Biekorf. Jaargang 72

De hanze (= overeenkomst) onderhouden

Het woord ‘hanze’ heeft de historische betekenis gekregen van vereniging tot bevordering van de handel. Zowel de etymologische woordenboeken als de publicaties die we kennen leggen daar de nadruk op. De Londense Hanze, en andere hier in de lage landen bij de zee, waren verenigingen van kooplieden, terwijl de Duitse Hanze later een vereniging van steden werd, maar steeds tot bevordering van de handel. Philippe Dollinger zegt, in zijn boek ‘De Hanze’ (Aulaboek nr. 308, uitg. 1967) dat de Noordeuropese ontwikkeling gegaan is van koopliedenhanze naar stedenhanze. Prof. van Werveke, van zijn kant, zegt dat ‘Hansa’, in Vlaanderen en aangrenzende gebieden, uitsluitend een aangelegenheid is van kooplieden (Handelingen Emulatie, dl. XC, jg. 1953, blz. 41).

De etymologische woordenboeken leren ons daarbij dat: ‘hanze’ een oeroud woord is, en het komt inderdaad reeds voor in de bijbel van Ulfilas, met de grondbetekenis van ‘schaar’, ‘menigte’.

Wij wijzen hier op een andere oude betekenis dat het woord ‘hanze’ in Vlaanderen heeft gehad, en wel deze van ‘overeenkomst’, zonder meer. Deze betekenis blijkt uit het volgende.

Jacob van Moerkerke, een ingezetene van Wervik rond het midden van de vijftiende eeuw, in de kasselrij, had goederen op vele plaatsen in de kasselrij Ieper, zowel in Komen onder de Wervikse heerlijkheid Oosthove, als in Wijtschate, Beselare, Geluveld, Zandvoorde, Houtem en nog andede paro-

[p. 47]

chieën, en moest deswege in de betrokken heerlijkheden zetting betalen, waartegen hij uiteindelijk in verzet kwam, als laat van het Brugse Vrije. Op 2 maart 1461 (n. st.) kwam dan te Ieper, bij het Kasselrijbestuur, een delegatie op bezoek van het Bestuur van het Brugse Vrije om te onderhandelen ‘up tghond dat men tgoed van Jacob van Moerkerke die bedeghen hueren vrylaet, niet meer pointen noch stellen en zoude jn Yperambocht, maer laten hem ghestaen met pointinghe ende zettinghe te ghevene binden lande vanden Vryen te Moerkerke daer hy zyn vrylaetschip hilt, daerup hemlieden ghezeit was naer den hanse van alle tyden onderhouden tusschen de Vrylaten ende Yperlaten, de zelve Jacob die wonende es te Werveke jn Cuertrycambacht, wonen moeste binden lande vanden Vryen met alre woenste zoude hy zyn goed bevryen jn Yperambacht, Mids welken hemlieden ghebeden was dat men de vorseide hanse onderhouden wilde....’. (Rekening Ontvanger kasselrij Ieper, 13 in Laumaent 1459 - 11 in Laumaent 1461 [= 1460-62, n. st.] in het Algemeen Rijksarchief, Brussel, Fonds Rekenkamer 44294, f^o 14r^o). Uit latere teksten blijkt dat Jacob van Moerkerke niet alleen beroep deed op het Brugse Vrije - die wel overtuigd zullen geweest zijn van zijn ongelijk - maar ook nog de heer van Komen onder de arm nam, die sinds onheugelijke tijden met de kasselrij Ieper in geschil was wegens het in de kasselrij Ieper gelegen gedeelte, genaamd het Tenement van Komen, van zijn grote heerlijkheid, gedeelte dat de Komense heer trachtte los te maken uit deze kasselrij om het te brengen in de kasselrij Rijsel, zoals het op de zuidzijde gelegen gedeelte van zijn heerlijkheid.

De betwisting van Jacob van Moerkerke met de kasselrij Ieper is blijven voortduren tot na 1 mei 1462, toen de ontvanger van de Ieperse kasselrij naar Jacob van Moerkerke trok te Wervik, om redelijke pointing te innen, met de achterstellen, waar ‘de selve Jacob noch lach in zulker siecten als dat hij daertoe niet verstaen mochte’. Jacob van Moerkerke zal wel kort daarop gestorven zijn en zal de vereffening door zijn erfgenamen zijn ingewilligd, want de rekeningen maken geen gewag meer van deze betwisting.

Uit de aangehaalde tekst blijkt duidelijk dat het woord ‘hanze’ er volstrekt de betekenis niet heef t van ‘vereniging’, noch een betekenis die kan afgeleid zijn van ‘schaar, menigte’, maar wel deze van ‘overeenkomst’, gesloten tussen twee partijen en met een beperkte draagwijdte.

[p. 48]

Gilliodts-van Severen (Coutumes de la ville de Bruges, dl. 2, blz. 758) geeft een resolutie van de Brugse Magistraat, dd. 10 maart 1753: ‘Actum in camere... ernomen synde het rapport van het versouk van het magistraet van Ryssel nopende het aengaen van een contract van hanse tusschen de twee steden van Ryssel ende Brugghe tot bevryden elckanders ingesetene van het odieus reght van issuwe...’. Het is duidelijk dat alsdan de betekenis van hanze = overeenkomst, die nog levendig was in 1461, niet meer gekend was en daarom werd het een pleonasme: ‘contract van hanse’. Gilliodts zelf gebruikt eveneens dit pleonasme in zijn begeleidende tekst en zegt bovendien: ‘On entendait par hanses des actes d'accord’.

De door ons geciteerde tekst van 1461 geeft voldoende weer dat met hanze niet een akte bedoeld was, in welke vorm dan ook, formeel kontrakt, briefwisseling of (maar dan tot oeroude tijden teruggaande) mondelinge overeenkomst, maar te overeenkomst zelf.

J. Roelandt