Biekorf. Jaargang 72

[p. 175]

Veelnamig Vlaanderen
Vervolg van blz. 106

Keyserryckx Vlaenderen

In 1519, toen aartshertog Karel (reeds koning van Spanje) tot Keizer werd gekozen, kwam hij als graaf van Vlaanderen in een zonderlinge situatie te staan. Als (gekozen) Keizer van het H. Roomse Rijk was hij tegelijk suzerein en vazal van het deel van Vlaanderen dat, in feodale terminologie, bekend stond als ‘Vlaendren onder 't Keyserryck’. Dit deel omvatte het Land van Aalst, het Land van Waas en de Vier Ambachten. Voor Keizer Karel werd dit Keyserryckx Vlaenderen nu allodiaal (en zou dat blijven voorgoed) in afwachting dat ook ‘Vlaendren-onder-de-Croone’ in 1529 (Damesvrede) definitief aan de feodale binding met Frankrijk zou worden onttrokken.

Van 1529 af is heel Vlaanderen - onder Keizer en onder Kroon - allodiaal⁽³⁵⁾. De oude benamingen leven echter voort als historische begrippen en behouden hun plaats (tot 1800) in geografische werken en topografische beschrijvingen.

Syn. Rycx Vlaendren (q.v.), Vlaendren Imperiael. Lat. Flandria Imperialis. Fr. Flandre Impériale, Flandre soubs l'Empire - Vgl. boven (blz. 7) s.v. Drynamich Vlaenderen, en (blz. 103) s.v. Heerlyckhede van Vlaenderen.

Als historische term houdt Flandria Imperialis stand in de geschiedschrijving na Wielant en Meyerus. Gebruiken die term: Meyerus (1531), Marchantius (1596), Lindanus (in zijn Teneramunda, 1606), Valerius Andreas (Topographia Belgica, 1623), Sanderus (Flandria Illustrata, 1641) en andere meer.

Merkwaardig is de humanistiche versie van Sweertius die, in zijn werk over de Nederlandse geleerden (Athenae Belgicae), in 1628 de Flandria Imperialis vervangt door een meer ciceroniaanse Flandria Caesarea.

In het frans is de term Flandre Impériale algemeen in gebruik: bij Moréri (1674 en volgende edities); Christyn (Délices des Pays-Bas, 1697 en volgende edities); Zaman (Etats de Flandres 1711)⁽³⁶⁾.

(35) Volgens J.B. De Vaddere, Traité de l'origine des ducs et duché de Brabant, Brussel 1672, kap. 15, zou prins Filips in 1551 nog de leenverheffing van de Flandria Imperialis hebben gedaan in de handen van de gekozen Roomse koning Ferdinand.

(36) De Franse politicus Barbault-Royer, die in de jaren VII-VIII (1798-99) van de Republiek onze Nederlandse departementen bereist, herhaalt nog (naar zijn reisboek?) de traditionele indeling met inbegrip van ‘la Flandre Impériale’. (Voyage dans les départements du Nord p. 102 (Parijs 1799).

[p. 176]

Nog in 1785 behandelt Spanoghe in een eigen rubriek ‘het Keyzerlyk Vlaenderen’ (Schouwburg der Nederlanden II 338; III 72).

Keizers Vlaandre

Deze benaming verschijnt in 1735 in de titel van het ‘Verheerlykt Vlaandre’ van Sanderus samen met de neologismen Fransch en Hollandsch Vlaandre⁽³⁷⁾.

Het ‘Keizers Vlaandre’ van deze Hollandse editie is een nieuw politiek en geografisch begrip, en heeft niets te maken met het bovenstaande (feodale) ‘Keyzerlyke Vlaenderen’. Door de Europese verdragen (1715) is het gehele graafschap van de koning van Spanje overgegaan naar de keizer van Oostenrijk. Aldus is dit (fel verminderde) Vlaanderen op zijn geheel ‘keizers’ geworden⁽³⁸⁾.

In de latijnse Sanderus-editie van 1732 staat eveneens de Flandria Caesarea in de titel (met een heel andere betekenis dan in 1628 bij Sweertius! zie hiervoor).

Over het synoniem ‘Oostenrijks Vlaenderen’, zie verder.

(37) Biekorf 1970, 196.

(38) Keizers Vlaanderen was ‘het gedeelte van Vlaanderen dat sedert ca. 1680 niet onder het gezag van de koning van Frankrijk gelegen was’. Deze historisch-geografische bepaling van De Flou (VII 474) is juist. Is die benaming echter reeds ca. 1680 in literair of administratief gebruik geweest? De auteur voert geen enkele vindplaats aan.

Konings Vlaanderen

Het gedeelte van het graafschap Vlaanderen dat in de 17^e-18^e eeuw onder Frans gebied gelegen was. Aldus een bepaling van De Flou (VIII 214) die aansluit bij de vorige over Keizers Vlaanderen⁽³⁹⁾. Van die term is geen bewijsplaats voorhanden. De Flou voegt er alleen interpretatief bij: ‘Vandaar heet het vlaams dialect in Noord-Frankrijk keunings vlems’.

In een andere betekenis komt Flandre Roiale voor bij onze vlaamse jurist J.P. Zaman van Sint-Niklaas, die in zijn betoog over de Staten van Vlaanderen (Exposition des Trois Etats 181; Gent 1711), Roiale met betekenis: Vlaanderen-onder-de-Kroon, stelt tegenover het feodale ‘Flandre Impériale’ (onder het Keizerrijk).

(39) Zie vorige voetnoot.

[p. 177]

Kroon-Vlaanderen

Deel van het graafschap Vlaanderen dat van de Franse kroon afhing⁽⁴⁰⁾.

Deze term behoort tot de moderne geschiedschrijving. Werd gevormd op de oude benaming Vlaenderen onder die croone, die teruggaat op de feodale beschrijving van Wielant (1492). Zie de tekst in Biekorf 1968, 195.

Een paar citaten uit onze oudere auteurs mogen hier volstaan: ‘Tgraefschap van Vlaendren, dat onder die crone light’ (Marcus van Vaernewyck 1560; zie Biekorf 1968, 384); (het deel van Vlaanderen) ‘soubz la couronne de France, appellé ordinairement Conté’ (Oudegherst, Chroniques et Annales de Flandres, 1571).

(40) Wdb. Ned. Taal XXI (1964) 1326.

Vlaendren binnen der Leyen

Een synoniem van ‘Vlaendren flamingant’ ofte ‘Vlaenderen daer men vlaemsch spreict’. Zie Biekorf 1971, 99.

In hun brief van 1405, gericht aan hertog Jan betr. de vestiging van de Rekenkamer, verzoeken de Vier Leden ‘dat hu ghelieven wille die [Camere] te houdene in Vlaendren, binnen der Leyen, in vlaemscher tonghen...’⁽⁴¹⁾.

Daarmee stemt overeen de bepaling ‘Flandres flamingant dechà la lys du costé du noort’: de franstalige bepaling van dietssprekend Vlaanderen (graafschap).

De Waalse kasselrijen heten daarentegen: ‘Flandres gallicant delà la Lys et vers le Zuut, depuis Menin’⁽⁴²⁾.

Wielant zal in 1492 die bepaling opnemen in zijn klassieke feodale beschrijving: ‘Vlaenderen onder de Croone is ghedeelt in tween metter rivieren van der Leye: want het ghene dat licht over dese sijde van der Leye (in de fra. versie: ce qui est a ce costé de le Lis), ende tusschen de Leye en de Schelde, is gheheeten Flandres flamingant: ende het ghene datter licht over de Leye (ce que gist oultre le Lis) van Menene opwaert, is gheheeten Flandres gallicant’⁽⁴³⁾.

Al die bepalingen, in beide talen, bekijken steeds de situatie vanuit Vlaanderen flamingant. Een uitzondering maakt alleen J. Le Roux, de wapenheraut van Rijsel, die in zijn Re-

(41) Gilliodts, Inventaire de Bruges III 510.

(42) J. Britz, Code de l'ancien droit belgique 67 (Brussel 1847)

(43) Biekorf 1968, 195.

[p. 178]

cueil de la Noblesse (Rijsel 1715), de situatie bekijkt van bezuiden de Leie: van zijn Rijsels standpunt ziet hij ‘la Flandre Gallicane ou Wallonne’ gelegen ‘deça le Lys’, de ‘Flandre Teutonique’ er verschijnt als ‘Flandre delà le Lys’.

Menapisch Vlaanderen

De benaming Flandria Menapiensis komt voor in het duistere (en weinig betrouwbare) latijnse werk dat de jezuiet Jacques Malbrancq van Sint-Omaars ten tijde van Sanderus heeft gewijd aan de geschiedenis van zijn stad en gouw. (De Morinis et Morinorum rebus, Doornik 1647; II 686). Deze geleerde antikwarische term gaat terug op de volksstammen van de gallo-romeinse Belgica. De auteur tracht de ‘Flandria Menapiensis’ af te bakenen en noemt dan als buurgouwen de Flandria Morinensis ‘gelegen aan deze zijde van de Leie en de Clarence’ en de Flandria Atrebatensis ‘gelegen tussen Leie en Clarence, binnen de grenzen van het bisdom Atrecht’. Met deze geleerde historisch-geografische Flandria-benamingen staat Malbrancq alleen. Vóór 1800 komen die termen niet voor in nederlandse vertaling.

't Vervolgt

A. Viaene