Biekorf. Jaargang 71

[p. 372]

Marktrecht van het Sint-Janshospitaal te St.-Winoksbergen
1251-1360

De stichting van dit hospitaal is mogelijk uitgegaan van graaf Filips van den Elzas († 1191), die als begunstiger van het ‘Sint-Janshuus’ doorgaat. De marktrechten aan het hospitaal toegekend werden in 1251 beschreven en omschreven in een reglement uitgaande van de stadsschepenen. Die rechten van 1251 werden op 22 oktober 1276 bevestigd in een oorkonde van gravin Margareta. In dit stuk - dat in een vidimus van 6 augustus 1360 bewaard is - worden de rechten uitvoerig beschreven. Inzake inkomsten van marktrechten blijkt het hospitaal van St.-Winoksbergen buitengewoon bevoordeeld te zijn geweest.

De volgende toestand, geakteerd in de oorkonden van 1251-1276-1360, kan gedeeltelijk teruggaan op een regeling van 1180-12..⁽¹⁾.

De rechten worden toegekend aan ‘de pryeuse, de zustren ende de broeders vanden hospitale van Sinte Janshuus te Berghen’. Ze omvatten een algemeen heffingsrecht op het gebruik van maat en gewicht bij het plaatselijk verhandelen van graan, zout, wol, ijzer en andere waren die bij gewicht of maat verkocht worden. Maat en gewicht zijn een monopolie van het gesticht, dat voor ieder gebruik ervan een vastgestelde taks int. Dit tarief ervan ziet er uit als volgt.

1.	Het hospitaal ontvangt ‘van der mate van alle grainen... ene myte vander raziere; van de waghene corens vier penninc, van der carre twee penninc’.
2.	De zoutmaat. Ontvangen wordt: ‘van de hondert raziere zouts ghemeiten te gadre, achtiene penninc; van elker raziere ghemeiten te kerve, ene myte; van de waghene zouts viere penninc; van der carre, twee penninc’.
3.	De koolmaat. Te ontvangen: ‘van hondert razieren colen achtiene penninc, ende van elker raziere ghemeiten te kerve, ene myte’.
4.	Wol en ijzer. Te ontvangen bij het wegen: ‘van elken zacke wolle die men weighet vier penninc; van der duust ysers, zes penninc ende vander halver duust drie penninc’.

(1) A. Bonvarlet. Hopital Saint-Jean à Bergues, in Bulletin du Comité Flamand de France IV (1866) 126-139; de teksten vooral blz. 136.

[p. 373]

5.	Algemeen weegloon (recht). ‘Van alle andere dinghen die men weight: tot twalef ponden ender der beneiden, ene myte, ende boven twalef ponde, enen penninc’.

Het reglement stipuleert verder ‘dat niemen in de stede van Berghen ne mach dinghe, die men vercoopt of coopt, meiten het en sy met harleder [zusters en broeders van het hospitaal] mate, nogh weighen het en sy met harleder waghe’. Heeft een poorter van Berghen ‘een einsel in sine herberghe’, hij mag er bij koop of verkoop geen gebruik van maken zonder de beschreven taks aan het hospitaal te betalen.

Dit recht geldt het hele jaar door in de stad zelf. Het hospitaal van Bergen had echter ook het recht van de graanmaat en het weegrecht ‘te Wormhout elx jaers smaendaghes achter den sinxedach, ende te Herzele up den lach vander assomptie van onse Vrauwe te alf oest’.

Met die uitgebreide reeks ‘maat- en gewichtrechten’ (ofte ‘marktrechten’, om de zaak kollektief uit te drukken) treedt St.-Winoksbergen vooraan in de respektabele lijst van onze Vlaamse steden die hospitalen-met-marktrecht hebben gekend. Die lijst omvat: Aalst, Axel, Brugge, Damme, Diksmuide, Gent, Ieper, Komen, Kortrijk, Oostende, Oudenaarde, Poperinge, Ronse, Tielt, Veurne, Waasten⁽²⁾.

Berghen-in-Vlaanderen was vanouds een belangrijke landbouwmarkt. De Goede Week bracht daarenboven de bekende ‘Berghefeeste’ (lente-jaarmarkt), en in 't najaar lagen de drie grote dagen van St.-Lukasmarkt (grote jaarmarkt), gevolgd door de kleine jaarmarkt van begin november (Biekorf 1965, 57). Opmerkelijk is wel, dat de stad de marktrechten van haar hospitaal heeft weten op te dringen in twee belangrijke plaatsen van de kasselrij, Wormhout en Herzeele, zij het maar voor jaarlijks één feestelijke (en belangrijke) marktdag. Met die expansie extra muros staat Berghen - voor zover we weten - alleen in de geschiedenis der marktrechten van de hospitalen in Vlaanderen.

A. Viaene

(2) A. Viaene, Marktgeld voor stedelijke hospitalen in Vlaanderen, in Biekorf 1966, 65-67. - Vgl. de kraampenningen op de markt van St.-Nikolaas (Waas) geïnd door de kerkmeesters: F. De Potter, Gesch. St.-Nikolaas I 394 (Gent 1881). Dit recht op ‘craempenninghen’ hangt samen met het recht ‘den Driesch’, gelegen voor de kerk, te verpachten aan de kooplieden die er komen hun kramen opslaan.