Biekorf. Jaargang 71

[p. 321]

[Nummer 11-12]

Sinte Niklaus in Warangeville
Een bedevaart in het oude Vlaamse strafrecht

In de registers van onze oude schepenbanken staan twee Sint-Niklaasbedevaarten bekend: een verre en een nabije Sint-Niklaas of - om het naar de waardebepaling van het oude strafrecht uit te drukken - een St.-Niklaas de Meerdere en een St.-Niklaas de Mindere.

De beide bedevaarten betroffen (en betreffen nog heden) dezelfde heilige bisschop Nikolaas ‘van Myra’, de multilaterale patroon van kind en scholier, van koopman en schipper, van pelgrim en brouwer, van kuiper en kaarsgieter, van (onschuldig) aangeklaagde, en ten slotte ook patroon ‘tegen de dieven’. Na Johannes was Nicolaus in al zijn vormen (Klaas, Klaus, Kolijn e.a.) in de late middeleeuwen een van de meest verspreide persoonsnamen.

De havenstad Bari in Apulië was de verre bedevaart, in heel het Westen beroemd sedert de avontuurlijke translatie in 1087 van het gebeente van de Wonderdoener van Myra. Door onze stadsklerken werd die bedevaart naar het ‘verre Oosten’ in een diets kleedje gestoken: ze verschijnt in notulen en vonnissen als Sint Niclaus ten Baren, meestal echter als Sinte Niclaus ten Oostren Baren, al. ten Oesterschen Baren, [Sente Claeus] ten Oesten Baren, en zelfs ten hoghen Baerne, in navolging van ‘ten hoghen Rome’. Bari is dan ook een van de hoog getarifeerde bedevaarten: vanuit Gent, Brugge, Aalst en Dendermonde werd de Barivaart op 18 pond par. gesteld terwijl Oudenaarde het voor niet minder dan 20 pond toegaf. Deze cijfers liggen merkelijk boven de 12 pond van de twee ‘groten’, Rome en Compostella, die echter wegens hun bijzondere privileges in hoogste aanzien stonden.

Op de Barivaarten uit Vlaanderen moeten we hier niet ingaan; we verwijzen naar het medegedeelde in Biekorf 1964, 321-325 over Sente Niclaeus ten Oestenbaren.

[p. 322]

De grote Wonderdoener heeft tamelijk vroeg een filiale bijgekregen die de nabije Sint-Niklaasvaart voor onze Lage Landen is geworden. Een vingerlid was immers, omstreeks 1100, uit de reliekschrijn van Bari door de Lorreinse ridder Albert de Varangéville, men weet niet hoe, overgebracht naar de dorpje Port op de Meurthe, bij Nancy. Zo ontstond in het Boven-Moezelgebied een nieuw heiligdom, de basiliek Saint-Nicolas-de Port, alias Saint-Nicolas-de Varangéville. En de heilige werd (en is nog heden) de gevierde patroon van Lorreinen⁽¹⁾.

In onze Vlaamse registers staat de Lorreinse bedevaart ingeschreven als Sente Niclaeus in Warangeville, al. Varengeville (in verbastering ook: Arangevyle, Orengeville, Grangevile). De Maaslandse vorm ‘Sinter Claes ter poorten’⁽²⁾ komt in Oud-Vlaanderen niet voor. De mindere Sint-Niklaas van Lorreinen werd in het Vlaamse strafrecht afgekocht tegen 3 1/2 pond par. (Gent, Aalst, Dendermonde); Oudenaarde tarifeerde op 4 pond⁽³⁾, Rijsel zelfs op 6 pond. In beroep (grafelijke Audiencie) werden belangrijk hogere sommen vastgesteld.

Uit onze strafregisters komen nu enkele betrokkenen op het scherm die door het gerecht naar Warangeville werden uitgezonden. De lijst is beperkt tot Oud-Vlaanderen met inbegrip van de Waalse kasselrijen. Ook Henegouwen (Valenciennes), Antwerpen en Limburg (Maaseik) kenden de Lorreinse bedevaart.

(1) A. Marguillier, Saint-Nicolas 54-61 (Parijs 1922). De tegenwoordige basiliek van Saint-Nicolas-de-Port werd gebouwd in 1494-1530. Op de noordkant ervan zijn nog zes nissen bewaard waar de kooplieden hun kramen opstelden op de grote dagen van de bedevaart.

(2) J. Gessler, Losse aantekeningen over de boetebedevaarten... in Publications Soc. Hist. et Archéologique dans le Limbourg à Maastricht, t. 77 (1941), p. 41.

(3) E. Van Cauwenbergh, Les pèlerinages expiatoires et judiciaires dans le droit communal de la Belgique, Leuven, 1922, passim; inz. de tarieflijsten p. 222-235. - A. Viaene, De tarieflijst van gerechtelijke bedevaarten van Geraardsbergen en van Gent, in Handelingen Soc. d'Emulation, dl. 104 (1967), 204-214; inz. p. 207.

Lijst van strafbedevaarten

1341 Brugge. - Wegens overtreding van het arbeidsreglement wordt de handschoenmaker Jan Aghedoren door de

[p. 323]

eed van zijn ambacht veroordeeld tot een bedevaart ‘te Sinte Niclaus in Warangeville’⁽⁴⁾.

1367 Gent. - Jan Matthys, een van de zeven oproermakers in het ambacht van de blauwververs, wordt bij wijsdom van het ambacht gezonden ‘te sente Niclaus in Warangeville’. In geval van herhaling zal hem de tocht naar O.L. Vrouw van Lübeck worden opgelegd⁽⁵⁾.

1370 Gent. - In beroep bij de grafelijke Audiencie wordt Goesin Scotte, veroordeeld wegens scheldwoorden tegen Goesin van den Riede, door de Raad afgewezen. Als eerherstel zal Scotte doen ‘eene pelgrimage tsinte Niclaus in Warangeville’, te starten een maand na vermaning. Afkoping wordt op 20 pond par. gesteld⁽⁶⁾.

1371 Gent. - Jan vander Wedaghe had de heer Wouter van Halewine, van Rosebeke, beledigd. Hun geschil wordt voor de grafelijke Audiencie bijgelegd. Jan zal twee pelgrimages volbrengen: een eerste naar Sint-Anthonis in Viennois (boven Lyon); een tweede ‘tsinter Niclaus in Warangeville’, aan te gaan een maand na zijn terugkeer uit het Zuiden⁽⁷⁾.

1375 Male-bij-Brugge. - Een bloedige vete tussen Lippin de Scepere en Bouden van Caerlewijc wordt op 19 maart vóór de grafelijke Audiencie beslecht door een zoendinc. Lippin zal een bedevaart volbrengen naar ‘Onse Vrauwe te Putte’ (Le Puy in Auvergne), afkoopbaar tegen 36 pond parisis. Bouden krijgt voor zijn deel twee pelgrimages voor eerherstel jegens de vrouwen van de familie Scepers: een eerste naar ‘sinte Claus in Warangeville’, afkoopbaar tegen 15 pond; een tweede naar ‘Sinte Gillis in Provencien’, afkoopbaar tegen 24 pond⁽⁸⁾.

1379 Dowaai. - Bij schepenvonnis wordt Pierre le Dons, wegens belediging van de magistraat, verwezen tot twee eerherstellende bedevaarten: een naar Saint-Nicolay de Warengeville, een tweede naar Saint-Gilles in Provence⁽⁹⁾.

1383 Dowaai. - Bij zijn eerste intrede in de stad ontvangt graaf Lodewijk van Male, naar aloud gebruik, een aantal ballingen in genade. Op de 26 kwijtgescholden bedevaarten

(4) SA Brugge. Ambachten. Huidevetters nr. 1.

(5) Cannaert, Oude strafrecht 390 (Gent 1835).

(6) N. de Pauw, Boec van der Audiencie I 123 (Gent 1903).

(7) Boec van der Audiencie I 239.

(8) Boec van der Audiencie II 705. - Vgl. Biekorf 1970, 12.

(9) G. Espinas, La vie urbaine de Douai au moyen âge IV 533 (Parijs 1913).

[p. 324]

staat Sint-Niklaas in Warengeville met vier vonnissen op de tweede plaats, na Saint-Gilles. Een van die pelgrimages was opgelegd tot uitboeting van smaad tegen de baljuw⁽¹⁰⁾.

1385 Dowaai. - Een schepenvonnis verwijst Jacquemart Roche tot een ‘pelerinaige à S. Nicolay de Warengeville’ wegens smaad tegen de baljuw. - De afkoopsom te Dowaai was 6 lokale ponden⁽¹¹⁾.

1426 Rijsel. - De strafbedevaart naar Warengeville wordt in de schepenvonnissen afkoopbaar gesteld tegen 6 pond parisis⁽¹²⁾.

1491 Brugge. - Een zoendinc vóór de magistraat, betreffende de moord op Simoen de Kienrue, bedraagt voor Fransois de Wes drie bedevaarten: Rome, Compostella en St.-Nicolas de Varengeville⁽¹³⁾.

1513 Kortrijk. - Kanunnik Judocus de Scornaco van de kollegiale O.L. Vrouwekerk wordt, wegens nalatigheid in zijn ambt, door zijn kapittel verwezen tot drie bedevaarten: Keulen (de Drie Koningen), O.L. Vrouw van Boulogne en ‘ad S. Nicolaum de Warangeville’.

1519 Kortrijk. - Kapelaan Jan Planckaert van de Kapittelkerk wordt, door zijn kapittel, op strafbedevaart gezonden naar Warangeville⁽¹⁴⁾.

1527 Brugge. - De hoedenmaker Pieter Mansepreuve had onenigheid veroorzaakt in zijn ambacht. Wegens zijn ‘ruudheden ende overdaden’ wordt hem bij vonnis een eerherstel opgelegd, bedragende o.m. ‘een pelgrimaige tsinte Niclaeus in Warangeville’⁽¹⁵⁾.

1540 Gent. - Jan van Hoorenbeke was een van de twaalf vooraanstaande Cresers die in de bekende opstand waren betrokken. Na knieval in de vierschaar en toorts van eerherstel in de St.-Janskerk wordt hem opgelegd ‘eenen wech te doene sinter Claes van Orengeville, ende aldaer te resideren een jaer lanck’. Jan zag daarbij ook ‘syn goet verbuert’⁽¹⁶⁾.

(10) Espinas, La vie urbaine IV 564 754. - Vgl. Biekorf 1970, 13.

(11) Espinas, La vie urbaine IV 610.

(12) Archives du Nord XVI (1858) 305-309.

(13) Inventaire de Bruges, ed. Gilliodts VI 355.

(14) Handelingen Soc. d'Emulation dl. 80 (1937), 136.

(15) SA Brugge. Reg. Civile Sententien 1520-1528, f. 412. Volledige tekst van het vonnis uitgegeven door A. Schouteet in Handelingen Oude Wetten XX (1961-62), 416-419.

(16) De Chronijcke van Ghendt van Jan van den Vivere, ed. F. De Potter, p. 169; Gent 1885.

[p. 325]

De Brugse Wegwijzer van 1400 noteert de etappen van de bedevaart uit Vlaanderen naar Sint-Niklaas-in-Lorreinen, met Reims als ‘halfweg’. (Biekorf 1965, 3).

De pelgrim uit Brugge ging over Kortrijk - Doornik - Saint-Amand - Valenciennes - Guise - Marle tot in Reims: een reisweg van 42 mijlen.

Uit Reims liep de weg over Les Grandes-Loges - Châlons (sur Marne) - Poix (l'Epine) - Sommeille - Barlele-Duc - Void - Toul - Neufmaison (op de Moezel) - Saint-Nicolas-de-Port (op de Meurthe). Deze tweede helft wordt door de Wegwijzer op 50 mijlen gesteld. In totaal bedroeg de reisroute Brugge - Saint-Nicolas 92 mijlen.

Gent reisde eveneens naar Reims over Valenciennes (via Oudenaarde en Saint-Amand). Uit Brabant liep de weg naar Valenciennes over Halle, Zinnik en Bergen.

De weg naar Reims was een goede bekende in Vlaanderen daar het geestelijk ‘Hof te Riemen’ (als hoofd van de kerkprovincie) beroepshof was voor het oude bisdom Doornik. Vooral onze stedelijke messagiers hebben die weg veel hegaan en bereden, en hebben in de herbergen onderweg afgespannen. De reiskosten leest men nog heden in de stadsrekeningen van Brugge, Gent en Kortrijk.

A. Viaene

Bijlage
De bedevaart naar Sint-Niklaas te Bari. -Aanvullingen

Met enkele gevallen kunnen de Vlaamse strafbedevaarders naar Bari (Biekorf 1964, 321-325) worden aangevuld.

1328 Belle (Bailleul). - Wale en Robert de Villers hadden de Heer van Belle bijgestaan in een misdadige aanslag: ze moeten gaan in persoon naar ‘Saint-Nicolas-de-Bar’ en naar Compostella. (Finot, Relations Espagne 11).

1371 Ieper - Jan van Larke ziet zijn veroordeling wegens smaad door de grafelijke Audiencie bevestigd: zijn ‘pelgrimagie tsinte Niclaus ten Oosteren baren’ wordt op 10 pond groten gesteld; een toegevoegde Compostellavaart is afkoopbaar tegen 5 pond. (Boec van der Audiencie I 167).

1422 Dudzele. - Jan f. Riquaerts Macharis wordt bestraft met een ‘pelegrimage te sinter Niclaeus ten Oostrenbare’. (RAB. Vrije, Reg. nr. 16937, f. 2^v).

1425 Klemskerke. - Victor Volckaerts wordt wegens manslag veroordeeld tot een bedevaart naar Rome. Na voldoening in de Heilige Stad zal hij zijn tocht voortzetten naar Sint-Niklaas ten Oostren Bare. (Biekorf 1968, 294).

1427 Sluis. - Danckaert f. Jans krijgt (wegens manslag) drie bedevaarten als straf: Rome, Compostella en Bari: ‘tsinter Niclaeus No Oosten in Baren’. (RAB. Vrije, Reg. nr. 16927, f. 19^v).