Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 104

[p. 66]

Jaarrede van de voorzitter van het Nederlands Historisch Genootschap
Utrecht, 21 oktober 1988

Het gaat goed met de geschiedbeoefening in Nederland. Het aantal vakpublikaties is er de laatste tijd in ongehoord snel tempo tot ongekende hoogten gestegen. Qua gehalte en kwaliteit kan menig Nederlands historisch tijdschrift de vergelijking met buitenlandse voortbrengsels glansrijk doorstaan. Wie een blik werpt in de schappen van de boekhandels constateert in één oogopslag dat de literatuur op historisch terrein zich kennelijk in de gunst van het grote publiek verheugt. Geschiedkundig geïnspireerde werken behoeven zelfs niet eens door buitenlanders te zijn geschreven om zich toch als ‘bestsellers’ te manifesteren. De minister van onderwijs en wetenschappen en zijn staatssecretaris doen hun best de plaats en de status van het schoolonderwijs in de geschiedenis te verbeteren. Het historisch verenigingsleven groeit en bloeit op nationaal, gewestelijk en plaatselijk terrein. Congressen en bijeenkomsten hebben vaak niet te klagen over gebrek aan belangstelling. Ik noem maar als voorbeeld de Zuidhollands-historische dag van 8 oktober jl. toen beroepshistorici en liefhebbers elkaar in geanimeerd gesprek ontmoetten. Debat en discussie ontbreken trouwens niet. Nationale herdenkingen van memorabele gebeurtenissen uit het verleden zijn - soms tot vervelens toe - niet van de lucht. De historische discipline is verrijkt en versterkt door nieuwe specialismen als de vrouwen-, de criminaliteits-, de pers-, en de mentaliteitsgeschiedenis; door nieuwe onderzoeksmethoden ontleend aan in het bijzonder de sociale wetenschappen; door nieuwe onderzoekstechnieken, veelal op het gebied van de informatica; en - niet in de laatste plaats - door de verbreding van het blikveld tot het buiten- Europese, het mondiale gebeuren. De toeloop van het aantal studenten in de geschiedenis blijft elk jaar opnieuw haast onverminderd op recordhoogten staan. Als ik goed ben ingelicht moet het goede vaderland vorig academisch jaar zelfs zijn verrijkt met zo'n 1500 nieuwbakken historici. Het gaat dus inderdaad heel goed met de geschiedbeoefening in Nederland.

Het gaat niet goed met de geschiedbeoefening in Nederland. Het aantal geregistreerde werkloze historici had al in juli jongstleden het getal duizend bereikt. Het is sedertdien ongetwijfeld nog aanzienlijk verder gestegen. De vooruitzichten dienaangaande zijn weinig hoopgevend. Het bestuur heeft dan ook gevolg gegeven aan het verzoek van de Stichting Vakgerichte Belangenbehartiging Historici om zich gezamenlijk te beraden over mogelijke acties ter verbetering van de situatie. De samenwerking is nog zo pril dat er vooralsnog weinig concreets van te melden valt. Zorgwekkend is ook de malaise in de studierichting geschiedenis aan de universiteiten. Bezuinigingen en studentenaanwas houden er gelijke tred; taakverzwaring en kwaliteitsverlies zijn het gevolg. De krimpende wetenschappelijke staf vergrijst. In mijn eigen vakgroep is het langer dan tien jaar geleden dat de laatste nieuwe jonge medewerker werd begroet. En hoe verbijsterend is het niet als faculteits- en universiteitsbestuurders, in blinde bezuinigingsdrift gevangen en kennelijk vervreemd van de praktijk van onderwijs en onderzoek, aan de hand van puur rekenkundige normen zich een oordeel aanmatigen over de individuele vermogens en kwaliteiten van de geschiedkundige. Het is onder deze omstandigheden geen wonder dat de manier waarop de schaarste aan onderzoeksmiddelen wordt verdeeld reden tot zorg geeft.

Maar laat ik mij niet verliezen in geklaag en spotternij over de details van de universitaire verloedering. Ook de manier waarop de schaarste aan onderzoeksmiddelen wordt verdeeld

[p. 67]

geeft reden tot zorg. In theorie zijn de desbetreffende procedures en normen piekfijn in orde; zij geven althans blijk van wat ik welhaast pijnlijke zorgvuldigheid moet noemen. Zij voldoen bovendien aan alle schoonheidseisen van de democratische besluitvorming. Maar het effect is nog al eens averechts. In de praktijk komt het er namelijk toch te vaak op neer dat de handigste manipulator - niet noodzakelijkerwijs ook de beste wetenschapsbeoefenaar - het pleit in zijn voordeel beslecht. Maar waarom zelf nog energie verdoen met onderwijs en onderzoek? Er valt meer eer te behalen met het tijdrovend spinnen van ragfijne netwerken om maar zoveel mogelijk exemplaren te vangen van de nieuwgekweekte soorten eendagsvliegen, de zogeheten aio's en oio's. Zo kan een aantal jonge historici zich tenminste tijdelijk aan de illusie overgeven zinvolle arbeid te verrichten.

Maar wat heet zinvol in dit verband? Mijn voorganger op deze plaats, professor Kossmann, meende al in 1979 dat er veel te veel historisch onderzoek werd verricht. Hij was nauwelijks uitgesproken of het aantal officieel geregistreerde publikaties betreffende de geschiedenis van Nederland steeg van 3996 in 1980 tot 6389 in 1985 - een groei van liefst 60%. Volgens Kossmann heeft veel historisch onderzoek maar voor zó weinig mensen betekenis dat de daarmee gemoeide investering in tijd en geld nauwelijks beloond wordt. Het aanzien van de Nederlandse geschiedkundige staat dan ook niet hoog genoteerd. De pers en andere media worden althans niet moe hem voor te houden dat de beste of in ieder geval populairste werken van de Nederlandse geschiedenis tegenwoordig door buitenlanders worden geschreven. Trouwens, menig vakgenoot bauwt het na. Inderdaad lijkt de Nederlandse geschiedschrijving min of meer vervreemd van het lezende publiek. Een Huizinga is tegenwoordig ver te zoeken zegt men. De dagen van meeslepende en gezaghebbende historici als Romein, Geyl, Rogier zijn vervlogen. Het heeft niet zoveel zin daartegenover te betogen dat hun stemmen in het voorheen verzuilde maatschappelijke bestel over een andere klankbodem beschikten dan Nederland tegenwoordig te bieden heeft. Evenmin heeft het in dit verband veel nut te wijzen op de onmiskenbare winst aan analytisch vermogen en wetenschappelijke diepgang. De uitstekende internationale reputatie van een betrekkelijk groot aantal collegavakgenoten vermag het grote publiek al evenmin tot een gunstiger oordeel bewegen. Binnen dit publiek is, zo lijkt het, een verschuiving in historische belangstelling gaande. De behoefte aan beeldvorming en synthese is in opkomst. Daarentegen krijgen verklaring en analyse minder gewicht dan zij tijdens de laatste decennia in de actieve geschiedbeoefening hadden gekregen. Tijdens de afgelopen decennia was daarop in de actieve geschiedbeoefening de nadruk komen te liggen. Na crisis en wereldoorlog had het voor de hand gelegen het beeldende geschiedverhaal af te doen als holle frase of zelfs niet ongevaarlijke mooischrijverij. Het relativeren van historische zekerheden en het ontmaskeren van totalitaire denkbeelden door middel van nauwkeurige en gedetailleerde analyses golden als belangrijker. Maar tegenwoordig lijkt de publieke opinie van de historicus toch weer meer beeldvorming, samenvattende zingeving en zelfs identiteitsbevestiging te verwachten.

Maar hoe dit ook zij, in de werkelijkheid is het maar zeer treurig gesteld met de historische kennis en het historische besef van het grote publiek. In dit verband wil ik een jong, maar daarom nog niet dom, student als getuige opvoeren. Ik haast me te zeggen dat hij probeert zich te bekwamen in een andere discipline dan de geschiedenis. Maar juist die omstandigheid kan illustreren hoe het in het algemeen met het historische besef is gesteld. Over de ‘Machtübernahme’ door Adolf Hitler gaf hij het volgende betoog ten beste. Ik citeer: ‘Toen vorst Metternich in 1918 Duitsland zijn oude grenzen teruggaf werd Hitler kwaad. Hij greep de macht’. Of neem die andere student die de nationaal-socialistische triomf eenvoudig

[p. 68]

verklaarde met een enkele zin: ‘De Keizer van Duitsland lette even niet op’. Ik geloof niet mij schuldig te maken aan stemmingmakerij als ik constateer dat er blijkbaar iets grondig mis is met het geschiedenisonderwijs in Nederland. Tezelfdertijd komt de Algemene Rekenkamer op grond van haar onderzoekingen tot verbijsterende conclusies over de toestand in de wereld van de musea; kampen de archieven met onoverkomelijke achterstanden; zien de archeologen machteloos toe hoe bodemschatten teloorgaan; en staan wetenschappelijke bibliotheken bloot aan schandalen en wanbeheer. Het is spijtig te moeten zeggen dat wij als historici weliswaar mokkend maar onvoldoende vastbesloten, onvoldoende eensgezind en onvoldoende creatief deze gang van zaken op zijn beloop laten.

De bijeenkomsten en vergaderingen van ons eigen Genootschap laten te wensen over. Ooit boden zij werkelijk de gelegenheid tot het ontmoeten van een groot aantal vakgenoten werkzaam in een brede verscheidenheid van beroepen en werkkringen. Nu lijken telkens beperkte groepen van specialisten uit diverse segmenten of sectoren afhankelijk van het aan de orde zijnde onderwerp elkaar afwisselend aan de uitnodigingen van het Genootschap gehoor te geven. In overleg en in samenwerking met andere historische verenigingen hoopt het bestuur een nieuwe organisatievorm te kunnen vinden om weer gestalte te geven aan een algemeen ontmoetingscentrum, een gevarieerd forum van vakgenoten.

Intussen lijkt juist in de laatste weken een stammentwist te zijn ontstaan over de vraag wie nu precies tot de kring van vakgenoten te rekenen is. In een interview in Keesings Nieuwsbrief voor geschiedenis en maatschappijleer en een artikel in NRC Handelsblad heeft mijn onmiddellijke voorganger op deze plaats, professor Manning, wat dit betreft naar het schijnt een knuppel in het hoenderhok gegooid. Als inmiddels afgetreden voorzitter van de commissie eindtermen voor het vak geschiedenis en staatsinrichting maakte Manning zich bezorgd over de zijns inziens te grote invloed van onderwijskundigen en didactici. Hij meende dat daardoor de vakinhoudelijke aspecten van het geschiedenisonderwijs in het gedrang kwamen. Hij maakte in dat verband onder meer onderscheid tussen enerzijds de onderwijswereld en anderzijds de vakhistorici waartoe hij alleen wetenschappelijk actieve historici rekende. Blijkens de daaropvolgende discussie heeft niet een ieder met instemming van deze opvattingen kennis genomen. Het lijkt mij op dit moment niet verstandig als voorzitter van het Nederlands Historisch Genootschap in de desbetreffende controverses partij te kiezen al houd ik er persoonlijk wel zo mijn eigen mening op na. Ik volsta met te zeggen dat de discussie, die terdege raakt aan het wezen van de historische discipline, niet bij voorbaat zinloos is. Zij kan namelijk toch bijdragen tot het overbruggen van de afstand die tegenwoordig kennelijk bestaat tussen enerzijds de lerarenwereld en anderzijds het wetenschappelijk personeel binnen de universiteiten. De deelnemers aan de discussie hebben immers allen het beste voor met het vak geschiedenis. Door met elkaar in debat te treden kan duidelijk worden hoe gevaarlijk het zou zijn de verdediging van het vak over te laten aan elkaar bestrijdende kampen die zich duurzaam in de eigen mening hebben ingegraven. En wie nog mocht twijfelen aan de dreiging van een kloof tussen onderwijs en wetenschap neme maar eens kennis van de ingezonden brief in het jongste oktobernummer van Spiegel Historiael waarin twee hoogleraren in de geschiedenis de oren wordt gewassen. Nu enerzijds de universiteiten wat hun personeelsrecrutering betreft niet langer hoofdzakelijk zijn aangewezen op de lerarenwereld en anderzijds de laatstgenoemde nog maar mondjesmaat met universitair gevormde docenten wordt aangevuld dreigen wederzijds isolement, onbegrip en misverstanden al te gemakkelijk de goede onderlinge verstandhouding te verstoren. Ik spreek de hoop uit dat ons Genootschap ertoe zal bijdragen daaraan het hoofd te bieden.

[p. 69]

Het komt mij voor dat het uit maatschappelijk oogpunt bezien zeer dringend zaak is dat de historici in Nederland hun rijen sluiten. Ik overdrijf naar mijn mening niet als ik vaststel dat het bestaan van de Nederlandse samenleving zelf in het geding is. Voor zover ik het kan zien lijdt de Nederlandse staat namelijk aan ontbindingsverschijnselen die op hun beurt het nationale maatschappelijke bestel mogelijk kunnen ondermijnen en uithollen. Als gevolg van het vraagstuk van vrede en veiligheid heeft in het raam van de externe betrekkingen het Atlantisch verbond feitelijk de soevereiniteit van de staat wezenlijk beperkt. Als gevolg van het welvaartsvraagstuk heeft de voortschrijdende Europese eenwording daaraan feitelijk misschien nog veel wezenlijker afbreuk gedaan. In het raam van de interne betrekkingen verkruimelt de vertrouwde scheiding der machten onder de druk van de toenemende onoverzichtelijkheid en ingewikkeldheid van het landsbestuur. Zij vinden hun weerspiegeling in troebele politieke verhoudingen en duistere operaties van de ambtenarij.

Het ligt niet in mijn bedoeling of aard zonder meer mijn treurnis uit te spreken over deze ontbindingsverschijnselen van het heersende staatsbestel. Geschiedenis is nu eenmaal verandering. Het is bovendien geruststellend te bedenken dat Nederland wel vaker voor een crisis van zijn staatkundig verband heeft gestaan. De Nederlandse samenleving is die telkens wonderwel en springlevend te boven gekomen. Ik beperk me tot het verwijzen naar een crisis in het natiebesef waaraan de meesten waarschijnlijk niet in de eerste plaats zouden denken, te weten die ten gevolge van het uiteenspatten van de staat door de afscheiding van België. In het jongste Jaarboek van de Maatschappij der letterkunde is daarvan boeiend verslag gedaan. Veel Nederlanders voelden zich toen door de boze buitenwereld in de steek gelaten. Het nationale defaitisme leidde tot de serieuze aanbeveling Nederland maar te laten opgaan in de Duitse Bond onder leiding van Oostenrijk en de koning zelf zocht aansluiting bij de door Pruisen geleide ‘Zollverein’. Het was Thorbecke - de grote Thorbecke - die daartegen in 1837 met klem van historische argumenten in krachtige termen stelling nam. Het was overigens eveneens Thorbecke - de kleinmoedige Thorbecke dit keer - die tien jaar later alleen maar pessimistisch oordeelde over de politieke en culturele zelfstandigheid van Nederland en zijn eigenheid.

De Nederlandse nationale zelfstandigheid is niet onlosmakelijk verbonden met het voortbestaan van de nationaal-Nederlandse staat. Nationale zelfstandigheid is veeleer het primaire uitvloeisel van nationaal zelfbewustzijn. Het Nederlandse zelfbewustzijn op zijn beurt kan alleen bestaan en gedijen bij de gratie van de Nederlandse taal in de eerste plaats en de Nederlandse geschiedenis in de tweede plaats. Vandaar dat goed onderwijs op deze gebieden van niet minder dan maatschappelijk levensbelang is. Ook zij die nationaal zelfbewustzijn van betrekkelijk onbelang vinden of daaraan zelfs schadelijke eigenschappen toeschrijven zouden moeten begrijpen dat men van een volk niet kan verwachten dat het zijn verleden, zijn cultureel erfgoed en daarmee zijn bestaan zelf gedachteloos prijsgeeft voor iets dat per definitie onduidelijk is omdat het in de toekomst verborgen ligt. Het is duidelijk dat wat dit betreft juist nu voor Nederlandse geschiedkundigen - docenten even goed als onderzoekers - zeer wezenlijke taken zijn weggelegd. Van hen mag worden verwacht dat zij in staat zijn verantwoord te beredeneren wat al dan niet tot de nationale identiteit behoort. Met zeer veel genoegen stel ik vast dat de uitdaging al is aanvaard door een groep jonge en kritische historici. Zij hebben hun denkbeelden vastgelegd in de brochure De Nederlandse geschiedenis als afwijking van het algemeen menselijk patroon. Mede met het oog op het dreigende identiteitsverlies stellen zij voor de onderzoeksinspanning meer dan tot dusver te richten op de synthese en beeldvorming van het eigen verleden van Nederland. De presentatie van hun

[p. 70]

ideeën die plaatsvond mede onder auspiciën van ons Genootschap liet te wensen over en hun voorstellen stuitten op kritiek, ook van mijn kant. Ik wil niettemin deze gelegenheid aangrijpen hun steun voor hun belangrijk en lofwaardig initiatief toe te zeggen. Zij staan trouwens alles behalve alleen. Ik wil in dit verband volstaan met te verwijzen naar het overtuigende pleidooi van de neerlandicus F.P. van Oostrom, gehouden toen hij werd gelauwerd voor zijn boek Het woord van eer. Hij wist wel honderd redenen om de studie van de eigen cultuur te koesteren en die hadden geen van alle ook maar iets te maken met chauvinisme, nationalisme of provincialisme. Eenvoudig om wille van het Nederlandse identiteitsbesef plaatste hij een oproep om de studie van de Nederlandse cultuur tot prioriteit van wetenschapsbeleid te maken. Hij was al tevreden met pakweg twintig miljoen gulden. Een schijntje, gegeven het belang en gewicht van de zaak.

Het gaat dus zoals gebruikelijk goed en slecht met de geschiedbeoefening in Nederland. Maar in de persoon van dr. Loe de Jong beschikt Nederland in elk geval over een uniek geschiedkundige, een verteller van waarlijk groot en op dit moment ongeëvenaard formaat. Aan hem en alleen aan hem is het te danken dat nergens elders in de wereld de nationale geschiedschrijving van het schokkende gebeuren van de tweede wereldoorlog zo grondig, zo voortreffelijk, zo beeldend en zo indringend gestalte is gegeven. Indien de laatste decennia één historicus heeft bijgedragen tot de vorming van het nationale zelfbewustzijn dan is hij het. Het is bijzonder verheugend dat ons Genootschap straks voor een Nederlands publiek een eerste stoot kan geven tot het ook internationaal belichten van de betekenis van zijn werk. Evenzeer verheugend is het dat de minister van onderwijs en wetenschappen zozeer doordrongen is van het belang van deze manifestatie van ons Genootschap dat hij de benodigde gelden ter beschikking heeft gesteld om haar doorgang te laten vinden. Wij zijn hem daarvoor dankbaar, zoals wij ook de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, de Stichting voor Nederlands Wetenschappelijk Onderzoek en het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie dank weten voor hun medewerking die het gewicht van deze gebeurtenis onderstreept. Mijn erkentelijkheid gaat ook uit naar de directie wetenschapsbeleid van het departement van onderwijs en wetenschappen die ik voor het overige tussen neus en lippen ook nog maar eens wil herinneren aan Van Oostroms lieve sommetje van twintig miljoen gulden. Het moet tenslotte goed blijven gaan met de geschiedbeoefening in Nederland.

P.W. Klein