Biekorf. Jaargang 72

[p. 291]

De binders in het Scheldedepartement
Verkenning van de groepscriminaliteit in Oost-Vlaanderen ten tijde van Salembier en Bakelandt
1797-1806

Schuermans noteerde in 1865 als ‘overal in Vlaanderen’ bekend de term binders met betekenis ‘rovers die 's nachts in de huizen breken, de lieden vastbinden’. In het Antwerps dialect stond ‘binders’ eveneens bekend als ‘struikrovers die de reizigers op eenzame wegen overvallen om hen uit te plunderen; een paar voorbeelden ter illustratie: ‘Guldentop was de kapitein van 'n bende binders. Vroeger hoorde men overal van baanstropers en binders’. Uit de Gazette van Gent van 20 jan. 1799 weet Lievevrouw-Coopman dat twee binders op de Vrijdagmarkt werden terechtgesteld wegens diefstal met inbraak. Ook Vandevelde-Sleeckx (1851) kennen binder met betekenis rover, dief. Voor Oost-Vlaanderen werd binder (Land van Waas) en bendere (Zuiden) door Joos en Teirlinck opgetekend⁽¹⁾. In West-Vlaanderen schijnt binder weinig of niet te zijn bekend geweest, De Bo heeft het woord niet opgenomen en Huys hanteert het nergens in zijn Westvlaamse roverslegenden.

De binders zijn tijdgenoten van Salembier en Bakelandt. Deze twee benden ‘met kapiteinsnaam’ behoren tot het Leiedepartement waar ze gedurende de periode 1798-1803 werden gegrepen. Onder de guillotine op de Markt te Brugge vielen op 6 november 1798 de koppen van Salembier en twintig van zijn bendeleden. Vijf jaar later, op Allerzielendag 1803, werd dit toneel op dezelfde plaats, vóór het Mandeken (Panier d'Or), herhaald: de valbijl likwideerde er, tot algemene opluchting van stad en land, van burger en boer, Bakelandt en 23 leden van zijn bende⁽²⁾.

Vijfenveertig koppen in twee executies is een indrukwek-

(1) Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon. - Cornelissen en Vervliet, Antwerpsch Idioticon, I (1899), blz. 328. - Lievevrouw-Coopman, Gents Woordenboek s.v. - Vandevelde-Sleeckx, Volledig Nederduitsch-Fransch Woordenboek (Brussel 1851), s.v. - Joos, Waasch Idioticon, 1900; blz. 116. - Teirlinck, Zuidoostvlaandersch Idioticon, I, 1908, blz. 122.

(2) E. Hosten en E.J. Strubbe. De bende van Bakelandt volgens de bewaarde procesbundel, Brugge, 1928, 64 pp. - De Salembierbende opereerde ook ten zuiden van de Leie, in het Noorderdepartement.

[p. 292]

kend aantal. Het Leiedepartement verademde, de groepsterreur was er radikaal opgerold. Vanaf 1803 behoort het bendewezen er tot het verleden. Het verbeterde politie-apparaat belet voortaan dat groepen asociale elementen het platteland onveilig maken.

Het naburige Scheldedepartement schijnt in de kroniek van moord en sensatie op de achtergrond te staan. In feite hoeft het niet te blozen. Heeft dit departement - de huidige provincie Oostvlaanderen - geen ‘kapiteinen’ aan onze criminele volksliteratur geschonken, toch heeft het platteland er langdurig onder de schrik voor de ‘binderij’ geleefd: die bedrijvige en taaie bende - binders en binderij, zo was hun bendenaam - heeft gedurende de periode van Salem-bier-Bakelandt niet minder dan zestig koppen geleverd aan de guillotine van de Gentse Vrijdagmarkt⁽³⁾. De samengevoegde cijfers van de twee Westvlaamse benden, zijnde een totaal van 45, worden door de zestig Oostvlaamse binders met 25 % overtroffen⁽⁴⁾.

Het bendewezen blijkt in Oost-Vlaanderen een grotere uitbreiding te hebben gekend dan in West-Vlaanderen. In het Scheldedepartement met (officiële cijfers van 1799) een bevolking van 595.000 inwoners - tegenover 460.000 in het Leiedepartement⁽⁵⁾ - moet de opsporing zwaardere eisen hebben gesteld. De politionele organisatie schijnt in de Leieprovincie sneller op dreef te zijn gekomen dan in de Vlaamse Scheldeprovincie. Feit is, dat het proces en de executie van de Bakelandt-bende in 1803 een definitieve afrekening is geweest met het bendewezen in West-Vlaanderen. In Oost-Vlaanderen lijkt de binderij dan eveneens te zijn opgerold - het jaar 1804 biedt geen enkele vangst - doch in de zomer van 1805 wordt nog weer een groep van 7 binders gegrepen en in Gent geguillotineerd, en nog weer in het voorjaar van 1806 bestijgen drie binders het Gentse schavot. In achterhoede-aktiviteiten tussen 15 juni 1803 - 6 april 1806 heeft

(3) Een aantal van hun medeplichtigen - naar schatting een dertigtal - werden ‘tot de ijzers’ veroordeeld.

(4) De voornaamste bron voor de executies van de binders is het Dagboek van een anoniem Cents tijdgenoot, nr. 11220 in de Univ. Bibl. Gent. Gegevens daaruit chronologisch samengebracht door Prosper Claeys, Mémorial de la ville de Gand 1792-1830, Gent 1902. Aangevuld uit het Dagboek van Callion (nr. 14248), uit een paar vliegende bladen en uit de Gazette van Gent. - De processtukken zijn, veertig jaar geleden, verloren gegaan in de brand van het Gentse Justitiepaleis.

(5) Ch. Oudiette, Dictionnaire géographique des treize départements qui composaient les Pays-Bas autrichiens I, Parijs 1804, p. LI.

[p. 293]

de geduchte binderij nog tien koppen aan de Gentse guillotine prijsgegeven.

Hier volgt de bondige lijst van de executies van binders⁽⁶⁾ gedurende de periode 1797-1806. De doodstraf was onveranderlijk de onthoofding, door de guillotine uitgevoerd op de Vrijdagmarkt te Gent, telkens te 3 uur in de namiddag.⁽⁷⁾

(6) Naar P. Claeys, Mémorial, waar telkens chronologisch naar de bron wordt verwezen. - Enkele richtingsdata uit de lokale geschiedenis van het bendewezen hebben we in cursief ingelast.

(7) Bibliographie Gantoise V 402.

Chronologische lijst van onthoofde Binders

		1796
Juli 5:	Binderskapitein N. De Witte in Bevere bij Oudenaarde gearresteerd. Zie Bijlage.
		1797
Nov. 23:	2 binders wegens moord; 7 medeplichtigen, veroordeeld ‘tot de ijzers’ (dwangarbeid) staan geketend bij het schavot.
		1798
Maart 9:	2 binders; maakten deel uit van een bende brigands.
Mei 2:	1 man, wegens ‘binderij’.
- 24:	2 binders.
Juli 21:	1 binder.
Okt. 28:	Brigandszondag.
Nov. 6:	Executie van de bende Salembier in Brugge.
		1799
Jan. 20:	2 binders, wegens diefstal met inbraak.
Febr. 26:	1 binder.
Mei 16:	2 binders.
Aug. 26:	3 binders. Een aantal medeplichtigen, veroordeeld tot schandpaal en gevangenis, woont de executie bij.
Sept. 5:	5 binders wegens ‘diefte en baenstrooperij’.
Aug.-Sept.	Begin der aktiviteiten van de Bakelandt-bende.
		1800
Aug. 11:	5 binders. - Van het vonnis, uitgesproken 11 juni, werd de Sententie-tekst, met liedje, te Gent gedrukt.
Dec. 30:	1 binder, als lid van een ‘bende binders’.

[p. 294]

		1801
Jan. 12:	3 binders, wegens roof met inbraak en ‘binderij.’
Maart 19:	Bakelandt gearresteerd.
April 13:	5 binders, waaronder een van 18 en een van 20 jaar.
Okt. 23:	8 mannen, wegens ‘binderij’; onder hen drie gebroeders waarvan de jongste 18 jaar oud.
		1802
Febr. 15:	Een vrouw (ook geguillotineerd op de Vrijdagmarkt). Deze had de hofstede in brand gestoken van een landman die in een proces van binderij te Gent was komen getuigen.
Okt. 28:	4 mannen ‘wegens binderij’.
		1803
Febr. 8:	2 binders. Gedrukt marktliedje.
Aug. 12:	Begin van Bakelandt-proces in Brugge.
Nov. 2:	Executie van de Bakelandt-bende in Brugge.
		1805
Juni 15:	1 binder.
Aug. 21:	6 binders. Het marktliedje laat verstaan dat ze tot een grotere bende behoorden: Deze zes met meer gespuys, braken in Mulhaerts huys met eenen boom g'heel dik, acht voeten lang, des nachts, alwaer hun vreedheyd duerde lang.
		1806
April 6:	3 binders.

Samen hebben de drie ‘Vlaanderse’ benden 105 koppen aan de guillotines van Brugge en Gent geleverd, te verdelen als volgt:

Brugge: 1798	(Salembier) 21.
- : 1803	(Bakelandt) 24.
Gent: 1797-1806	(Binders) 60.

In het totaal 105 zijn 4 vrouwen begrepen: 3 te Brugge in 1803, 1 (brandstichtster) in 1802 te Gent. Mogelijk behoorde deze vrouw tot de bende, zeker stond ze op de zijde van de binders.

Opmerkelijk is ten slotte dat, wanneer Bakelandt en zijn 23 bendeleden, na een detentie en proces van 18 maanden, op 2 november 1803 in Brugge het schavot opgaan, Gent een lijst kan voorleggen van 49 binders die tussen november 1797 en februari 1803 op de Vrijdagmarkt waren geguillo-

[p. 295]

tineerd wegens binderij, inbraak en roof uitgeoefend in bende. Een moord wordt alleen genoemd in het vonnis van 23 nov. 1797⁽⁸⁾. Bekend is dat ook in het dossier van heel de Bakelandt-bende slechts één doodslag voorkomt. De bijzondere wet tot beteugeling van het bendewezen (1797) voorzag echter de doodstraf voor al degene die in bende, als lid van een bende, aktief deelnamen aan overval, roof, inbraak of knevelarij (binderij).

De binders werden gevonnist door het eedgerecht (tribunal criminel) van het departement. Van nov. 1797 tot mei 1799 worden 13 binders geëxecuteerd, individueel of twee man samen; vanaf aug. 1799 tot einde 1802 zijn het kleine groepen van drie of vier, doch ook van vijf of zes, en zelfs een groep van acht die samen worden gevonnist en geguillotineerd. Bij sommige groepen behoren medeplichtigen die ‘tot de ijzers’ worden veroordeeld⁽⁹⁾. Het Gentse tribunaal laat de bendeleden niet al te lang op vonnis en executie wachten.

In 1798-1799 zetelde te Gent ook het krijgsgerecht dat al de gevallen van rebellie tegen de militaire conscriptie had te behandelen. In november 1798 worden de eerste ‘brigands’ als partisanen gefusiljeerd in de Citadel (Spanjaardskasteel). In de eerste helft van 1799 ondergaan nog drie ‘brigands’ hetzelfde lot. Van juli tot september 1799 worden 35 ‘brigands’ geëxecuteerd door de guillotine⁽¹⁰⁾. De krijgsraad behandelt de ‘brigands’ alleen nog bij uitzondering (twee jongemannen in aug. 1799) als partisanen: zoals elders zijn sommige ontslagen ‘brigands’ naar vagebonderij overgegaan en hun geweldplegingen worden door de krijgsraad veroordeeld naar de norm van het burgerlijk tribunaal, de brigands vallen niet meer voor het peloton van de Citadel maar onder de guillotine van de Vrijdagmarkt. In totaal werden

(8) De geëxecuteerde binders werden alle gegrepen op het grondgebied van het Scheldedepartement. Hun bijzonder operatiegebied binnen dit departement konden we, bij gemis aan processtukken, geografisch niet omschrijven. De ongegrepen daders (een zevental) van de overval op de hoeve Lippens te Eeklo op 14 dec. 1795 (waarover W. Hamerlynck in Appeltjes van Meetjesland 1969, 87-95) gingen te werk als echte binders. Een geval van baanstroperij (met moord) bij de eerste binders in 1796 in de streek van Oudenaarde; zie Bijlage.

(9) Eenmaal worden 7 medeplichtigen uitdrukkelijk vermeld. Een paar maal wordt gewag gemaakt van een (onbepaald) aantal ‘complicen’.

(10) Claeys, Mémorial 95 97

[p. 296]

in Gent 16 ‘brigands’ gefusiljeerd en 35 geguillotineerd, de laatste drie op 22 september 1799⁽¹¹⁾.

In heel het verloop worden binders en brigands strikt uit elkaar gehouden, zowel in de rechtstaal als in de volkstaal, en ook in de proceduur en de manier van executie. Een binder verschijnt voor het Criminele Tribunaal en wordt nooit gefusiljeerd. Een volwaardig brigand verschijnt voor het krijgsgerecht en wordt gefusiljeerd. Is de brigand echter in het bendewezen vervallen, dan wordt hij door de krijgsraad naar de guillotine gezonden. Slechts éénmaal (in maart 1798) worden twee door het tribunaal veroordeelde binders vermeld als zijnde aangesloten bij een groep ‘brigands’. Dit geval ligt echter een halfjaar vóór de revolte van oktober 1798 en de daaropvolgende militaire repressie.

Uit het bovenstaande blijkt dat de Westvlaamse benden ‘met kapiteinsnaam’ geen uitzonderlijk regionaal verschijnsel zijn geweest. In de geschiedenis van de groepscriminaliteit tijdens het Directoire (1795-99) en onder het Consulaat heeft Oost-Vlaanderen een (voile) bladzijde meegeschreven. Zonder kapiteinsnaam, maar met eigen groepsnaam: de binderij en de binders.

Het drukken van de Sententie van de Bakelandt-bende was evenmin een nieuwigheid. Alleen al van processen uit de jaren 1771-1779 zijn ons negen te Gent gedrukte ‘Seventies’ van processen (betreffende o.m. criminele zaken in Brugge, Harelbeke, Oostende, Zulte) bekend⁽¹²⁾. Het proces van de Salembier-bende werd in november 1798 in Brugge gedrukt⁽¹³⁾. In juni-augustus 1800 drukt Gent de Sententie van vijf moorddadige binders. Van de Bakelandt-bende wordt dan in november 1803 de tekst van het vonnis in Brugge gedrukt.

Ook het ‘Treurlied’ op de Bakelandt-bende ligt in een lijn van traditie. De vijf boze binders krijgen in 1800 hun liedje mee. In februari 1803 luidt het slot van het Liedeken op de twee geguillotineerde binders:

(11) Dagboek nr. 11220; Claeys, Mémorial 106. - De eigentijdse benaming van de opstandelingen was ‘brigands’. Zie daarover A. Lowyck, Boerenkrijg in West-Vlaanderen, Roeselare 1948, blz. 7.
- De benamingen ‘boerenkrijg’ en ‘boeren’ behoren tot onze literatuur van ca. 1850.

(12) Bibliographie Gantoise IV 28 31 32 53 60.

(13) Over Salembier wordt gehandeld in een volgende bijdrage.

[p. 297]

 

Schrikt al wat leven heeft,

 

Menschen, schud en beeft,

 

Aenziet de straf, nu zoo menig mael

 

U wordt getoont door 't guillotine stael.

Dan volgt in november 1803 het Bakelandt-lied van de Gentse volksdichter Angelus Adelhof⁽¹⁴⁾. De executie van de laatste groepen binders wordt in aug. 1805 en april 1806 op vliegende bladen bezongen.

Evenmin als de Westvlaamse roversbenden zijn de binders van Oost-Vlaanderen echte moordenaarsbenden geweest. Dievenbenden zijn ze, ontstaan in het spanningsveld van armoede, bedelarij en wanorde; roversbenden, die een ‘agressief pauperisme’ groeperen en het leven vooral op het platteland in onrust brengen. De steden blijven uiteraard ongemoeid. De groepen vagebonderend geboefte opereren uitsluitend op het platteland, langs eenzame wegen en liefst nog op machteloze bewoners van afgelegen behuizingen en meestal bij nacht. Hun werkwijze is primair (roofoverval, inbraak soms door de lemen huismuur heen) en brutaal (bedreiging, geweldpleging, binderij, in enkele gevallen voetbranderij; ook brandstichting). Beraamde moord staat niet in hun kalender. De enige moord van de Bakelandt-bende (Catharina Desmet te Pittem) was een onvoorzien gevolg van binderij. Ook bij de geëxecuteerde Oostvlaamse binders wordt maar éénmaal een moord uitdrukkelijk onder hun misdrijven vermeld. De bendeleden van de beide gouwen leven in de vrees voor de opsporing en bestraffing, en in wantrouwen tegenover elkaar. In de schoot van de bende gaan soms kleine groepen heel zelfstandig een slag slaan. Het morele peil van het geboefte kan best worden gemeten aan Bakelandt zelf die na zijn arrestatie heel zijn bende lafhartig aan de politie verklikt⁽¹⁵⁾. Zijn echt ‘kapiteinschap’ heeft hij maandenlang uitgeoefend in de gevangenis van het Pandreitje te Brugge waar zijn bendeleden, gegrepen op zijn aanwijzing, een voor een werden binnengebracht.

In de besloten regionale wereld van 1850 heeft het letter-

(14) Biekorf 1961, 117-118.

(15) F. Germonprez, Lodewijk Bakelandts dossier, in De Leiegouw X, 1968, blz. 202-204. - Over de Bakelandt-literatuur zie vooral de studie van Prof. E.I. Strubbe, De metamorfoses van de Bakelandt-figuur, in Volkskunde 63, 1962, blz. 158-173.

[p. 298]

kundig talent van Victor Huys aan Bakelandt een legendarische dimensie gegeven die allerminst met de feiten strookt⁽¹⁶⁾. Vergelijking met het bendewezen in de naburige departementen en in Bataafsche Republiek moet tot het besluit leiden dat de Bakelandt-bende, historisch bekeken, niet aan de spits staat van het bendewezen in de ‘Vlaanders’, noch door de omvang van de groepscriminaliteit (die in Oost-Vlaanderen belangrijker is geweest), noch door de persoonlijkheid van haar ‘kapitein’⁽¹⁷⁾.

Een echt kapitein daarentegen blijkt wel François-Marie Salembier te zijn geweest die door Vidocq, chef van de Brigade de Sûreté, werd beschouwd als een van de behendigste en gevaarlijkste booswichten van zijn tijd⁽¹⁸⁾.

Uit de episode ‘bij bazinne Spriet, in de Zwaene’ te Westrozebeke (Huys, Bakelandt: Tweede Legende I Roosebeek-Ommegang; editie 1860, blz. 67) blijkt dat Victor Huys de traditie van Salembier goed heeft gekend. Hij laat er Bakelandt incognito deelnemen aan het gesprek in de herberg: hij is het die de naam van Salembier uitspreekt als mogelijke dader van de aanslag op Naes Libeer in 't Vrybusch. Op de vraag waar Salembier zich ergens mag ophouden volgt een uitleg die het historisch beeld van de kapitein en zijn bende weergeeft:

- Salembier! Ik heb nooit dien naem gehoord! En waer houdt hij zich op? [zei de Schout].
- Dat weet niemand; [antwoordt de ‘vreemdeling’] maar 't gene elk ende een weet is dat hy er vreedelyk naer toe gaet, en hy is ongetwyfeld uwen Baekeland weerd. Den eenen keer vermoorden zyne gasten al dat zy vinden; den anderen keer binden en boeijen zy de menschen, of zy hangen ze in den heerd en maken er vier onder, of stelen en rooven zonder iemand kwaed te doen. Die 't willen best weten, zeggen dat de hoofman niet verdoken is, maer ievers

(16) Zie over Victor Huys de bijdragen van J. Geldhof: Uitgeverstribulaties van V.H. (Biekorf 1965, 401-404); Nieuwe gegevens over V.H. (in Album Joseph Delbaere, Rumbeke 1968; blz. 99-112); V.H. als taalparticularist (Biekorf 1970, 215-223).

(17) Belangrijk voor vergelijkende studie zijn: J. Russel, De rooversbenden in de landen van Overmaas, Brabant, Holland en aan den Rijn in de vorige en in het begin der tegenwoordige eeuw. Maastricht 1877. - J. Grauwels en Th. Vandebeeck, De Boerenkrijg in het departement van de Nedermaas. Hasselt 1961. - Prof. Dr. H.F. vanden Eerenbeemt, Van mensenjacht en overheidsmacht in de Meierij van 's Hertogenbosch 1795-1810. Tilburg 1970 (Bijdragen Gesch. ZN. XVII). Dit laatste werk is een uitstekend model voor de monografie die ook onze Leie- en Scheldedepartementen zouden verdienen.

(18) De Mémoires (4 vol.) in 1828 uitgegeven door François Vidocq zouden een redactie zijn van Lhéritier en Morice.

[p. 299]

in eene stad woont en grooten trein voert, terwyl de benden, onder zyn gebied, nu hier, dan elders gaen om buit te maken.
- Dat is nog meer te vreezen dan onze bende in 't Vrybusch; als 't maer de zelve niet en is, zei de koster...’

Salembier, hoofdman ofte kapitein van een dievenbende die moordpartijen en griezelige wreedheden doorlopend gaat plegen met een ongemene mobiliteit in de ruimte en een intrigerende afwisseling in de werkwijze: deze heroïsche kentrekken werden door Huys op de persoon van Bakelandt overgedragen. Zeker behoort deze typering niet tot de historische Bakelandt noch tot een van de binders, die wel de volkstaal met een bendenaam hebben verrijkt doch nooit tot de postume volksliteratuur zijn doorgedrongen.

A. Viaene

Bijlage
De eerste binders in de streek van Oudenaarde

De oudste getuige van binderij in de kasselrij Oudenaarde is een burger van Oudenaarde, met name De Rantere, die dag voor dag de gebeurtenissen (vooral militaire) gedurende 1793-1798 heeft opgetekend. In dit Dagboek besluit De Rantere het jaar 1795 met de volgende nota:

‘1795. Op het einde van dees jaar, wierden de omstreken van Oudenaarde zeer onveilig gemaakt door een bende roovers en vagabonden, die door de slappe politie zeer vermenigvuldigd waren in deze landen Deze roovers gebruikten een langen boom, waarmede zij de deuren van de boerenhoven met één slag inliepen, dat zij ter aarde vielen, alzoo in huis dringende, en de menschen die zij te bedde vonden, vastnamen die bindende aan armen en beenen en die alzoo leggende voor het vuur, stekende eene brandende keerse aan hunne voeten, om hun alzo door deze smerten hunne schatten te doen ontdekken. Van deze ondernemingen hoorde men bijna dagelijks, maar voornamelijk in de omstreken van Bever...’

Belangrijk zijn de aantekeningen die dan volgen.

‘1796, den 2. mei wierd omtrent de herberge de Belle Hotesse op Bever, deerlijk vermoord en al zijn geld afgenomen J.B. de Gezelle van Mater, door den kapitein der binders N. De Witte van Bever, benevens eenige andere van zijne medegezellen.

1796, den 5 juli wierd hier ingebracht de kapitein van de binders N. De Witte; dezelve was genomen in de herberge Den Hert op Bever, door Frans Goeminne en eenige andere boeren van Bever. De gansche stad [Oudenaarde] was op de been om denzelven te zien, en is namaals tot Gent, de tweede van heel het departement geguillotineerd.

1797, den 2 maart wierden hier ingebracht vijf binders en branders van Ronse, waaronder was J.B. de Miel, capitein, en N. Lefebure bijgenaamd Sansdoigt. Dezelve zijn namaals tot Gent voor hunne gepleegde gruweldaden geguillotineerd. Men bracht mede een boom van 12 voeten lang, waarmede zij de deuren met geweld opensmeten, en alzo in huis konden zonder dat iemand het wist, want met éénen slag was de deur ten gronde’.

- Uit het Dagboek De Rantere, in Volk en Taal VI (1893), p. 96, 108-110, uitgegeven door K. van Caeneghem van Eine.

Deze executies ‘namaals tot Gent’ kunnen we niet met zekerheid dateren. De executie van 23 nov. 1797 betreft mogelijk de ‘bende van Bevere’. Onder de executies van 1798-1799 (lijst) tellen misschien leden van de ‘bende van Ronse’ mee.