin d'Ufé, voor wie hij effecten kwam verkoopen.

17) V. bl. 98.

18) Octrooi voor François Xavier Darles (of d'Arles) de Linière van 17 Maart 1762 (Acten der Staten-Gen. 3374, 3de deel) voor een mechanisme, aan te drijven door vele (100) werklieden en bruikbaar voor heien, uitdiepen van havens, heffen van lasten, alsmede van een nieuw soort pomp.
In 1761 had Linière consent verkregen in Overijssel, Zeeland en Gelderland en in April van hetzelfde jaar brachten François Xavier d'Arles de Linière en Louis César Virette een gelijksoortig verzoek voor bij de Staten van Holland. Laatstgenoemde is blijkbaar dezelfde persoon als Louis César de Vivette, équier, te Londen, die 26 Maart 1764 een bedrag van f 15.000 aan voorgeschoten gelden op St. Germain, graaf van Ubbergen, tracht te verhalen (zie boven). Bovendien mag uit de omstandigheid, dat aan het verkrijgen van een octrooi delicate moeielijkheden verbonden waren, wel verondersteld worden, dat de graaf de St. Germain gelegenheid vond om door zijn internationale connecties octrooibezorger te zijn.

19) II. bl. 208 e.v.

[p. 93]

Linières, came here some years ago, about the same time as the so-called Comte de St. G.: they had formed a society, in which, however, St. G. did not appear publicly, for the construction of hydraulic machines. They had issued shares in order to provide funds for this undertaking.... He undertook and carried out the construction of this machine in the town of Voorburg.....²⁰⁾.

23 Maart 1762. De Fransche Gezant d'Affry te 's-Gravenhage schrijft aan Minister Duc de Choiseul te Parijs: Le prétendu Comte de S.G. qui étoit venu ici il y a deux ans, qui y avoit débitté qu'il étoit muni de pleins pouvoirs pour entamer une négociation entre nous et l'Angleterre, a erré depuis ce tems dans les provinces de la République et ses environs, sous des noms empruntés, et en se cachant avec soin, mais j'ai apris peu de jours que, sous le nom d'un négociant d'Amsterdam, nommé Noblet, il avoit acquis une terre en Gueldre, nommée Huberg (d.i. Ubbergen), que M. le Comte de Welderen a vendu, et sur laquelle il n'a pourtant encore payé qu'à peu près trente mille francs argent de France.....²¹⁾.

Ook Gijsbert Jan van Hardenbroek wijdt in zijn Gedenkschriften (VI) de volgende zinsneden aan onzen kasteelheer:

Aug. 1762..... ‘Dat die soogenaemde graef St. Germain thans op Ubbergen bij Ni(m)wegen woont; dat hij nog een riddermatig stuk goed buiten Zutphen heeft; dat hij een groot laboratorium aan sijn huis heeft; dat daer gantsche dagen in sit; dat de schoonste couleuren aen alle dingen kan geven die men maer bedenken kan, alsse aen leer etc.; dat hij een groot philosooph en kenner der natuur is, seer wel spreekt, deugtsaem schijnt, een Spanjaerd lijkent van geboirte, van grooten huise; dat hij van wijle sijn vr(ouw) moeder met aendoening spreekt; dat sich somtijts ondertekent Pr. d'Es... (panje?); dat hij 't (hart) hoog draegt; dat hij fabriquen in de republicq wilde favoriseeren, dog gene stadt of provintie in prejuditie van de andere, want dat Amsterdam hem reets avantages hadde gebooden, mits de voorwaerde van exclusif; dat veel dienst aen Gronsveld gedaen heeft nopens 't leggen en besorgen der couleuren voor die sijn porcelainfabricq bij Weesep; dat seer wel met (Bentinck, heer van) Rhoon is, telkens met hem gaet spreken en correspondeert; ook ene ongemene buitenlandse correspondentie heeft; dat aen alle de hoven bekent is;..... Denselve is dikwils t'Amsterdam, komt veel bij G. Hasselaer (de burgemeester), heeft ongemene fraaie stenen, rubis, saphirs, emeraude, diamanten. Men segt hij de konst soude weten om diamanten helderder water te geven en om fraaie couleuren op steenen te leggen etc.; is seer genereus, heeft groote

20) II. bl. 196.

21) V. bl. 288.

[p. 94]

goederen in de Paltz en elders in Duitschland; logeert t'Amsterdam dan in 't herenlogement, dan elders wederom, betaelt overal wel.

Thans is hij van Amsterdam vertrokken, heeft kleeren, kanten, jae selfs gelt van de paruikemaker Chaudon geleent, dat hem binnen agt dagen soude betalen, dog heeft hem een brief om nog agt dagen uitstel geschreven. Hij heeft maer een apartement te Chambor(d) in Vrankrijk gehadt’.....²²⁾.

Nu wij voldoende georiënteerd zijn omtrent de plaats, welke St. Germain innam bij de internationale verhoudingen van ongeveer 1760, zijn enkele mededeelingen omtrent zijn verleden hier op haar plaats. Gelijk alle alchemisten, betrachtte ook deze groote geheimzinnigheid omtrent zijn naam, geboorteplaats, jeugdjaren, zijn geheele doen en laten. Eerst toen de archieven meer toegankelijk werden gesteld voor onderzoekers, kwam aan het licht, dat hij een zoon was van Franz Rakoczi²³⁾, telg uit een Zevenburgensch magnaten-geslacht, die in 1694 de oudste dochter van den landgraaf Karl van Hessen-Rheinfels huwde. Na inzegening van het huwelijk door den Aartsbisschop van Keulen, vertrok het echtpaar naar Zevenburgen, waar Rakoczi zich aan het hoofd stelde van een opstand, welke ten doel had Transsylvanië van de Habsburgers te bevrijden. Deze poging mislukte; hij moest naar Polen vluchten en zijn rijke bezittingen werden verbeurd verklaard. Hoewel Lodewijk XIV hem een jaargeld van 100.000 pond toekende, trok hij zich eerst terug in het klooster Saint-Germain, waar hij zich wijdde aan natuurkundige en philosophische studiën, daarna in een vlek aan de zee van Marmora, waar hij in 1735 overleed. Zijn echtgenoote stierf reeds in 1722 in een klooster te Parijs; zij liet hem 2 zonen na: Joseph, de hoofdpersoon van dit opstel, omstreeks 1700 geboren, en George, die een markiezin de Béthune huwde en in 1756 overleed.

Ook Joseph beproefde een opstand te verwekken in zijn vaderland, doch dit was eveneens tevergeefsch; hij moest vluchten naar Turkije, van waar hij een bericht omtrent zijn overlijden deed verspreiden. Spoedig de Turksche taal machtig zijnde, verheugde hij zich als Pacha Bonneval in het vertrouwen van den Sultan.

In November 1735 vertoefde hij te 's-Gravenhage bij de Wed. Vincent ‘op den Nieuwen Haven in de Tuynlaan’, eigenares van een groote collectie rariteiten, welke zelfs door vreemde vorsten werd bezocht. Daar schreef hij o.a. een bewaard gebleven brief aan den hofarts Sloane te Londen, een boekverzamelaar, wien hij een ouden Bijbel te koop aanbood²⁴⁾.

22) VI. Deel I.

23) Zijn portret staat afgebeeld op de in 1926 door de Hongaarsche Regeering uitgegeven bankbiljetten.

24) Sloane (1660-1752) was tevens botanist en verzamelaar van Europeesche vermaardheid. Hij kocht b.v. in 1725 voor £102½ de manuscripten uit de nalatenschap van Engelbert Kämpfer, een chirurgijn, die in Perzië had gereisd, in 1685 in dienst van de O.I. Compagnie kwam, van 1690-1692 op het eiland Decima in Japan had vertoefd en zich in 1693 te Lemgö bij Lippe vestigde. In 1727 gaf hij ze uit in het Engelsch, Hollandsch en Fransch en van 1747-1749 werder ze wederom in het Duitsch vertaald (zie Frankfurter Zeitung 1 Sept. 1940, bijdrage van Th. Heusz).

[p. 95]

In 1737 verbleef St. Germain aan de hoven te Toscane en Turijn, bezocht te Avignon zijn vriend Eugène van Savoye onder den naam van Humbert de Beaujeu, reisde over Venetië naar het hem bekende Constantinopel, waar hij thans onder bescherming stond van den Ned. Gezant Calkoen²⁵⁾. Terugkeerende door Tunis en Algiers, bracht hij daarna bezoeken aan zijn tantes, gehuwd met de vorsten van Sardinië en Savoye. Hier kreeg hij een kijk op de diplomatieke verhoudingen tusschen Engeland en Frankrijk, waarin hij zich nadien meer in het bizonder verdiepte.

Van 1738-1742 strekte hij zijn reizen uit tot in Perzië; volgens zijn eigen verklaring was het hier, dat hij aanving de geheime natuurwetten en de Oostersche wijsheid te bestudeeren en een uitgebreide kennis van diamanten en edelsteenen opdeed.

Na zijn terugkeer in Europa kwam St. Germain te Parijs, waar de Fransche koning hem vriendelijk ontving en zoo'n goeden indruk van hem kreeg, dat hij hem opdroeg het volkskind Jeanne Lenormand-Poisson, de latere Mad. de Pompadour, te onderrichten. Tusschen leermeester en leerlinge ontstond een vriendschapsverhouding, welke later ver over de landsgrenzen zou reiken.

In 1745 vertoefde hij in Engeland, korten tijd later te Weenen, waar hij in de hoogste kringen verkeerde. Toen bracht hij een tweede bezoek aan Indië, waaromtrent hij later aan graaf von Lamberg schreef: ‘I am indebted for my knowledge of melting jewels to my second journey to India’. Lang kan hij daar niet vertoefd hebben, want in 1747 was hij onder den naam van Guasco in Den Haag om een uitgever te zoeken voor Montesquieu's ‘De l'esprit des lois’, en in 1748 was hij aanwezig bij het vredescongres te Aken. In September 1752 werd aan Guasco een diplomatieke zending opgedragen naar Weenen, waar hij bezoeken bracht aan den Keizer en aan den hofarts G. van Swieten.

In de daartusschen liggende jaren zagen verschillende publicaties van zijn hand het licht en werden zijn antwoorden op een drietal prijsvragen bekroond met het eerelidmaatschap van de Académie Royale des Inscriptions et Belles Lettres. Zijn benoeming tot Domheer te Doornik, waaraan de helft der inkomsten van den Dom te Mechelen was verbonden, maakte hem voldoende onafhankelijk om in den vervolge af te zien van het jaargeld, dat hij geregeld van Keizerin Maria Theresia had ontvangen.

Montesquieu, die zijn vriend erg dankbaar was, omdat deze zijn werk vrij had gekregen van de censuur der Jezuieten, schonk hem 100 morgen land en een reeds vroeger tijdelijk door hem betrokken

25) Zie voor deze hoogst merkwaardige persoonlijkheid: Grand-Seigneur, door Mevr. M.C. van Zeggelen (1941).

[p. 96]

laboratorium nabij zijn kasteel in Languedoc; de bedoeling was, dat hij er landbouwkundige proeven, o.a. met klaver, zou nemen. Het bleef bij een kort bezoek. Het trok St. Germain meer aan om onder zijn naam als Malthezer ridder, n.l. De Solar, benoemd te worden tot gezant van Malta bij den Heiligen Stoel (1756). Hij was daar tevens gezant van Sardinië en kwam er in aanraking met den Duc de Choiseul en Baron von Gleichen.

In 1758 vertrok St. Germain onder den naam van Dutens met een opdracht naar Engeland, en vond tevens tijd voor het uitgeven van verschillende nieuwe geschriften. Voor de groote diensten, aan Engeland bewezen, schonk de Engelsche Koning hem een pensioen van 2000 kronen 's jaars. Toen hij het daarop volgend jaar te Parijs terugkeerde, stelde Lodewijk XV vertrekken in het kasteel van Chambord te zijner beschikking, benevens een gebouw voor het doen van proefnemingen. Gezant Von Gleichen, die hem aldaar wederom ontmoette, beschrijft den Graaf in diens opvallend schitterende kleeding, vermeldt zijn samenkomsten met het hof te Versailles, zijn uitgezochte verzamelingen van schilderijen en edelsteenen, doch ook de lichtgeloovigheid zijner toehoorders. De charme, welke van hem uitging, moest steeds - ook door zijn tegenstanders - worden erkend. Wie zou uit zijn mond niet de kunst willen vernemen van een gelukkig en lang leven?

Daar de Koning en zijn omgeving ernaar verlangden den oorlog met Engeland te beëindigen, wist hij niemand, aan wien hij de voorbereiding tot den vrede beter kon opdragen dan St. Germain. De beroepsdiplomaten waren het hiermee zóó weinig eens, dat - zooals we boven gezien hebben - onze Graaf in 1760 met behulp van graaf Bentinck naar Engeland moest vluchten en ook daar werd uitgewezen. Op geheimzinnige wijze vertrok hij toen naar Rusland, waar hij in 1739 reeds een bezoek aan Keizerin Anna had gebracht om haar uit naam van den Franschen koning een bezending van 16.800 flesschen Champagnewijn aan te bieden. Nu kwam hij er den Franschen invloed versterken; hij las de geschriften van Voltaire en Montesquieu voor en verspreidde ze, hetgeen niet naliet indruk te maken. Onder den naam van Odar kwam hij in hoog aanzien bij Catharina II, werd haar particuliere secretaris en zelfs hoofd van het complot, dat Czaar Peter afzette en Catharina op den troon bracht²⁶⁾.

Onmiddellijk na de Russische revolutie vertrok St. Germain, rijkelijk beloond, weer naar de Nederlanden, waar hij een terrein zocht om het resultaat zijner geheime experimenten in toepassing te brengen.

26) V. bl. 104 e.v.. In 1776 vertrok St. Germain opnieuw naar Rusland en speelde er onder den naam van Dr. Samuel Rogerson, Schotsch arts, een dubbele rol van lijfarts en van diplomaat.

[p. 97]

In de 2^de helft der 18^de eeuw ontstond er namelijk een verhoogde belangstelling voor het verven van linnen en wol, voor bleekerijen, het in kleuren bewerken van leder, enz.. Vorstelijke personen, de Fransche Académie en ook Mad. de Pompadour gingen voor in aanmoediging van dit streven. Nieuwe cultures werden overgebracht: meekrap uit Armenië naar Avignon en uit de Levant naar Florence; roode indigo kwam uit Schotland, blauwe uit Indië en Amerika. Het behoeft ons dus niet te verwonderen, dat de bereisde en veelzijdig ontwikkelde Graaf, kennis makende met nieuwe, uit Oostersche landen afkomstige bewerkingen, welke o.a. te Turijn een begin van uitvoering vonden, deze tot een onderwerp van studie in zijn laboratoria maakte. Hij verscheen in de hoogste kringen, gekleed in stoffen, geverfd met door hemzelf vervaardigde schitterende kleuren en tinten en maakte zóó reclame voor eigen vindingen. Hij wist, dat effectvol Saksisch blauw verkregen werd door oplossing van indigo in rookend zwavelzuur, dat de inwerking van cochenille op wol een prachtige karmozijn-scharlakenkleur te voorschijn tooverde, hij wist de kleurrijke Braziliaansche houtsoorten te waardeeren op nieuwe mogelijkheden en al deze kennis te benutten in kringen, waar hij reeds op grond van zijn beminnelijke, persoonlijke eigenschappen als een welkome gast ontvangen werd. Voor den ‘conte pour rire’, zooals Frederik de Groote hem in een brief aan Voltaire noemt, den man ‘d'une élégance naturelle’ (volgens baron Grimm), voor den ‘bezitter van fabelachtige rijkdommen’ en in het bezit van een levenselixer, dat ‘een hoogen gelukkigen leeftijd verzekerde’, den muziekvirtuoos, kunstkenner, anecdotenverteller, den chemicus, uitvinder en geluksvoorspeller, stonden alle salons open. Hij won de harten der dames en de beurzen harer echtgenooten. Het schoone geslacht dong naar een handkus van den zoo suggestief spraakzamen man, die naast zijn hoofsche vormen, nauwkeurig wist, welke kleur van kleeding en juweelen, welke schoonheids- en geneesmiddelen, het best pasten voor zijn aanbidsters.

Toen dus St. Germain met zijn veranderlijken, ongedurigen aard, en gewoon aan een zwervend leven, in de jaren 1762-1765 zijn vindingen ‘ten algemeenen nutte’ in toepassing ging brengen en zich daarvoor begaf op industrieel gebied, behoefde het geen verwondering te wekken, dat zoo iemand zijn ondernemingen na korten tijd met het grootste gemak aan haar lot overliet. Dat blijkt o.m. uit de oprichting van:

A. Een porceleinfabriek te Weesp.

Voor zijn plannen tot oprichting van deze fabriek, wist St. Germain

[p. 98]

zich de medewerking te verschaffen van den slotvoogd te Muiden, graaf Bertrand van Gronsfeld-Diepenbroeck, en van den Amsterdamschen burgemeester G.A. Hasselaar. Zelf een uitstekend teekenaar en schilder zijnde, verbond hij aan deze fabriek de kunstenaars in hun vak: N.J. Gouron, L.V. Gerverot en Marchand. In gunstige tegenstelling met het zachte porcelein van Sèvres, werd een hardere kwaliteit verkregen. De directie trachtte het geheim ervan tevergeefs aan te bieden aan Minister Choiseul en was, niettegenstaande de bereikte alleszins gunstige resultaten, genoodzaakt om de fabriek in 1771 te sluiten. Zij ging, zonder de vaklui en zonder het geheim, over op Ds. De Mol, die den inventaris overbracht naar Oud-Loosdrecht²⁷⁾.

De ondervonden tegenspoed was ten slotte niet geringer dan die, waarvan de alchemist Böttger, de uitvinder van het Meissner porcelein, getuigenis aflegde door boven zijn werkplaats te schrijven:

Gott unser Schöpfer
Hat gemacht aus dem Geldmacher einen Töpfer.

27) Omtrent de porceleinfabrieken te Oud-Loosdrecht en te Amsterdam aan den Amstel bij het Zwijnsrak treffen we uitgebreide bijzonderheden aan in het Tijdschrift Oud-Holland, nl. van Jhr. B.W.F. van Riemsdijk en Mr. W.F.H. Oldewelt, resp. van 1915 bl. 165 e.v. en 1932 blz. 193 e.v. De schrijvers verontschuldigen zich, dat zij geen gegevens kunnen verstrekken omtrent de oprichting van de fabriek te Weesp.

B. Een vilt- en lederfabriek te Doornik.

In 1763 demonstreerde St. Germain zijn vindingen voor graaf Cobenzl, gezant te Brussel, met zooveel succes, dat deze aan graaf Kaunitz, kanselier te Weenen, rapporteerde: ‘S.G. weiss alles und tut sich durch Edelsinn hervor. Aus gemeinem Leder macht er den prächtigsten Saffian. Seine Farbstoffe zur Färbung von Seide, Wolle und Holz lassen alles hinter sich was existiert’. Hij was van meening, dat het een staatszaak was om St. Germain te steunen en hem daarom alleen reeds werkplaatsen en door tusschenkomst van het bankiershuis Nettine te Brussel, ook voorschotten ter beschikking te stellen. Kaunitz was het niet eens met deze opvatting en oordeelde over den Graaf de Surmont, zooals hij zich te Doornik noemde: ‘er ist berüchtigt und verdient kein Vertrauen. Sein Leben ist eine fortwährende Prahlerei²⁸⁾..... es wäre jedoch nicht ausgeschlossen, dass sich unter den vielen Rezepten noch einige sehr brauchbare befänden’. Cobenzl verstrekte nieuwe inlichtingen: ‘..... unser Mann besitzt in Holland ein Landgut, welches zu zwei Drittel bezahlt ist. Seine Fonds werden von dem Kaufmann, welcher sie in Seeland verpfändet hat, auf mehr als eine Million geschätzt. Er lässt sie jetzt zurückfordern, damit sie von Nettine aufbewahrt werden’. Enkele maanden later, in Juni 1763, is Cobenzl nog even enthousiast: ‘..... als ich ihn Mad. Nettine vorstellte, war sie ebenso begeistert über seine Begabung wie ich. Daraus entstand eine

28) De Mémoires van Casanova geven hieromtrent meer licht.

[p. t.o. 99]

het huis ubbergen omstreeks 1845 (naar een daguerrotype).

[p. 99]

grosse Freundschaft..... seine Farbwaren sind ausgezeichnet, seine Ledersorten von grosser Bedeutung und die Filzhüte können ein wichtiger Handelsartikel sein..... das Geschäft wurde gegründet und Nettine gewährte die erforderlichen Darlehen, da der Graf dazu nicht mitwirken wollte.....’ Cobenzl wil niet van bezwaren weten; een maand daarna is ‘..... das Färben von Wolle, Seide, Garn, Ziegenhaar und Baumwolle durch Bestellungen gesichert...’, doch Nettine had in dien korten tijd reeds meer dan 200.000 florijnen voorgeschoten. Daarom vreesde Kaunitz, dat St. Germain ‘eines Tages das Hasenpanier ergreift’, en vraagt hij: ‘Geht Surmont freiwillig fort oder jagt man ihn endlich weg? Im ersteren Fall darf man wohl darauf achten, dass er das Geld von Nettine nicht mitnimmt.....’

Aangenomen wordt, dat St. Germain alle schulden betaalde; of de fabriek ooit rendeerde, is niet bekend. Alvorens Doornik te verlaten, liet de Graaf de Surmont een schilderij van Raphaël uit Parijs komen en gaf het ten geschenke aan Cobenzl uit dank voor de ondervonden medewerking. De geheime recepten en de leiding der fabrieken gingen over op een zoon van Nettine.

C. Bleekerijen enz. te Ubbergen.

Toen de gebr. De Mist de Graafschap en vrije Heerlijkheid van de Gravin van Welderen kochten²⁹⁾, moet dit - zooals logisch uit het voorgaande volgt - geschied zijn ten behoeve van hun lastgever, St. Germain, die nimmer de volle koopsom heeft voldaan, zoodat er ook geen overschrijving op zijn naam heeft plaats gehad. Wat beoogde de Graaf, behalve een vriend(in) ter wille te zijn?

Het is bekend, dat sommige streken zich beter eigenen voor het bleeken dan andere. Licht, lucht en water oefenen eenzelfden invloed uit als het thans veel gebezigde chloor. In de heerlijkheid vond hij de beschikking over veel zuiver water in de nabijheid van het kasteel en er was reeds een weide ‘ten eenenmale tot Bleyck geappropieert’, gelegen aan het Meer³⁰⁾ buiten de Hoenderpoort der stad Nymegen. Dan bevonden zich in de stad en haar omgeving leerlooierijen³¹⁾, die voor de leerbewerking - rooken, zouten, weeken - overvloedig vlietend water³²⁾ en eikenschors uit de heerlijkheidsbosschen behoefden. Duurde het looien 3 tot 5 maanden en geschiedde de ontharing op ouderwetsche wijze met behulp van kalk, St. Germain vond hier de gelegenheid om chemische middelen te doen toepassen ter bekorting van de behandeling.

Zonder twijfel zijn er meer plannen gemaakt, waarvan geen gegevens te onzer beschikking staan. De gebr. De Mist⁷⁾ zouden

29) In den catalogus eener veiling bij Fred. Muller & Co te Amsterdam van Mei 1909 komt voor onder N. 382: ‘Documents concernant Genoveva Maria van Welderen, née Van Steenhuys, dame d'Ubbergen. Contrat de vente avec les frères De Mist’.

30) Hopman Gerlach van Gendt en Juffr. Johanna Heysen, echtelieden, verklaren voor 130 Caroliguldens een stuk grond op te dragen aan Cornelis van Driel ‘sodane Bleyck' en weyde, ten eenenmale tot Bleyck geappropieert’, gelegen aan het Meer buiten de Hoenderpoort der stad, vrij erf, uitgenomen een thyns aan de Vrouwe der Heerlijkheid, groot 24 st...... 8 Sept. 1712 (VII, transport).

31) Reeds in 1426 worden kalk- of looikuipen vermeld ‘by der Schoemeckerschen hoff’, d.i. een ‘loehoff’ buiten de Hezelpoort. De ‘Schomekers ambachtsbrieff’ van 1523 bevat tal van voorschriften omtrent looien enz.. De looierij aan den Ubbergschen Weg verdween als gevolg van het slechten der wallen (X. Deel II bl. 69 e.v.).

32) Bier en water van Nymegen stonden van ouds bekend als goed (X. Deel I bl. 227 e.v.).

7) Toch bevat dit dagboek - uitgegeven door H.D.J. van Schevichaven (Arnhem 1906) - wel eenige zinsneden, welke een kijk geven op de gebr. De Mist, die te Nymegen ook nog een politieke rol speelden, b.v.: ‘De Mist, qui a beaucoup de vent dans la tête (bl. 85); Ce sont d'insuportables gens (bl. 98); intrigant et brailleur (bl. 151); Je les croi de bonne foie, mais ils sont imprudens et ne voient guère plus loin que leurs nes (bl. 159); Ces fripons me doivent quinze cens florins, voilà donc à quoi devoient aboutir toutes les folles menées de ces misérables (bl. 259); J'apprends que les De Mist, outre la somme que j'ai dite, doivent encore à un négociant d'Amsterdam, nommé Ferrant, plus de 70.000 florins (bl. 260); Il est clair que je perds mes f 1500. Un bourgeois de Nimègue, nommé Elders, se trouve bien à plaindre. Les De Mist lui doivent f 2000 (bl. 261); J'ai renoncé à ma prétention sur les De Mist moyennant un rabais de 50 pour cent. C'est avec l'avocat Morrees que j'ai conclu cette affaire (bl. 285).
Het schijnt mij toe, dat De Beyer in zijn dagboek de familie Van Welderen opzettelijk buiten beschouwing heeft gelaten, want omtrent het geruchtmakend proces, dat de tot het R.K. geloof overgegane Steven Adriaan graaf van Welderen in die jaren voerde tegen W.A. de Quay, een stiefbroer van zijn vrouw, over het bezit van den Dukenburg, en dat eindigde met den verkoop ervan in 1767, vermeldt hij evenmin iets (Zie: Gelre, Bijdr. en Meded. I bl. 200 en XV bl. 528).
In 1768 had de graaf van Welderen in huur een huis aan de Lange Burchtstraat te Nymegen. Het werd in 1768 voor f 14.350 verkocht aan Mr. J. Moorrees, met uitzondering van de door hem zelf aangebrachte behangsels. De erven Moorrees verkochten het weer in 1793; zie: Van Schevichaven, Straten, Markten enz. in Nymegen bl. 27. Zijn eigen huis en hof aan de Oude Stadsgracht verkocht hij in 1769 aan baron van Lynden; zie: ib. bl. 176. Zijn broeder Steven Adriaan, de Waldgraaf, had in 1762 een huis in de Hersteeg gekocht en bewoonde dat met zijn 2de vrouw Arnoldina R.A. van Hasselt; zie: ib. bl. 85.

[p. 100]

er meer van kunnen hebben vertellen. De aanwezigheid van een papier- en van een stijfselfabriek³³⁾ boven het kasteel, misschien ook wel de bierbrouwerij naast Beekmansdal, moeten den vindingrijken Graaf beslist nieuwe perspectieven geopend hebben, alvorens hij de transactie aanging; ook voor de molens - een windkorenmolen op het veld buiten de Hunnerpoort³⁴⁾ en een wind-oliemolen in het Hengstdal - zou wel een nieuwigheidje bedacht zijn, indien aan St. Germain de tijd gelaten ware en het faillissement De Mist de overschrijving niet bemoeilijkt had. Ook een winstgevende exploitatie van de minerale bron³⁵⁾, waaraan de villa Bronhuizen haar naam ontleent, en waarvoor Dr. Degener in 1745 geen toestemming van de Gravin had kunnen krijgen, of het verzamelen van Romeinsche oudheden³⁶⁾, welke nog volop in de heerlijklijkheid te vinden waren, lag geheel in zijn lijn en zou hem terdege zijn toevertrouwd geweest. Nu viel er van zijn verblijf aldaar geen ander resultaat te boeken dan een aanplant van enkele exotische houtsoorten. De papiermolen, die in 1709 was opgericht door de Gebr. Ankersmit, en een bate van 60 goudguldens per jaar opleverde³⁷⁾, moest gesloten worden en een perceelsgewijze verkoop van de heerlijkheid was aanstaande.

Veel werd opgegeven van zijn verzameling schilderijen te Nymegen; zij werd bezocht door schilders van naam als Van Loo³⁸⁾ e.a., doch toen ook hierop beslag was gelegd, bleek zij van geringe waarde te zijn. Wel had de Graaf belangstelling gewekt voor de toepassing van voor dien tijd buitengewone kleuren van eigen vinding en voor het feit, dat hij zelf het palet wist te hanteeren.

Het zal den belanghebbenden veel hoofdbrekens gekost hebben om zich, zonder in opspraak te komen, uit den scheeven toestand te redden. Behalve de verschenen renten, eischten de leden- der familie Smits de eertijds voorgeschoten f 50.000; op het resteerend deel van de gebr. De Mist moest f 5000 worden verhaald; hoe de Graaf St. Germain, die ongeveer f 30.000 had afbetaald, hoe L.C. de Vivette, die voor buitenlandsche schuldeischers optrad, hoe Heineman en andere reeds genoemden het met den vertegenwoordiger der Gravin eens zijn geworden, blijft een geheim. Wèl is bekend, dat het Nymeegsche raadslid Pieck de oplossing vond in het uitschrijven van een obligatieleening, groot f 61.000, ten laste van de stad Nymegen, die als gegadigde voor de heerlijkheid optrad. De erven Smits namen hierin deel voor een bedrag van f 33.000, zoodat de stad in de gelegenheid kwam om beleend te worden met Graafschap en Heerlijkheid Ubbergen. Van Schevichaven geeft een zeer lezenswaardige beschrijving van de ceremonie der in bezit-

33) In het Schependom werden veel aardappelen verbouwd (X. Deel III bl. 211). Omtrent de stijfselfabriek schrijft C. ten Hoet Jzn. in zijn ‘Geldersch Lustoord’, dat zij ‘een zeer witte stijfsel oplevert, hetgeen voornamelijk wordt toegeschreven aan het zuivere bergwater, dat uit de bronnen zelve in de fabriek loopt’.

34) Deze molen bestond reeds in 1597 (X. Deel II bl. 187).

35) X. Deel II bl. 246 en Deel III bl. 196.

36) X. Deel III bl. 184. Zie ook Smetius in zijn Oppid. Batav. bl. 34, 35 en zijn Antiq. Neom. bl. 114 (1678); verder Chronyk van Nymw. bl. 261, 263, 269, e.a..

37) VIII.

38) Bedoeld wordt Ch. Amadée Philippe van Loo, gesproten uit een Nederlandsch geslacht van schilders, dat sedert 1585 afwisselend te Parijs, Amsterdam en Aix vertoefde. Zijn vader, Jean Baptiste (1684-1745), verbleef o.m. aan de hoven te Genua, Turijn en Rome, zoodat het verklaarbaar is, dat de zoon, die ten doop gehouden was door den Prins van Piémont en de Prinses de Carignan, later, toen deze eerste schilder aan het Hof van den Koning van Pruisen was geworden, zeer bevriend werd met den graaf de St. Germain, die zich bij herhaling naar Piémont begaf en zich veelvuldig te Turijn ophield. In de Dictionnaire des Peintres wordt hij genoemd ‘peintre remarquable et de grande habilité’.

[p. 101]

neming op 10 Augustus 1764, welke met de daarvoor gebruikelijke plechtigheid geschiedde³⁹⁾.

Met den gang van zaken maken we kennis, wanneer we in de heerlijkheidsprotocollen van Ubbergen eenige acten opslaan:

27 Juli 1764, waarbij voor f 17.000 overgaat op Mr. J. Moorrees⁴⁰⁾, stadsrentmeester, en Vrouwe Wilhelmina Catharina Stock het heerenhuis, benevens de beide vleugels met de daarin zijnde behangsels, tapijten, spiegels, schilderijen en al 't geen daarin nagelvast en den erve toestendig is, voorts de bijbehoorende tuinen met de daarin zijnde looden en andere beelden, pedestallen, steen en andere banken, vijvers, waterloopen, omliggende cingels, lanen en bijgelegen Sterrenbosch onder Ubbergen, mitsgaders het private recht van visscherij in de Rivier 't Meer⁴¹⁾, voorzoover transportanten daartoe gerechtigd zijn, gelijk ook al de houtgewassen, zoo van opgaande boomen als akkermaals- en hakhout, nevens de weilanden, gelegen tusschen den weg, schietende den berg op omtrent het huis van Willem Waalen, het Rode Hert genaamd, tot aan 't eind der Heerlijkheid aan de zijde van Beek en het Nederrijkswald; en eindelijk mede een weide, de Hooge Weide genaamd, palende West den Haverkamp, Noord den Dijk, Oost aardland en andere weidens, en Zuid den weg tusschen de weiden loopend of wie daaraan geland mocht zijn, onder de Heerlijkheid gelegen.

30 Juli 1764, waarbij Vrouwe Genoveva Maria, gravin van Welderen, volmacht geeft om voor een som van f 72.500 te cedeeren aan gebr. De Mist, nadat de curateele enz. was opgeheven: de Graafschap en vrije Heerlijkheid Ubbergen, bestaande uit Heerenhuis met 2 vleugels, tuinen, vijvers, lanen en Sterrenbosch, met hooge en lage jurisdictie, vrije jacht en visscherij in het riviertje Het Meer, nevens aanstelling van richter, secretaris, schepenen, schout, collecteur van de verponding, schoolmeester, met alle daaronder behoorende erfpachten, thynsen, tienden, bouw-, hooi- en weiland bestaande in den Kopschen Bouwhof, met daarbij gehoorende Kleine Kopsche weide, den Klaverkamp, den Haverkamp, Peppelenkamp, eersten Jan op den Bergskamp, de Hooge weide, het Aardland, het Zwanebroek, de Gemeente den Elskamp, den Langen kamp naast den Peppelenkamp, den Langen kamp naast het Aardland, de Groote Kopsche weide, den 2^den Jan op den Bergskamp, den Molenkamp, den tiend op het Hooge veld, de Rietbaan en Dijk er langs, de Rietbaan bij den Broerdijkschen hof en 't Geerhoekje, de houtgewassen, zoo opgaand als hakhout, de bieraccijnsen en alle verdere uitstekende rechten en gerechtigheden daarbij behoorend...

39) X. Deel III bl. 186.

40) In het boven reeds vermelde Journaal van De Beyer wordt Mr. J. Moorrees, ook in zijn verhouding tot de gebr. De Mist, allerminst geprezen: Moorrees entre pour quelque chose dans l'intrigue de De Mist, si même il n'en est pas le chef (bl. 205); le magistrat a nommé Morrees et le procureur De Fokkert, avec le marchand Wolf pour mettre ordre en qualité de curateurs aux affaires délabrées des De Mist (bl. 260); Mr. Fagel l'avoit chargé de me recommander sérieusement d'éviter tout commerce avec l'avocat M(oorrees) qu'on regarde à la Haye comme un coquin (bl. 312).

41) Het Meer met zijn voormalige plassen of rietbanen was van voldoende beteekenis om als leengoed uitgegeven te worden. Het was niet alleen vischrijk, doch ook een afvoerweg van hout, afkomstig uit de omstreken van Cranenburg. De Heer van Ubbergen hief hiervan tol (X. Deel II bl. 126 e.v.), hetgeen aanleiding gaf tot geschillen met den Heer van Ooy en met de stad Nymegen. Ook zij bevoer het Meer b.v. in 1526, toen de burgers ‘mitten schepen uutvoir’ ter vernieling van het kasteel te Persingen, dat door den Hertog van Gelre was bezet (Van Schevichaven: Sprokkelingen bl. 227 e.v.).

[p. 102]

alles leenroerig aan den Kuykschen Leenhof met 15 goudgulden te verheergewaden.

27 Nov. 1764. Gelijkluidend aan het vorig transport, doch aan J. Moorrees voor f 61.000, advocaat-fiscaal der stad Nymegen, die blijkbaar namens de stad optrad⁴²⁾.

Hiermee kunnen we afscheid nemen van den Graaf de Surmont. Waar bleef de Graaf de St. Germain?

Opnieuw begaf hij zich onder den naam van Dutens naar Weenen en Hannover om een nieuwe uitgave van de philosofische werken van Leibnitz voor te bereiden⁴³⁾, waarover hij in voortdurende correspondentie met Voltaire was. Bovendien arbeidde hij met d'Alembert aan diens groote Encyclopedie. Verder kunnen we zijn spoor volgen in Rome, Piëmont en elders. Deze reizen wisselde hij af met een verblijf te Languedoc, waar hij het hem door Montesquieu geschonken landgoed bezat, waarover een oomzegger van bovengenoemden Bernard, graaf van Welderen, het beheer voerde⁴⁴⁾.

In 1769 wederom te Weenen zijnde, maakte hij aldaar kennis met Graaf Lamberg, die bijzonderheden omtrent den verderen levensloop van St. Germain heeft beschreven. Daaruit blijkt o.m., dat deze te Venetië kans zag om een bleekerij op te richten van vlas, waarop een dusdanige bewerking werd toegepast, dat het groote overeenkomst verkreeg met Italiaansche ruwe zijde. De slimmerd had kans gezien, dat daaraan een honderdtal kloostervrouwen arbeidden, doch er bestaan niet de minste aanwijzingen, dat hij erin geslaagd is om deze plannen te doen verwezenlijken. Weldra vertrok hij - zich thans Bellemare noemende - met zijn nieuwen vriend Lamberg naar Corsica, waar hij in nauwe aanraking kwam met de familie Bonaparte⁴⁵⁾. Hieruit sproot een vriendschappelijke verhouding voort, welke hij tegen het einde van zijn leven nog benut schijnt te hebben.

Als een ander bewijs van zijn groote veelzijdigheid voegen we hier nog aan toe, dat hij in 1773 uit Mantua schreef: ‘Ich habe Wildman belehrt über das Geheimnis, die Bienen zu zähmen und die Schlangen empfindlich für die Vokalmusik zu machen. Ich sah den Wildman in Haag als ich dort verhaftet wurde.....’⁴⁶⁾.

In de jaren 1774-1776 houdt St. Germain verblijf aan verschillende Duitsche hoven, die niet alle even enthousiast waren over hun gast. Alleen de Markgraaf van Baireuth-Ansbach schonk hem gelegenheid om in het nabij gelegen Triesdorf⁴⁷⁾ een laboratorium op te richten. Het waren wederom lederpreparaten en bijzonder fraaie verven voor linnen, zijde en wol, waarmede hij zijn weldoener

42) X. Deel III. Hierop kunnen enkele aanvullingen geven worden, welke in VII zijn aangetroffen.
Verkocht worden:
1766. De Fonteyn of Hartebeek, dat zich in 1651 uitstrekte tot aan het Meer, aan De Beyer, die het in 1796 wederom verkocht.
1773. De bouwhof De Groote Kopsche Hof, die reeds in 1422 wordt genoemd, in 9 perceelen voor f 5476.
1773. Het Hengstdal (in 1424 treffen we den naam Hynxtberch reeds aan).
1773. Het Logement en Herberg Het Roode Hert (thans Waalzicht), in 1566 reeds logement, aan Mr. J. Moorrees, die het in 1779 met den berg erachter voor f 3500 verkoopt aan Kreps, terwijl deze het in 1790 met slechts 2 hont erf voor f 1360 verkoopt aan W. van Roggen.
1774. De stijfselmakerij gaat over op B. van Hees, geb. te Cleve.
1786. De herberg met kegelbaan, genaamd De Stadt Dietz, nabij Beekmansdal, wordt in den boedel geschat op f 3000. In 1713 heette zij Cabanus en ging voor f 1050 in andere handen over.
1786. De bierbrouwerij geschat op f 4500.
De overige onroerende goederen waren:
Het Vrouwendaal met herberg, het Mannendaal, een leerlooierij aan den voet van den Hunnerberg, de beide molens, herberg De Swaen op het Hoogveld, in 1762 getaxeerd op f 700, de herberg Het Wapen met Rat van Avontuir en Kolfbaan, gelegen schuins over het Roode Hert (in 1693 waarde f 800) en Berg-en-Daal (waarde in 1697: f 360) nabij Beekmansdal. Voor het kerkje, zie: X. Deel III bl. 187 e.v.
Na het overlijden van Mr. J. Moorrees moest zijn nalatenschap van f 108.900 over 9 gerechtigden worden verdeeld, zoodat werden verkocht:
1791. De wind-oliemolen in het Hengstdal met omringend bouwland en de bergen, voor f 17.500.
1793. De Hooge Weide aan de Stad Nijmegen voor f 6610.
1793. Het houtgewas met de bergen ten noorden van den gemeenen weg aan Mr. F.H. Moorrees te Amsterdam voor f 6790.
1793. Het in 1712 gebouwde kasteel met vijvers enz. benevens het private recht tot visscherij in het Meer voor f 19.228 aan Baron A. Salonthay van Salontha (Salontha, heer van Kessel, Luit.-Kolonel in dienst der Vereenigde Nederlanden, was een Hongaarsch edelman, die in 1764 burger van Nymegen werd en in 1790 overleed; zie: Van Schevichaven, Straten, Markten enz. in Nymegen bl. 101). Hij bleef f 9900 schuldig als hypotheek.
De eigenaren van het kasteel wisselden als volgt:
1795. Met vereffening van de hypotheek van f 9900, voor f 8254 aan Mr. F.H. Moorrees.
1796. Voor f 24.000 aan D.J. van den Burgh te Amsterdam.
1802. Aan S.D. Cartier.
1813. Aan P.H. de la Court.
1818. Aan Jhr. G.J. Dommer van Poldersveldt, Heer van Poldersveldt, Langenhagen, de Herding en Ten Bulcke te Amsterdam.
1844. Aan Jhr. G.E.G.C.K. Dommer van Poldersveldt.
1862. Aan Jhr. G.J.J.J.M. Dommer van Poldersveldt.
1868. Gesloopt, zie: X. Deel III bl. 191.
Met Pinksteren 1824 werd de klinkerweg Nymegen - Beek ten zuiden van het kasteel voor het publiek geopend; verkaveling van een deel der aangrenzende bosschen gaf gelegenheid tot den bouw van villa's.

43) V. bl. 68 e.v.

44) Dit was Jan Willem Floris, graaf van Welderen (1731-1786), zoon van Steven Adriaan, Waldgraaf en Bewindhebber der O.I. Compagnie, en Brigitta Catharina van Schuylenburch van den Dukenburg (de fam. Van Schuylenburch was groot-aandeelhouder in de O.I. Compagnie). Uit zijn eerste huwelijk met Johanna Agnes van Randwijck had hij 9 kinderen, van wie er 5 op zeer jeugdigen leeftijd stierven. Op zijn gedragingen viel veel aan te merken, hetgeen mede een reden is geweest, dat hij naar Languedoc vertrok. Hier huwde hij ten tweeden male en overleed er in 1786 (Zie d'Ablaing van Giessenburg, de Ridderschap van het Kwartier van Nijmegen, bl. 402).

45) V. bl. 175.

46) V. bl. 176.

47) II. bl. 16.

[p. 103]

voordeel hoopte te bezorgen; maar toen deze tijdens een reis naar Italië vernam, dat St. Germain te Venetië als Graaf Bellemare, te Milaan als Graaf Welldone bekend stond, vond hij daarin voldoende aanleiding om de financiëele verhouding niet langer te bestendigen. Toch bleef hij zijn chemicus eeren door een copie te laten maken van diens portret, dat aanwezig was in de verzameling schilderijen van Madame d'Urfé te Parijs⁴⁸⁾.

Met zijn ontwerp voor het graven van een kanaal door de landengte van Suez klopte hij tevergeefs bij verschillende vorsten aan, doch een ander plan van 1775, ten doel hebbend van Baden-Baden een mondaine badplaats te maken, was zoo verdienstelijk, dat het grootendeels kon worden uitgevoerd. Als Baron Gugomos⁴⁹⁾ zat hij zelfs eenigen tijd in het bestuur der onderneming en hij smaakte de voldoening de snelle opkomst der stad nog te beleven. Zijn verlangen naar het maken van nieuwe reizen was evenwel zoo groot, dat hij de gelegenheid aangreep, welke de Landgraaf Lodewijk IX van Hessen hem aanbood, om de leiding op zich te nemen van een studiereis met diens beide zoons naar Italië. Een beteren gids zullen de jongelui wel niet hebben kunnen treffen.

Intusschen ijverde St. Germain onafgebroken met ernst, luim, overleg en list, in de hoogere kringen en onder medewerking van tal van vooraanstaande personen, zoowel vrouwen als mannen, uit alle landen, voor betere sociale verhoudingen; hij waarschuwde het Fransche koningspaar zelfs tijdig voor de op til zijnde revolutie.

In 1777 staan we plotseling voor een nieuwe verrassing. Na een congres te Leipzig bijgewoond te hebben, trok St. Germain zich eenigen tijd terug in Hotel Kaiserhof te Hamburg; evenmin als elders bleef hij daar werkloos, gelijk blijkt uit een brief, dien Dresser, Voorzitter der Loge aldaar den 23^sten October 1777 schreef: ‘.....er (d.i. St. Germain) macht grossen Staat und zahlt alles bar. Tag und Nacht schreibt er und mit den grössten gekrönten Häuptern führt er Briefwechsel. Von der Russischen Kaiserin bekommt er Briefe, von der Prinzessin Amalie von Preussen täglich. Ausgenommen mit Gräfin Bentinck, geboren Varel-Knyphausen, und dem französischen Gesandten verkehrt er bis heute mit niemand..... Die erwähnte Mad. Bentinck hatte damals viel Aufsehen erregt durch ihr männliches Wesen. Sie stand in Diensten der geheimen politischen Auskunftseinrichtung Voltaire's, für den sie schwärmte, aber gegenseitig war diese Schwärmerei nicht. Spöttisch nannte er sie: une dame de grande mérite et de fermeté, digne de gouverner un empire’⁵⁰⁾.

48) Onder bijgaande reproductie van een etsportret, aanwezig in de Bibliothèque Nationale te Parijs (in 1783 vervaardigd naar een olieverfschilderij uit de verzameling van Markiezin d'Urfé) lezen we:

Ainsi que Promothée, il déroba le feu,

Par qui le monde existe, et par qui tout respire.

La nature à sa voix obéit et se meut.

S'il n'est pas Dieu lui-même, un Dieu puissant l'inspire.

49) V. bl. 201.

50) V. bl. 264.
Zij was Vrouwe van Varel, Knyphausen en Doorwerth.
Korten tijd na het overlijden van Anton Günther, graaf van Oldenburg en Delmenhorst (1583-1667), kwamen deze leenen in het onverdeelde bezit van den Koning van Denemarken, doch vóórdien had de oude Graaf zijn allodiale goederen reeds voor het grootste gedeelte overgegeven aan zijn zoon Anton (1633-1680), geboren uit Elisabeth, dochter van Freiherr Andreas Ungnad te Emden. Dezen zoon, in 1654 tot Rijksgraaf van Aldenburg verheven, liet hij in 1667 erfelijk beleenen met de heerlijkheid Knyphausen, nadat hij hem in 1664 reeds had overgedragen: het ambt Varel met tal van kleinere bezittingen, ⅓ van de opbrengst van den eerst in 1820 opgeheven Wezertol, meubels en een kostbare bibliotheek. Voor de Gravin von Weiszenwolff, d.w. bovengenoemde Elisabeth, die eerst in 1683 overleed, bestemde hij het slot Neuenburg en een jaarrente van 3000 thaler.
Diep gewikkeld in processen ter zake, vestigde Anton I, door den Koning van Denemarken tot zijn Geheimen Raad en Stedehouder van de graafschappen Oldenburg en Delmenhorst benoemd, zich te Varel a/d Jade op het slot, dat zijn vader in de jaren 1656-1659 voor hem had laten bouwen op 32 K.M. afstand van de stad Oldenburg.
Na het overlijden van zijn echtgenoote werden zijn 5 dochters aanvankelijk onder de hoede van grootmoeder Elisabeth te Bremen geplaatst, doch in 1680 vond hij een 2de moeder voor de 3 nog ongehuwde kinderen in de, bij haar neef aan het hof te Kopenhagen vertoevende, hertogin Charlotte Emilia de la Trémoïlle (1652-1732). Zij was uit Frankrijk gevlucht en verwant aan de Oranje's, daar haar grootvader gehuwd was geweest met Brabantina van Nassau, een zuster van prins Maurits. Bij haar huwelijk ontving de hertogin als ‘morgengave’ de heerlijkheid Doorwerth, waarop de Graaf in 1667 f 250.000 hypotheek had verleend aan graaf Schellart van Obbendorp, heer van Geurtzenich, Schin, Geysteren en Rosande, en waarmee hij in 1677 was beleend uit ‘cragt van geöbtineerd verwin’. Een half jaar na voltrekking van dit huwelijk, waarbij o.m. gestipuleerd was, dat zij jaarlijks 2000 thaler speldegeld en c.q. als weduwe een jaarrente van 12.000 thaler zou genieten benevens de vrije bewoning van het slot Knyphausen, overleed Graaf Anton I. Toen zijn weduwe enkele maanden later een zoon ter wereld bracht, gaf dit groote beroering in de familie, want de dochters zagen haar erfdeel van 4 à 5 tot 1 ton gouds verminderd; als gevolg van intrigues vestigde de Gravin zich in 1684 voor goed op het kasteel Doorwerth. Voor de opvoeding van haar zoon betrok zij afwisselend een woning te Utrecht, waar zij in 1732 overleed.
Voor haar Mémoires kan verwezen worden naar Dr. Mosen: Das Leben der Prinzessin de la Trémoïlle, Oldenburg 1892.
Na een kinderloos 1ste huwelijk, trouwde haar zoon Anton II, Opperlandjager van den Koning van Denemarken, in 1711 Maria, landgravin van Hessen-Homburg (1678-1770), en het was hun eenig kind Charlotte Sophia (1715-1800), dat in 1733 huwde met Willem, graaf Bentinck, heer van Rhoon en Pendrecht; zij verliet den Graaf in 1739 en in 1743 kwam het tot een scheiding, die haar man in groote financieele moeielijkheden bracht, te meer, daar ook de heerlijkheid Rhoon hem zorgen baarde. Onaangename processen over toedeeling van goederen werden eerst in 1754 door bemiddeling van den Keizer zoo geregeld, dat de twee zoons alle bezittingen in Duitschland ontvingen, de schulden der moeder overnamen en haar een jaarrente van 8000 thaler verzekerden. Zij overleefde haar beide zoons, die in 1768 en 1775 overleden, en die zij sedert de scheiding nimmer had weergezien. Een reis, welke zij in 1761 naar Nederland had gemaakt om hen te kunnen ontmoeten, was een groote teleurstelling. Toen haar kleinzoon Willem Gustaaf Frederik zich in 1773, dus na zijns vaders overlijden, met Doorwerth liet beleenen, kwam de grootmoeder hier tegenop en ving een proces aan, dat zij in 1779 won. Dit had tengevolge, dat zij de heerlijkheid na haar dood vermaakte aan haar anderen kleinzoon Willem, graaf Bentinck (1764-1813), admiraal in Engelschen dienst, die op zijn beurt de rechtmatigheid zijner aanspraken op Varel en Knyphausen moest verdedigen. (Zie: Werner, Geldersche kasteelen; A.J.D. d'Ailly, Graaf Willem Bentinck, proefschrift Amsterdam 1898; Mrs. Aubrey le Blond, Charlotte Sophie Countess Bentinck, London 1912).

[p. 104]

Hier kwam hij dus in nauwe aanraking met de gewezen echtgenoote van graaf Bentinck, die hem in 1760 zoo'n grooten dienst had bewezen. Na vele omzwervingen door Europa⁵¹⁾, had zij een schitterend huis betrokken te Hamburg⁵²⁾ en was daar het middelpunt van een kring van staatslieden en geleerden, die zich om haar vereenigden. 's Zomers vertoefde zij te Emsbüttel. Het oordeel, dat Dresser over haar had neergeschreven is beslist niet geheel juist. Haar echtgenoot schrijft b.v. in 1744: ‘I find her letters so full of charming sentiments and noble ideas but her behaviour is incomprehensible’ en Voltaire was zóó onder haar bekoring, dat zijn woorden: ‘I should like to spend my life with you’⁵³⁾ de uitspraak van Dresser allerminst rechtvaardigen. Hoe Graaf de St. Germain over haar dacht, moge blijken uit de volgende copieën van brieven, welke hij onder den naam van L(e) P(rince) Tz(arogy) C(omte) de Welldone tot haar richtte⁵⁴⁾:

‘Quelle perte pour moi, Madame la Comtesse!

d'abord parce que ma cruelle toux m'empeche d'aller vous faire ma cour, de jouir du plus aimable entretien et d'admirer la plus belle ame possible et l'esprit le plus juste, et la plus agréablement lumineuse; en second lieu Madame, parce que je n'aurai pas la joie de vous entendre déclamer un morceau de l'orphelin de la Chive ainsi que l'autre jour, votre declamation est, je le jure, un vrai chef d'oeuvre.....

Pour Son Excellence Madame La Comtesse de Bentinck née Comtesse d'Oldenburg.

Il ne faut pas, très illustre Comtesse,
imaginer, qu'a l'abri de ces vers
je sente moins, ce qu'il y a de pervers
dans mon refus, Enfant de ma detresse:
Le cher Baron, si justice est en lui
trop vous dira ma peine d'aujourdhui!
Plus-jointe a lui mon ame tout entière
s'en vient, hélas, a la noble chaumière,
(qu'en vous logeant renferme un vrai trésor)
grace implorant pour son désastreux corps,
que le regret, plus que la toux, accable
Comtesse aimable, infiniment aimable.

24 7bre 1778.

L.P.T. Cte de Welldone.

Madame la Comtesse.

.....j'avais plus fait encore la joie de faire Le Bien en tout

51) Tijdens haar veelvuldige reizen naar Weenen en elders, en door middel van een uitgebreide correspondentie met verschillende vorstelijke verwanten, door haar nauwen omgang met geleerden, staatslieden en kunstenaars, was zij in staat om een collectie van munten en bronzen, waarmede haar moeder reeds een aanvang had gemaakt, buitengewoon te vervolledigen. Zij vermaakte deze met haar bibliotheek en haar zilver aan één harer pleegzoons, den lateren Hofmaarschalk Von Donop te Meiningen.
Wie de schrijver is geweest van: Natter (anonym), Catalogue d'une collection de médailles antiques de la Comtesse Aldenburg (Amsterdam 1787), wordt duidelijk in het verband, dat St. Germain zich mede onder den naam van Natter heeft bewogen en als zoodanig ook beeltenissen heeft gemaakt van de beide zoons der Gravin. Verder blijve niet onvermeld, dat zij een medewerker en bijzonderen gunsteling had in zekeren Weisbrod, die te Parijs den naam kreeg van één der bekwaamste graveurs te zijn en op grond daarvan wel geacht werd de samensteller van den catalogus te zijn geweest (IX. Bundel 213 en 318a).

52) Zij woonde Jungfernsteig N. 3, beschreven in den historischen roman: Der Dunkelgraf, door L. Bechstein.

53) Zie: Mrs. Aubry le Blond, Charlotte Sophie, Countess Bentinck, her Life and Times 1715-1800, Deel I bl. 60.

54) IX. Bundel 330.
Het is merkwaardig, dat de in hetzelfde archief aanwezige bundel brieven N. 108, loopende over de jaren 1768-1772, verzonden uit Worms en onderteekend Saint Germain, niet, die van bundel 330 en onderteekend Welldone, wèl van onzen Graaf de St. Germain afkomstig zijn. Eerstgenoemde was tot 1775 gezant van Frankrijk te Worms en stond eveneens in zeer vriendschappelijke correspondentie met Gravin Bentinck. Steeds betuigt hij ‘les assurances de son éternel attachement’. Wanneer hij verzoekt om ‘la récepte de la composition des pillules de souffre’, denken we onwillekeurig aan zijn naamgenoot als tusschenpersoon, omdat diens bij herhaling aangeboden geneesmiddelen in vele gevallen een gunstige uitwerking hebben gehad, al zou het slechts zijn geweest op de Gravin en hemzelf, die beiden een hoogen leeftijd hebben bereikt. De St. Germainthee, die veel opgang maakte, bevatte hoofdzakelijk sennah-blaadjes, welke een in het Oosten gebruikelijk purgatief zijn. De wetenschap daarvan had hij ongetwijfeld tijdens zijn reis naar Perzië opgedaan (V. bl. 64). Zijn eigen uitspraak ‘Das Geheimnis sichert den Erfolg’ zal ook hierbij gewicht in de schaal hebben gelegd. In 1792 schrijft de Gravin echter: ‘Faith is everything, it will restore and rejuvenate me! It will deliver me from old age and from gout...’.

[p. 105]

m'occupe entièrement je puis dire avec vérité, que de faire le bien est ma seule occupation sérieuse, sans autre vue ni récompense que le sentiment précieux qui m'en reste, puisque j'y sacrifie tems, étude, frais etc. Voici encore ce que j'avois fait de plus: comme la digne, l'aimable, la spirituelle Madame Zink a un frère Docteur et Médecine j'avois formé le projet de lui confier, le rare et tout a fait philosophique secret de ces poudres incomparables afin qu'il put en profiter en partie, avec bien d'autres, que j'aime et que j'avois nommé avant de quitter Hamburg.

Depuis grand nombre d'années, que je donne en présent ces précieuses poudres a des milliers et milliers de personnes en presque tous les climats ou j'en envoie et jusqu'au port a mes frais, elles m'ont couté au dela de 20000 ducats d'Hollande (..... volgt beschrijving der samenstelling.....) tout le vaste Empire de Russie ne fait qu'en benir l'usage.....

11 Xbre 1778.

Vous savés Madame La Comtesse que je vous ay constitué impératrice absolue de tout ce qui dépend de moi, mais comme je me suis sincèrement dédié et irrétractablement voué au bien de mes confrères les hommes, ces messieurs dont les besoins sont grands, et les clameurs fortes ne me laissent guère libre sur le choix de ce qui me regarde personellement, sans quoi, avois-je jamais pu manquer aux invitations gracieuces et si chères mon coeur, qui me sont venues de votre part?

Je ferai tout ce qui est en moi, pour pouvoir jouir de l'honneur que vous me destinés jeudi prochain, madame La Comtesse, et il n'y aura sûrement pas de ma faute si malheureusement il arrive que je ne le puisse pas. A vos ordres en vous baisant les mains sans cesse.

Xbre 1778.

L.P.T. Cte de Welldone’.

In een volgend briefje doet St. Germain een beroep op de medewerking van de Gravin om enkele zijner vindingen te gelde te maken. Wie, in verband met het boven reeds vermelde, de daarbij gevoegde opgave van bereikbaar geachte resultaten leest⁵⁵⁾, kan er niet langer aan twijfelen of St. Germain en Welldone éen en dezelfde persoon zijn. Een gelijkluidende aanbieding had hij een jaar tevoren aan den Koning van Pruisen gedaan:

..... ‘Si Monsieur Hamburg veut devenir le plus riche marchand du monde l'affaire sera faite en deux heures de conversation avec

55) ‘Les inventions utiles, et bienfesantes de ce siecle par un homme sincère, qui aime infiniment mieux son prochain, qu'il ne s'aime lui même et qui ne cherche ni profit, ni gloire ni vaine fumée.

Hagase el milagre
Y hagale Mahoma.

Le vrai pourpre de Tyr tel, et même plus parfait, que Pline nous le décrit durable et dont on peut teindre tout ce qu'on veut sans exception, pourvu que ce soit sujet susceptible de teinture.
Vrai violet fin et permanent résistant aux acides, a l'air, au lavage et au frotement et d'une beauté ravissante.
Un vrai rouge qu'on n'a jamais vu qui ne participe ni du jaune comme le ponceau ni du violet comme le cramoisi fin permanent applicable a tout.
Un cramoisi supérieur a tout ce qu'on connoit dans ce genre de plus parfait applicable a tout.
Un ponceau incomparable et par dessus cela solide aussi applicable a tout.
Un gris fin, chose innouie, résistant a tout, aussi applicable a tout.
Un jaune de même resistant a tout.
Un mordoré fin aussi resistant a tout.
Cuires de toutes les sortes infiniment supérieurs a tout ce qu'on a jamais vu, en force, en beauté, en bonté et durée, tant sans couleur que teints.
Rafinement de laine de tous pais si riche si étonnant, qu'à moins de le voir on ne sauroit l'imaginer, la laine par ce prompt rafinement devient d'un brillant, d'un molieux, d'un blanc, et d'une force si extra ordinaire que c'est une véritable merveille, et du plus riche rapport.
Une mine d'argent impuisable infiniment supérieur a l'argent reconnu pour le plus fin au monde en splendeur, en malleabilité, en blancheur, en uni, en force, avec plusieurs autres grandes qualités, qu'on y reconnoitra.
Un cuivre supérieur en tout au meilleur cuivre connu, et d'un trés riche rapport.
Un fer incomparable, et qui surpasse infiniment le meilleur fer connu.
Un or supérieur en tout au plus bel or de Portugal et de Hongrie, et qui melé par moitié seulement avec d'autres métaux de ci-dessus, donne un or plus beau, plus haut en couleur, et beaucoup plus brillant, que tout autre or de 20 carats.
D'autres grandes, et riches inventions concernant les métaux.
Un blanc incomparable et absolument permanent qu'on a cherché et encore plus desiré pendant tant de siecles.
Un jaune précieux de la plus grande beauté et absolument permanent ce qu'on n'a jamais vu.
Un assortiment complet de toutes les couleurs a peindre sans en excepter aucune fines, superbes, précieuses, et durables soit a l'huile claire ou a la collé.
Le rafinement des huiles tant a manger, qu'a peindre, chose de la plus grande importance pour la santé.
Une mine de Diamants sans comparaison plus parfaits que les plus beaux connus.
Plusieurs autres inventions, trés importantes, très riches et le tout consacré aux bien être et le soulagement de mes confrères les hommes, qui le mériteront.
Le Pr. Tz. Cte de St. G. et de Welldone’.

[p. 106]

moi simplement avec l'article de la laine et pas davantage. Je le crois homme de bien, et de vérité je demande pardon, Madame, du temps que je vous dérobe, mais vous etes généreuse vous avec l'ame grande sufit, et je me flatte que vous m'aimé encore un peu; je finis et ai l'honneur d'etre pour la vie.

de Votre Exellence

Le très humble, et très obéissant serviteur fidèle Welldone.’

Blijkbaar heeft Mr. Hamburg er niet toe kunnen besluiten om ‘le plus riche marchand du monde’ te willen worden. St. Germain genoot meer vertrouwen van prins Karel van Hessen, Deensch stadhouder te Sleeswijk, die hem steunde en de behulpzame hand verleende om te Eckernförde aan de Kielerbocht een woning met laboratorium in gereedheid te brengen. Daar richtte ‘de materialistische windbuil’, zooals Graaf Warnstedt schreef, in 1779 voor de laatste maal een fabriek van kleurstoffen en van geneesmiddelen op, in samenwerking met zijn vriend, den apotheker Dr. Lossau. Deze zou ook de eenige persoon geweest zijn, die bij het overlijden van St. Germain op 27 Februari 1784 aanwezig was⁵⁶⁾. In het desbetreffend register van de St. Nikolauskerk staat vermeld, dat ‘der sich nennende Graf von St. Germain und Welldone in hiesiger Kirche beigesetzt, ohne Reden der Geistlichen. Weitere Nachrichten sind nicht bekannt’. Aan Dr. Lossau schonk hij zijn recepten en levenslang 1200 R.D. per jaar, teneinde tot aan zijn dood den armen gratis geneeskundige hulp en geneesmiddelen te kunnen verstrekken. Daar een oproeping van erfgenamen onbeantwoord bleef, verzegelde de Landgraaf de papieren enz. en zond deze naar Kopenhagen.

Gelijk eenmaal te Constantinopel, had hier een nieuwe mystificatie plaats gehad, want een jaar later nam St. Germain als baron Chef de Bien deel aan een congres te Parijs en in 1788 ontmoette de graaf de Châlons hem te Venetië. In hetzelfde jaar bewoonde hij een kamer in de Federlhof te Weenen, bleef nadien een werkzaam aandeel nemen in de Rozekruisers-organisaties, en trok zich daarna terug in Languedoc, waar hij hoogstwaarschijnlijk is overleden. Daaromtrent bestaat geen zekerheid, maar wel mag worden aangenomen, dat hij het aan zijn groote geestkracht, zijn universeele belangstelling en toewijding voor anderen, aan zijn hoogst matig en ingetogen leven te danken had, dat hij, helder van geest, een leeftijd van omstreeks honderd jaar bereikte.

56) Volgens een mededeeling in De Navorscher van 1867, bl. 37, zou hij in de armen van prins Karel van Hessen overleden zijn.

[p. 107]

Vermelden we ten slotte nog, dat St. Germain den 7^en Juli 1786 een brief schreef aan den Hollandschen Vice-Admiraal Van Kinsbergen⁵⁷⁾ - die in 1770 op zijn aanbeveling door Catharina II benoemd was tot kapitein over een deel van de Zwarte Zeevloot, die tegen Turkije streed - en daarin de revolutionnair-patriottische beweging van de marine-officieren tegen Stadhouder Prins Willem V prees, dan zijn hiermee zeker niet alle gewichtige momenten uit het rijke leven van ‘the greatest Oriental Adept Europe has seen during the last centuries’⁵⁸⁾ aangeroerd. Nog jaren na zijn overlijden moet de indruk van zijn persoon op allen, die met hem in aanraking waren gekomen, wel zeer diep zijn geweest, want in de Dictionnaire Universel van Larousse wordt hij met alle waardeering genoemd: un diplomate de premier ordre et célébrité durable.

57) V. bl. 30, 32).

58) Volgens H.P. Blavatski, de Geheime Leer. Zie tevens A.J. Hamerster: Grepen uit het leven van den graaf de St. Germain.
In occulte kringen gelooft men, dat deze Adept ook thans onder verschillende namen - zij 't in een nieuwe incarnatie - een rol speelt in het groote wereldgebeuren.