Biekorf. Jaargang 102

[p. 201]

[Nummer 3]

Een ludieke kerkrekening uit Mannekensvere

Debent de heeren Kerkmeesters, als regenten der kerk van Mannekensvere, aan Jacob van Rysselberghe, baes-schilder als volgt in brabandsch courant.

1. De tien geboden verbeterd en vernist	05-12-6
2. Pontius Pilatus schoongemaekt en eenen nieuwen band aen zijne muts geschilderd	03-06-3
3. De haen van Petrus eenen nieuwen steert ingesteken, zijnen kam vertand en nieuwe billen aengezet	02-03-6
4. Eene moordenaer aen het kruys vastgezet en eenen vinger aengezet	01-07-6
5. De linker vleugel van den engel Gabriël verguld, nieuwe slagpennen ingesteken	14-17-9
6. De dienstmeid van den opperpriester drymael gewaesschen en cramosy op de kaken gelegd	02-10-0
7. Den hemel vernieuwd, eenige sterren ingesteken, de zonne verguld en de maen gekuischt	04-06-3
8. De vlammen van 't vagevuer vernieuwd en eenige zielen gerepareerd	04-06-3
9. 't Vuer van de helle geweldiger gemaekt, Lucifer, eenen nieuwe staert aangezet, zijnen linken poot gerepareerd, verscheidene nieuwe ketens voor de verdoemde gemaekt	07-10-3
10. 't Hooy en 't strooy vernieuwd in den stal van Bethleem, eene nieuwe platte sporte in de kribbe gesteken	03-00-0
11. Den tabbaerd van Herodes nieuwe boorden aengezet, de broek van Annas eenen nieuwen lederen spriet ingesteken, en twee nieuwe knoppen aan zijnen jupon gezet	05-00-0
12. Tobias op reis met den Engel Raphaël, een paer nieuwe getten aengedaen en nieuwe riemen aen zijnen ranselzak	02-05-0
13. De ezel van Balaem zijn plekken uitgeschrabt, zijne ooren gekuischt en zijn ijzers de kalkoenen vernieuwd	03-06-0
14. Het aengezicht van Sara drymael gewasschen, gepluimd, herstelt en vernist	02-05-3
15. De leeder van Jacob de schalieren gerepareerd, gemollegrauwd, en twee platte sporten ingestoken	02-15-6
16. Een nieuwe kei in den slinger van David gestoken, het hoofd van Goliath doen spannen en zijnen beenen verzet	02-12-0

[p. 202]

17. Het hair van Judas doen gloeyen en zijn vingers ingekort en zijn ooren gekuischt	01-05-6
18. De arke van Noë het agterdeel geteerd, twee nieuwe vustpannen opgelegd, de glazen venster vernieuwd, en Noë een paer nieuwe mouwen aengedaen	02-10-0
19. De verloren zoon een nieuwe lap op zyn hemde gezet, de luyzen doen loopen en vernist, aen verscheydene zwynen de borstels hersteld, hunnen staert net doen krullen en nieuw drinken in de bakken gedaen	07-15-6
20. De waterkruik van de Samaritaensche vrouw gestopt, herschilderd en eene nieuwe oor aengezet	02-07-3
21. De artsmoeder Eva gewasschen, met nieuwe olie bestreken, den appel doen blozen, 't strael van 't serpent scherp gemaekt, nieuwe schelpen opgelegd, Adams versleten tanden vernieuwd en hem in den appel doen byten	04-05-6
te zaemen	92-16-0

Bovenstaande tekst is een denkbeeldige of gefingeerde kerkrekening. Ze verscheen in Volkskunde, jg. 1894, blz. 148-150 onder de titel ‘Eene merkwaardige rekening’ en werd ingezonden naar de redactie van dit tijdschrift door de bekende folklorist uit Deinze, Armand Pauwels (Deinze 1878-1952)⁽¹⁾.

Pauwels schreef dat hij die rekening aangetroffen had in een boeksken in eene kleine gemeente en dat hij zijn vondst waardig genoeg achtte om ze aan te bieden aan de lezers van Volkskunde. Alfons de Cock, hoofdredacteur van Volkskunde, heeft deze tekst van de jonge folklorist onverkort overgenomen en zelfs bij het woord kalkoenen (zie rekeningpost nr. 13) in een voetnoot een woordje uitleg gegeven, naast de verklaring die Pauwels er reeds bij had geschreven. Voor het overige hebben noch Pauwels noch de Cock iets toegevoegd aan deze eigenaardige en humoristische kerkrekening.

Zo te zien zou men gaan denken dat de rekening van West-Vlaamse oorsprong is. Het gaat immers over Mannekensvere in de omgeving van Nieuwpoort. De familienaam Van Rysselberghe kan in die gemeente voorgekomen zijn, maar het is lang niet zeker dat er precies in Mannekensvere een Van Rysselberghe woonde⁽²⁾, en dat die man baes-schilder was. Als er al in het kleine Mannekensvere

(1) Over Pauwels, zie G.P. BAERT, Onze Oost-Vlaamse folkloristen; De folklorist Armand Pauwels uit Deinze, in: Oost-Vlaamsche Zanten, 1956, blz. 177-182; A. VIAENE, Armand Pauwels, de wandelende folklorist van de Leiestreek, in: Biekorf 1957, blz. 373-374.

(2) Over de naam Van Rysselberghe, zie F. DEBRABANDERE, Woordenboek van de familienamen, dl. II, 1993, blz. 1221, met enkele attestaties uit Oost-Vlaanderen, maar ook uit het Westland.

[p. 203]

een schilder woonde⁽³⁾! Ook de taal geeft sommige woorden weer die bewust West-Vlaams klinken; kalkoen⁽⁴⁾ staat vermeld bij De Bo, maar niet bij Schuermans of bij Joos; ook mollegrauw (post nr. 15) is wellicht zuiver West-Vlaams⁽⁵⁾.

In principe mogen we de oorspronkelijke versie van deze rekening plaatsen vóór de Franse Revolutie, aangezien alles opgesteld en berekend werd in oude munten, met ponden, schellingen en deniers Brabants courant. Ook de taal klinkt bewust ouderwets en is, te oordelen naar de spelling, vermoedelijk laat 18de of vroeg 19de-eeuws.

Dat het hier inderdaad om een fictieve en dus een onwerkelijke rekening gaat, is uit de aard van de zaak zelf gemakkelijk na te gaan, want in het kleine kerkje van Mannekensvere waren er zeker geen 21 taferelen opgesteld die dan nog allemaal in een en dezelfde beurt hersteld of bijgeschilderd moesten worden.

Onder de vele vragen die we ons bij die tekst kunnen stellen, zijn de voornaamste wel deze: Waar komt die tekst vandaan? Wie stelde hem op? Bestaan er nog dergelijke rekeningen, eventueel varianten op degene die we publiceerden? Komt die rekening uit een gedrukt boeksken of gaat het hier om een geschreven stuk dat van hand tot hand, met de nodige variaties en lokale aanpassingen, werd doorgegeven en toch ooit ergens in een ouder voorbeeld gedrukt terug te vinden is? En waar?

Ik bezit het schrijfboek dat mijn grootvader bijhield toen hij leerling was in het Sint-Aloysiuscollege te Diksmuide in de jaren 1855-58. In dit schrijfboek staat op blz. 26-28 dezelfde ludieke kerkrekening met als titel: Rekening van eenen schilder geschilderd in de kerk tot B. De inhoud van deze rekening is, op een paar woorden na, helemaal dezelfde als wat er in Volkskunde te vinden is. Bij de 21 afzonderlijke posten staan er geen bedragen aangegeven tenzij onderaan het bedrag al te samen 132 frs. 43 ct. Dan volgt nog de ondertekening: Servaes van Rysselberghe, schilders Baes tot R. Zo staat deze rekening daar tussen fabels, raadsels, briefmodellen, gedichten en allerlei schrijfoefeningen uit het toenmalige college van Diksmuide. Deze kerkrekening was dus meer verspreid dan men bij een eerste opzicht zou vermoeden.

(3) Mannekensvere telde in 1795 amper 219 inwoners (J. DE SMET, De eerste volkstelling in het Leyedepartement, in: Biekorf 1927, blz. 205).

(4) Kalkoen benevens de naam van de bekende vogel, betekent kalkoen: gebogen vooreinde van een hoefijzer (L. DE BO, West-Vlaams Idioticon). Niet bij L W. SCHUERMANS, Alg Vl Idioticon of bij A. JOOS, Waasch idioticon.

(5) Mollegrauw asgrauw (De Bo). Niet bij Schuermans of Joos

[p. 204]

Ook in het buitenland

We vroegen ons af of deze gefingeerde en zonderlinge kerkrekening alleen in ons eigen taalgebied voorkwam en dus een uniek en eerder toevallig stuk zou zijn, ergens bij toeval ontsproten uit de pen van een of andere fantasierijke humorist.

Dankzij prof. dr. S. Top (KUL) konden we vernemen dat er ook in Duitsland zulke geestige kerkrekeningen in omloop zijn. Prof. dr. Hans-Jörg Uther, van de universiteit van Göttingen, deelde ons enkele Duitse versies mee van dergelijke persiflages. Hieronder geven we een kerkrekening die verschenen is in deel 12 van de reeks Demokritos oder hinterlassene Papiere eines lachenden Philosophen (Stuttgart 1832-1842). De tekst die hij zo vriendelijk was ons toe te zenden komt uit de 8ste editie van dit verzamelwerk (Stuttgart, 1868, blz. 85).

De Duitse geleerde die deze Demokritos uitgaf in de reeks Enzyklopädie des Komischen was Karl Julius Weber (Langenburg, Württemberg 1767-Kupferzell 1832), een auteur die in zijn tijd een vooraanstaand vertegenwoordiger was van de Aufklärung in Duitsland.

De versie die Weber verzamelde en publiceerde is nog gesteld in Duitse kronen, zodat ze eveneens uit vroegere tijden dateerde, want de Duitse D-mark is een meer recente Duitse munt. Zijn rekening betitelt hij als die Rechnung eines Klosterschreiners an den Herrn Prälaten überliefert. Deze oude Duitse rekening omvat slechts 12 posten. Ze luidt aldus:

1. Die Zehn Gebote abgeändert, thut	24 kr.
2. Den Glauben ausgebessert	24 kr.
3. Ein neu Vaterunser gemacht	20 kr.
4. Dem St. Michaelsdrachen einen neuen Schwanz	30 kr.
5. Den heiligen Geist neue Flügel	30 kr.
6. Gott dem Vater den Bart geputzt	4 kr.
7. Maria und das Kind gesäubert	24 kr.
8. Gott den Sohn frisch angenagelt	6 kr.
9. Den Schächern neue Nasen une neue Finger	24 kr.
10. Den Erzengel Gabriel lakirt	12 kr.
11. Der Maria Magdalena eine Brust angesetzt	6 kr.
12. Das höllische Feuer wieder hergestellt und die Verdammtten schwarz gemacht	30 kr.

In Duitsland is er ook nog een andere ludieke kerkrekening bekend, gedateerd 1897. Ze is opgesteld voor de Dom van Keulen en werd ondermeer in 1982 gepubliceerd door Uli Kutter (‘Ich kündige!’; Zeugnisse von Wünschen und Ängsten am Arbeitsplatz. Eine

[p. 205]

Bestandaufnahme; Jonas Verlag, Marburg, 1982, blz. 31). Kwam de familienaam Steckencinski werkelijk voor in Keulen en bestaat er daar een Pforzhauser-Landstrasse? We laten de tekst volgen:

An das	Köln, den 26. November 1897
Kirchenrentamt	Rechnung
Der Domgemeinde zu Köln

Für Instandsetzungsarbeiten im Dom zu Köln von Johann Steckencinski, wohnhaft zu Köln, Pforzhauser-Landstr. 129.

1. Einen neuen heiligen Geist kommen lassen		80.00 DM
2. Das jüngste Gericht ausgebessert und den armen Seelen ein trauriges Gesicht gemacht		5.00 DM
3. Tot und Teufel frisch gestrichen		4.00 DM
4. Der Mutter Maria den Busen erneuert etwas gehoben und das Kind neu gemacht		85.00 DM
5. Das Paradies mit Firnis überzogen und der Eva das Feigenblatt etwas gehoben		10.00 DM
6. Die heilige Ursula von der Seite gekachelt		5.00 DM
7. Dem Petrus den Hintern angeleimt		3.00 DM
8. Der keuschen Susanne den Unterleib ausgebessert		20.00 DM
9. Dem Nepomuk den Ständer aufpoliert		8.50 DM
10. Den Jungfrauen die Lampen gefüllt und je einen Docht emgezogen		35.00 DM
11. Dem hl. Zacharias den Bart und den Beutel geflickt		25.00 DM
12. Die Beichtstühle gehobelt und Flecken entfernt		30.00 DM
13. Dem Erzengel Gabriel die Flöte nachtgesehen		17.00 DM
14. Dem Organisten mit Einführen der Pfeife geholfen		5.00 DM
15. Der hl. Theresia die Kutte abgerissen und die Fusseln entfernt		65.00 DM
16 Mit dem Küster die Maria hinter dem Altar umgelegt und die Ritzen verkittet		25.00 DM
	Summa	427.50 DM

Bij de Duitsers zijn er benevens de gedrukte en dus uitgegeven teksten van geestige en amusante kerkrekeningen ook nog varianten in omloop die nooit gedrukt het licht zagen, maar door de mensen in handschrift in alle stilte rondgedeeld worden zoals bij ons vaak gebeurde en nog gebeurt met het gebed van keizer Karel. Prof. Uther deelde ons ook de tekst mee van zulke rekening die hij toevallig ontdekte. Ze geeft de rekeningposten bijna in dezelfde volgorde en benaming zoals de versie uit Keulen van 1897 en verschilt dus maar weinig van die uit Keulen. De totale som bedraagt 45,90 DM en er zijn 15 artikels⁽⁶⁾.

(6) Rechnung für Reparaturen in der Kirche zu St. Antonius (uit Keulen?)

[p. 206]

Bij vergelijking van onze Vlaamse rekening met de Duitse kerkrekeningen valt het op dat de Vlaamse rekening bijna uitsluitend herstellingen opgeeft aan beelden en figuren uit het Oude en het Nieuwe Testament. De Duitsers geven wel bijbelpersonages, maar vooral de tweede rekening brengt ook lokale Duitse populaire heiligen ter sprake (Nepomuk, Ursula, Zacharias, enz.)⁽⁷⁾. Beide Duitse teksten gaan zeker terug tot twee verschillende bronnen, want inhoudelijk hebben ze zo goed als niets gemeenschappelijk met mekaar.

Of er in Nederland en in andere taalgebieden ook dergelijke rekeningen bestaan (Frans, Engels) kunnen we momenteel niet bevestigen. Zelfs bij ons is deze rekening een buitenbeentje, dat moeilijk te rangschikken of te catalogeren viel in de volkskundige bibliografie⁽⁸⁾. Wellicht moeten er toch, hier en daar, nog varianten van deze kerkrekening bewaard en gedrukt zijn. Het zou ons interesseren mochten de lezers van Biekorf dit eventueel meedelen, zodat we het verschijnsel van deze zonderlinge rekening beter kunnen beschrijven en door vergelijking, misschien zelfs in haar oorsprong nader verklaren.

De gefingeerde kerkrekening uit Mannekensvere, net zoals de lezingen uit Duitsland en misschien nog van elders, behoren ongetwijfeld tot een wijd verspreid humoristisch fenomeen, niet gespeend van een tikje sarcasme, een lichte persiflage op vroegere kerkelijke personen en toestanden. Zo zijn in dit genre onder meer de ludieke preken (het sermoen van Bacchus) wilde gebeden en vespers, geestelijke recepten, nep-ordonnanties en nog meer andere spot- en humoristische verzinsels bekend.

De West-Vlaamse humor is dus heel wat ouder dan het Manneke uit de Mane en de ludieke fratsen en zeisels van mannen zoals pastoor Van Hee en pastoor Van Haecke.

L. Van Acker

(7) Zie hierover o.m. H.L. KELLER, Reclams Lexikon der Heiligen und der biblischen Gestalten, Stuttgart 1987, 655 blz.

(8) Het Bibliografisch Repertorium (Oranje bibliografie, dl. I) over het tijdschrift Volkskunde 1888-1938 (door I. PEETERS-VERBRUGGEN, Antwerpen 1964) geeft de bijdrage over deze kerkrekening door A. Pauwels nergens op.