Biekorf. Jaargang 72

[p. 129]

[Nummer 5-6]

De Veronike als pelgrimsteken van de Romevaarders

Als pelgrimsteken - insigne van de volbrachte bedevaart - heeft de Sint-Jakobsschelp een universele bekendheid, in de culinaire zowel als in de heraldieke sfeer. Compostella in Galicië was een van de topbedevaarten in de middeleeuwen, en zeker een van de meest populaire. De Compostellavaarder was de pelgrim bij uitstek, de peregrinus zonder iets meer. Alle wegen gingen naar Santiago⁽¹⁾.

De primaire en heiligste bedevaart was en bleef de pelgrimage ‘naar overzee’, naar het Heilig Graf te Jeruzalem. Als aandenken van zijn tocht bracht de pelgrim ‘het heylige Riet van Jerusalem’ mee, een lange smalle palmtak. Naar dit insigne werd de pelgrim van Jeruzalem heel het Westen door benoemd: hij was de palmatus, mnl. palmenare, ofra. paumier, eng. palmer. Namen die familienamen zouden worden⁽²⁾. Met hun palmen gingen de ‘pilgrems van Jerusalem’ in gesloten broederschap in de H. Bloedprocessie in Brugge (1551). In het Brabantse (o.m. te Mechelen) en in het Noorden (Dordrecht, Utrecht) had de broederschap van de Jeruzalemvaarders het voorrecht de (houten) ezel te trekken in de lokale Palmprocessie⁽³⁾.

Als eigenlijk insigne op hoed of mantel droeg de Jeruzalemvaarder van de 15^e eeuw ook een opgenaaid teken (uit tin of perkament) met de elementaire uitbeelding van een berg: de Kalvarieberg.

(1) H. Stalpaert, De pelgrimage naar Compostella, in Biekorf 1965, 265-280 (met bibliografie).

(2) De fna. Palmaert te Kortrijk in 1376-1392: zie F. Debrabandere, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk nr. 1509 (Handzame 1970), Over de ikonografie van de ‘vertreckende’ pelgrim (palster en scerpe), zie Biekorf 1971, 39-46.

(3) Précis analytique Flandre Occid. 2e série (ed. Priem, Brugge 1847), V 255. - E. Van Autenboer, Volksfeesten en rederijkers te Mechelen 76-77 (Gent 1962; uitg. Kon. VI. Academie).

[p. 130]

De pelgrims naar Sint-Pietersgraf ‘ten hooghen Rome’ vonden er ter plaatse de insignes (signacula) om op hun hoed of kleed te steken: naast de klassieke gekruiste sleutels van Sint Pieter kochten ze er ook gaarne, en zelfs bij voorkeur, een tinnen of perkamenten Veronike.

In de oude Sint Pieter (van vóór de nieuwbouw van Bramante-Michelangelo) ging de Romevaarder immers niet alleen knielen op het apostelgraf. Zijn devotie werd vooral aangetrokken door het krachtige Heilige Aanschijn, de Santo Sudario, in de volksmond de Veronike, een van de vier grote relikwieën in de basiliek⁽⁴⁾.

De devotie tot het Heilig Aanschijn - de Vera Effigies, de Facies Praeclara van de vrome literatuur - was al in de 14^e eeuw door heel het Westen verspreid⁽⁵⁾. De Romevaart verzekerde het materiële kontakt met de Veronike. In de oude Sint Pieter was het eerste altaar het ‘outaer daer de veronike up staet’; een bezoek aan dit altaar gaf 700 jaar aflaat: honderd jaar meer dan het altaar van de heilige Andreas en het altaar van O.-L.-Vrouw. Zo leerde nog in 1480 het handboek van de pelgrim⁽⁶⁾.

De Kastiliaanse ridder Pero Tafur, die in 1438 de stad Brugge zou bezoeken, was op zijn wereldreis in 1435 in Rome. In zijn dagboek beschrijft hij de toning van de Veronike die in een hoge pilaartoren was weggeborgen. De relikwie werd te voorschijn gehaald van bovenuit: door het kerkdak werden twee mannen op spektakulaire wijze in die pilaar neergelaten en weer bovengehaald om dan de opgediepte Santo Sudario aan de samengestroomde vereerders te laten zien⁽⁷⁾.

De meeste pelgrims beschouwden de Veronike als het voornaamste heiligdom van de Sint Pieter. Door de aanschouwing ervan werd feitelijk de jubilee-aflaat verkregen, zo meende men. In een van zijn brieven noemt Petrarca, die in het jubileejaar 1350 naar Rome wil gaan, de Veronike op de eerste plaats van de relieken die hij er zal zien⁽⁸⁾.

(4) A. Katzenellenbogen, art. Antlitz in RDK. I (Stuttgart 1937), kol. 732-738. - K. Pearson, Die Fronica, Straatsburg 1887 (vooral p. 94-141 en de illustratie). - E. von Dobschuetz, Christusbilder, I (Leipzig 1899), p. 209 ss. - A. De Waal, Die antiken Reliquiare der Peterskirche, in Römische Quartalschrift, 1893, p. 253.

(5) M. Meertens, De godsvrucht in de Nederlanden II 70-80 (Antwerpen 1931).

(6) A. Viaene, Een Brugs vademecum voor de Rome- en Jeruzalemvaarder uit 1491, in Hand. Soc. d'Emulation, dl. 100, 1963, p.

(7) Pero Tafur, Travels and Adventures 1435-1439, ed. Malcolm Letts, Londen 1926, p. 36-37.

(8) P.C. Boeren, Heiligdomsvaart Maastricht 145-147 (Maastricht 1962).

[p. 131]

Bij de jaarlijkse toning was de verstkomende pelgrim geprivilegieerd: wie ‘van over berg en zee’ kwam verkreeg viermaal meer aflaat dan de plaatselijke Romeinen. De gunst was steeds verbonden aan het zien van de Santo Sudario. De augustijnerprior Leupold van Wenen noteert in zijn dagboek in 1377 dat hij de Veronike heeft mogen zien tot driemaal toe gedurende 27 uren⁽⁹⁾.

Op de Piazza Settimiana, vóór de Sint-Pieter, stonden winkeltjes waar de pelgrim kleine en grote afbeeldingen van de Veronike kon aankopen. Daar, bij die ‘vendeurs de véroniques’⁽¹⁰⁾, kocht hij die ‘brievekins van Virgenycken (die) pilgrims pleghen te brynghene’, zoals ze door de Brugse rederijker Cornelis Everaert ca. 1530 in zijn spel Berch (vv. 89-91) op gekkende toon worden beschreven⁽¹¹⁾1.

In de musea van oude schilderkunst is het kleine paneel met de Christuskop (niet-lijdend type, zonder doornenkroon) geen zeldzaamheid⁽¹²⁾. Menig getijdenboek uit de 15^e eeuw bevat een Veronike-miniatuur. Bekend zijn de vroege houtsneden met het Heilig Aanschijn. Niets is echter overgebleven van de Veroniken die ‘op cleet ghescreven’ (d.i. geschilderd), omstreeks 1460 in Brugge onder het huisraad van burger en ambachtsman voorkomen⁽¹³⁾. Juist rond die tijd portretteerde Petrus Christus een jonge man in zijn huiskamer; op een bordje tegen de wand hangt een perkamenten blad met geschilderde Christuskop en eronder de geschreven tekst van het Salve sancta facies: het berijmde gebed tot de Veronike⁽¹⁴⁾.

Ook als huismerk of gevelbeeld is de Veronike verspreid ge-

(9) N. Paulus, Geschichte des Ablasses II 301 (Paderborn 1923). - Aan het zien was niet alleen aflaat verbonden. In het volksgeloof had het zien van een Veronike, evenals het zien van een St.-Kristoffelbeeld, een bijzondere kracht: wie een Veronike aanschouwde, mocht de hele dag veilig gaan, hem kon geen schielijke en onvoorbereide dood overkomen. Zie o.m. L. Réau, Iconographie des Saints III 1314-1317 (Parijs 1959). Vgl. Biekorf 1963, 35.

(10) Jadis 17, 1913, p. 102.

(11) Spelen van Cornelis Everaert, ed. Muller-Scharpé 491-493, 644 (Leiden 1920).

(12) Te Brugge nr. 3 van het Groeningemuseum (Catalogus p. 27); een latere versie in het Gruuthusemuseum (zaal 17; Gids p. 79). Gelijkaardige panelen in de musea van Rijsel, Sint-Truiden, München, Berlijn. - Alleen de echte Veronike, het Christushoofd zonder doornenkroon (en zonder draagster van het doek), komt hier ter sprake. Afbeeldingen bij Pearson, a.w. passim.

(13) A. Viaene, Figuratieve vroomheid in de oude Brugse huiskamer, in Biekorf 1963, 271-273.

(14) Londen, National Gallery. The Listener 1963, p. 333. - M. Friedländer, Die altnied. Malerei I 156.

[p. 132]

weest. In vijf van de zes stadswijken van Brugge was er omstreeks 1500 een huis dat de naam de Veronike droeg. Dezelfde huisnaam was toen ook bekend in Ieper, Sint-Omaars, Valenciennes, Leuven⁽¹⁵⁾.

Tinnen en loden pelgrimstekens (en ook leistenen gietvormen) worden in veel musea bewaard⁽¹⁶⁾. Talrijke middeleeuwse bedevaartplaatsen zijn in de kollekties van Parijs (Musée de Cluny) en Londen (British Museum) vertegenwoordigd⁽¹⁷⁾. Het Londense Museum bezit een tinnen Veronike, zijnde een Christuskop in cirkelvormige omlijsting, die verwant is met de Veronike van het Museum van Rouen⁽¹⁸⁾.

Bijzonder leerrijk is de ikonografie van de pelgrim zelf die enkele voorbeelden biedt van de Veronike, gedragen als insigne van de voltrokken Romevaart.

Op een van de panelen van het Lam Gods van de van Eycks verschijnen ca. 1440 de pelgrims aangevoerd door St. Kristoffel en St. Jakob. De heilige van Compostella draagt de insignes van drie pelgrimages: op zijn hoed Jerusalem (Kalvarieberg op vestelke) en Compostella (schelp); op zijn mantel Rome, aangeduid door een perkamenten ‘brievekin van Veronike’ met geschilderd beeld van het Heilig Aanschijn⁽¹⁹⁾. Als symbool van de Romevaart volstond de Veronike, de sleutels heeft van Eyck er niet bijgevoegd. De drie pelgrimstekens vormen een wel overwogen en sprekende synthese van het ‘bedeva-

(15) Biekorf 1963, 33-35.

(16) Parijs, Musée de Cluny: de belangrijke verzameling beschreven in het standaardwerk van Forgeais (Plombs histories trouvés dans la Seine, 5 dln., 1858-1867). Ook het museum van Bourges bezit interessante exemplaren. Rijk is het British Museum te Londen; de ‘Pilgrim-signs and other pewter badges’ beschreven in de Medieval Catalogue (nr. 7) van het Museum. Exemplaren ook in het Focke-Museum te Bremen. - De Antwerpse verzameling van pelgrimplaatjes (uit het vroegere Museum De Gulden Spoor) werd beschreven door J. De Beer in het Gedenkboek Frans Claes, p. 56-39 (Antwerpen 1932). - Zie ook Gay I 634; II 455. - Wartburg, FEW XIV, 302.

(17) De meest noordelijke plaatsen daaronder zijn Boulogne (O.L.V.) en Amiens (St. Jan Baptist), alsook Kantelberg (St. Thomas) en Walsingham (O.L.V.) in Engeland.

(18) Enlart, Manuel d'Archéologie III 307 (Parijs 1916).

(19) Zie de buitentektsplaat. - In de kroniektekst over de bekende ‘toog’ van het Lam Gods op de Poel te Gent in 1458 staat daarover het volgende: ‘Item, jeghen over de vj. Oude Vaders metten groenen habyten stonden de vj. Peelgryms d'een van hemlieden synde sente Christoffels uutnemende groet boven d'andere...’ L. Van Puyvelde, Schilderkunst en toneelvertoningen 84 (Gent 1912).

[p. 133]

PELGRIMS BIJ EEN WOUDKAPEL
Houtsnede van Hans Burgkmair 1473-1531
Op de hoed van de links staande pelgrim de St.-Jakobusschelpen.
De pelgrim rechts draagt op de opgeslagen boord van zijn kap de twee tekens van de Romevaart: rechts de (tinnen?) gekruiste sleutels van St.-Pieter, links een ‘brievekin’ met de Veronike (Christushoofd).
Burgkmair schilderde ook een ‘zittende pelgrim’ die eveneens de sleutels en de Veronike van Rome op zijn hoed draagt. Afb. bij De Waal-Kirsch, Roma Sacra, p. 574 (Heidelberg 1925); drie pelgrims in een groep (schilderij van een onbekend Duits meester ca. 1500) dragen op hun hoed een perkamenten Veronike. (De Waal-Kirsch, p. 357).

[p. 134]

ren’ in die samenvoeging van de drie allergrootste pelgrimages van de christenheid.

Het museum van Evreux (Normandië) bewaart een merkwaardig stenen beeld, voorstellend een Romevaarder die op zijn hoed een Veronike en de gekruiste sleutels draagt⁽²⁰⁾.

Een ander voorbeeld werd onlangs door Prof. Dr. Steppe naar voren gebracht. Op een schilderij van Stephan Lochner (Neurenberg, Germanisches Nationalmuseum) is een van de Emmaüsgangers getooid met de insignes van drie bedevaarten: een Veronike van Rome, een schelp van Compostella en de drie hosties van Wilsnack⁽²¹⁾. Dit laatste wijst op de grote bekendheid ca. 1470 van de bedevaart naar het Heilig Bloed (van het ‘hostiewonder’ van 1383) in die Pruisische stad. Het onderwerp zelf van het schilderij was van aard om het eigen Duitse ‘eucharistische wonder’ als een ‘Nieuw Jerusalem’ te laten optreden.

De grote Hans Burgkmair heeft ca. 1531 in houtsnede ‘Pelgrims in het woud’ uitgebeeld. Op hun kap lezen we dat het Romevaarders zijn: ze dragen het dubbele teken van de sleutels en van de Veronike. (Zie de afbeelding blz. 133)⁽²²⁾.

Een van de pelgrims die, in Chaucers onvergetelijke Vertellingen (Canterbury Tales), op weg naar Kantelberg in 1386 het woord voert in de proloog, is de bereisde aflaatkramer, de Pardoner (bij Gezelle zou die zeker de ‘pardoender’ geworden zijn?). De man draagt het pelgrimsteken van Rome genaaid op zijn hoed: ‘a vernycle hadde he sowed up on his cappe’. Vernycle is (zoals vironicle, virenike) een van de vele varianten van veronike. In de merkwaardige nederlandse Chaucer-vertaling van Prof. Barnouw verliest dit vers zijn gezicht: ‘hij droeg een heilgen zweetdoek aan zijn pet’, zo luidt de overzetting, zonder enige toelichting⁽²³⁾. Chaucer etiketteert zijn Pardoner, niet zonder ironie, als een Romevaarder. Een pointe die in de vertaling verloren is gegaan.

In onze eigen literatuur is, voor zover we weten, de Brugse rederijker Cornelis Everaert de eerste die pelgrimstekens op

(20) Enlart a.w. 301, met afbeelding.

(21) Erasmus en Leuven. Catalogus van de tentoonstelling 1969, nr. 191 (beschrijving M. Smeyers). Over Wilsnack, zie Biekorf 1968, 5-17.

(22) G. Hirth, Kulturgeschichtliches Bilderbuch I n. 295 (München 1882). Vgl. De Waal-Hirsch, Roma Sacra 574 (Heidelberg 1925). Over de Zittende Pelgrim van Burgkmair zie boven blz. 133.

(23) De Vertellingen van de pelgrims naar Kantelberg I 22 (Haarlem 1930). - De ‘santo Volto’ bij Dante (Inferno XXI, 48) is niet de Veronike van Rome, doch het beroemde Wonderbeeld (geklede Christus aan het kruis) van de Domkerk van Lucca.

[p. *1]

SINT JAKOB ALS PELGRIM
in het rechter zijluik van het Gentse Lam Godsaltaar.
Op de opgeslagen boord van de hoed: de St. Jakobsschelp (Compostella) en de Kalvarieberg (Jeruzalem); op het kleed een perkamenten briefje met de Veronike (Christushoofd).

[p. 135]

het toneel brengt, op de hoed en op de mond van zijn spelers. Zijn Goedevrijdagspel Berch wordt opgevoerd te Brugge in 1530⁽²⁴⁾. Een pelgrim met name Duechdelic Voortstel verschijnt op de planken. Boerdelic Zin ziet hem opkomen en roept:

Au vrient ons noch ghewaecht
De teekens die ghy draecht / an uwen hoet
Van waer brynghyse?

Deuchdelic Voortstel somt onmiddellijk de plaatsen op waarvan hij de tekens op zijn hoed draagt: Wilsnack (het Wonderbloed), Rocamadour (O.L. Vrouw), Bari (Sint-Niklaas) en Rome (de Veronike); zijn vers luidt:

[Ik breng ze] Van thelich bloet,
Van onser Vrauwen / van sinte Nyclaeus.
Ic hebbe te Roome / ghesien den paeus.

Lustich van Herten, de derde speler, laat horen dat hij het Romeinse pelgrimsteken op de hoed, het perkamenten briefje met het Heilig Aanschijn, herkent. Hij gaat aan 't gekken over vagebonden die uit de landloperij tekens van een andere aard meebrengen: ‘gordelkins van sinte Roozyaene ofte brievekins van Virgenycken’: woordspeling op de venerische ziekten die door de vaganten en ‘varende luyden’ werden rondgedragen.

De pelgrim stelt zich te weer. Ik breng meer en iets beters mee dan dat, zegt hij, ik breng ‘de ghelyckenesse van eenen berghe’... En zo komt het trio op het onderwerp van 't spel: het raadsel van de Berch, medegebracht door pelgrim Duechdelic Voortstel. De twee tegenspelers gaan aan't raden en noemen, schertsend en ernstig ondereen, een hele reeks van bergen op: de Johannisberg op de Rijn (vanwaar de wijn komt); de berg van Ronchevaele (op de Compostella-weg, in de Pyreneeën); de berg ‘van sinte Beernaert’ (de Alpenpas); de ‘Veernaert die onder weghe Roome staet’ (de franciskaanse Verna-berg in Toskane); de mont Saint-Denis bij Parijs.

Boerdelic Zin werpt er gekkend de Brugse Casselberch (een huisnaam) en Erdenburch tussen, om te komen tot de bijbelse bergen: de Sinaï, de Tabor, de Olijfberg

Het raadsel krijgt dan zijn oplossing wanneer de pelgrim

(24) Spelen, ed. Muller-Scharpé, a.w. 491-493. - Verkleding in pelgrim komt al in vroegere spelen voor: Damiët en Plato in Esmoreit; ook in de sotternie van de Truwanten.

[p. 136]

zelf ontsluiert welke berg hij ‘meebrengt’: geen ander dan de hoogste en heiligste berg, de Kalvarieberg. Met een vrome beschouwing over de Gekruisigde wordt dit Goedevrijdagspel door de pelgrim besloten.

Het pelgrimsteken van de Jeruzalemvaart wordt in het spel Berch niet uitdrukkelijk genoemd. Men mag echter aanvaarden dat de pelgrim het tinnen of perkamenten teken met de Kalvarieberg bij de oplossing van het raadsel op het toneel te voorschijn haalt.

Het officiële symbool van de ‘Romeinders’ - mannen die een Romevaart hadden volbracht - waren de sleutels van Petals. Een veel ruimere uitstraling had echter het Heilig Aanschijn, in heel het Westen. Het uniforme type van de Romeinse ‘pictores veronicarum’ vond er overal ingang en navolging. Alleen al de getijdenboeken zijn daar getuige van.

De Veronike wordt aangebracht op een hoge of vrije, goed zichtbare plaats: gehouwen in de sluitsteen van een gewelf; geschilderd op of gesneden in de predella (onderstuk waarop de retabel rust): ook bij sluiting van de altaarluiken bleef de Veronike dan zichtbaar⁽²⁵⁾. Sommige Kristoffel-houtsneden uit de 15^e eeuw vertonen een Christuskind met de ernstige trekken en de typische kruisnimbus van de Veronike⁽²⁶⁾. Zelfs in hosties werd de Veronike-figuur geprent, uit Bochum (Noordrijnland) is zulk een hostie-ijzer bewaard gebleven⁽²⁷⁾.

Tot die verspreiding heeft het pelgrimsteken uit Rome zeker bijgedragen. Voor onze gewesten kan echter ook het klooster van Montreuil bij Laon hebben meegewerkt. Paus Urbanus IV (Jacques de Troyes) had immers in 1249 een kopie van de Romeinse Veronike geschonken aan dit nonnenklooster⁽²⁸⁾. Daardoor lagen een deel van de aflaten van Rome zeer in het bereik van de Lage Landen. Dit verklaart mogelijk ook het feit dat in Laon en in Reims, zoals in de bovengenoemde Vlaamse steden, de Veronike ook als huismerk en als huisnaam is bekend geweest.

A. Viaene

(25) Een Veronike als predellabeeld uit 1517, afgebeeld in Lexikon für Theol. und Kirche X (ed. 1938). Somtijds geplaatst tussen de twee Romeinse apostelfiguren of tussen twee engelen.

(26) Zie o.m. de nrs. 13 en 21 bij H. Höhn, Deutsche Holzschnitte (Leipzig 1941). - Een Veronike verwerkt in staande Christusfiguur (1488) bij A.J.J. Delen, Histoire de la gravure I, pl. XXXV.

(27) Katzenellenbogen a.w. 740.

(28) Cottineau, Répertoire II 1973. - Deze Veronike van Montreuil-en-Thiérache behoort heden tot de kerkschat van de Kathedraal van Laon.