Biekorf. Jaargang 72

[p. 285]

De naam Spermalie

De naam Spermalie⁽¹⁾ is ons vooral bekend als naam van de oude abdij en uit de roman ‘Maria Speermalie’ (1941) van Herman Teirlinck. De Flou (Wdb. Top. W.-Vl. XV, 45-52) geeft ons talrijke excerpten die de naam Spermalie sedert de 13de eeuw attesteren.

Spermalie was de naam van landerij tussen Slijpe en Schore, waar omstreeks 1200 een vrouwenabdij tot stand kwam, die in 1241 naar Sijsele werd overgebracht en in 1601 naar Brugge. We citeren hier enkele excerpten uit De Flou: 1228 apud Sparmaelge... in terra de Sparemailge; 1239 Sparmale; 1240 de Spermailie; 1258 Walterus de Spermaelge; 1264 Gillon de Sparnemaille; 1272 a conventu de nova ierusalem juxta Brugas, vulgariter dicto Sparmalge; 1279 de abedesse van Spaermalien; 1287 au couvent d'Espernemaille; 1634 Spermaelge clooster; 1685 Spermalie. Verder noemt De Flou (XV, 52-59) met dezelfde naam nog land in Lissewege (1429 die van Sparmaelgen; 1846 Spermalie hofstede) en het klooster in Schore (1228 apud Sparmaelge; 1641 Spermaellie). Een excerpt uit 1512 (Rijksarchief Brugge, blauw nr. 6105) geeft de vorm Spelmaigen.

Het tweede woordelement, nl. malie, is duidelijk het Franse woord maille. De Franse gemouilleerde 1 werd in Middelvlaamse teksten trouwens altijd met lg weergegeven (vgl. bataille - bataelge, escaille - schaelge - schalie, bailie - baelge - balie. Een maille was een koperen muntje, een halve denier. Het woord komt nog voor in de uitdrukkingen ‘il n'a ni sou, ni maille’ (hij heeft geen rooie duit), ‘cela ne vaut pas une maille’ (dat is geen cent waard). We horen dit woordje ook in de familienaam Pincemaille, bijnaam voor iemand ‘qui pince les mailles’, d.w.z. voor een dief of een vrek. In deze laatste betekenis komt het woord pince-maille trouwens nog in het hedendaags Frans voor. Spellingvarianten van de familienaam zijn: Pincemail, Pinsmail, Pinsmaille. Met geanticipeerde s is er ook Spincemaille. Een gelijkaardige naam is Pincehallinc, waarin Mnl. hallinc (eigenlijk een halvelinc) ook een kleine munt is, eveneens een halve penning zoals de maille. We treffen deze naam in Wervik aan in 1398: J. Pincshallinc (sic) f. Casins⁽²⁾. Eveneens in Wervik in 1387: de Clement Pinshallinc, Jehan Pinshallinc⁽³⁾. Vgl. ook de Duitse naam Pletzpfennig⁽⁴⁾.

Laten we nu het eerste element onder de loep nemen. De vormen die dichter bij het Frans aanleunen, hebben rn, b.v. Sparnemaille, Espernemaille, de Vlaamse vormen niet: Sparmaelge, Sparmale, Spermalie. Het is duidelijk dat we hier met épargner - sparen te ma-

(1) Vraag van C.B. in Biekorf LXXII (1971), 255: ‘Is de naam Spermalie taalkundig verbonden - naar de betekenis ‘geld sparend’ - met de familienaam Spincemaille?

(2) F. Debrabandere, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk, 1350-1400, Handzame, 1970, 349.

(3) ARA Brussel Rekenkamer 13.812, Baljuwrekening 1385-99, f^o 38.

(4) J.K. Brechenmacher, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Familiennamen, Limburg a.d. Lahn, 1957.

[p. 286]

ken hebben. Fr. épargner, Oudfrans espargner, is trouwens uit Germ. sparanjan, sparan te verklaren⁽⁵⁾.

Franck-Van Wijk⁽⁶⁾ verklaart sparen, Os. sparon, Ags. sparian. uit het bnw. Ohd. spar, Ags. spaer ‘karig’, On. sparr ‘spaarzaam’. We vinden in het Oudfrans inderdaad het woord espargnemaille, esparnemaille, eparnemaille ‘tire-lire’ (spaarpot). Godefroy⁽⁷⁾ geeft als voorbeeld: ‘in vase ficali, quod dicitur tyrelyre vel esparnemaille (Ger. de Liége)’. Ook Huguet⁽⁸⁾ noemt espargnemaille ‘tronc’, met het excerpt ‘Ils feirent aussi des boites et espargne-mailles, où ils contraignoyent les passans de mettre argent pour les cierges’.

Vandaar dat C.B. in het Rijselse dialekt het woord éparnemale voor spaarpot kent. Het kan natuurlijk ook een naam zijn voor de persoon die zijn geld opspaart. De Bo vermeldt in zijn Idioticon het woord spaarmalie ‘Iemand die de malie (fr. maille, obole, halve penning) spaart, splijtmijte, gierige mensch’. Dan is de naam inderdaad te vergelijken met Pincemaille (vgl. splijtmijte bij De Bo), Geldteller, Sparenrijk; vgl. ook Spaargaren. Volkomen analoog is de Duitse naam Sparheller, Sparhelbling⁽⁹⁾, met als tegenstelling Sparlützel, Sparnicht⁽⁴⁾.

F. Debrabandere

(5) A. Dauzat, Dictionnaire étymologique de la langue française, Paris, 1938.

(6) N. Van Wijk, Franck's etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, ‘s-Gravenhage, 1949.

(7) F. Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française, Parijs 1880-1902, III, 512.

(8) E. Huguet, Dictionnaire de la langue française du seizième siècle, Parijs, 1925-, III, 663.

(9) Helbling heeft vanzelfsprekend dezelfde betekenis als onze Mnl. hallinc ‘halve penning’.

(4) J.K. Brechenmacher, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Familiennamen, Limburg a.d. Lahn, 1957.