Biekorf. Jaargang 71

[p. 257]

[Nummer 9-10]

De heilige Godelieve van Gistel en het mirakel
(1050-1719)

In een vorig Biekorfartikel leest men terecht dat de mirakels of wonderen door Godelieves tussenkomst gebeurd, nog niet methodisch onderzocht werden⁽¹⁾. Deze mirakels zijn vrij talrijk (een 70-tal) en een nauwkeurig onderzoek naar varianten, formulering, motieven, tijdskader, enz. ten volle waard; dit zou hier echter te ver leiden.

Uit de vele - soms aan het sprookje grenzende - levensbeschrijvingen⁽²⁾ waarin ook de mirakels ter sprake komen, hebben wij een beperkte keuze moeten doen. We namen de volgende oudere bronnen:

I. de ‘Acta S. [anctae] Godelevae V. [irginis] et M. [artyris]’ verzameld, verwerkt en geïllustreerd door de bollandist Joannes Baptista Sollerius (du Sollier) en te Antwerpen (1720) in een afzonderlijk boek uitgegeven; zijn studie over deze Vlaamse heilige werd in de Acta Sanctorum opgenomen (6 Julii). Dit werk bevat onder andere de eerste levenbeschrijving door Drogo, een tijdgenoot van St.-Godelieve, én vol-

(1) A. Viaene: ‘Wonderlyk leven van de heylige Godelieve’ Bibliografische verkenning van een volksboek 1740-1840. Biek. 1970, [129]-139.

(2) De mondelinge traditie bij ons gaat terug op het volksboek door L. Vanhaecke bewerkt en tot viermaal toe herdrukt. (1870: 394 blz; 1877; 1889: 1902). In de streek van Boulogne - geboortestreek van de heilige, met als middelpunt de verering aan de bron en de kapel te Wiere - Effroy - schijnt het volk echter maar 1 mirakel te kennen. nl. toen Gdl. haar man, Bertolf naar Gistel volgde, plantte ze bij het verlaten van haar geboortedorp haar spinrok in de grond; direct ontsproot er een bron. Dit mirakel staat niet bij Sollerius, noch in de hier gebruikte volksboeken. cfr.: C. Leroy: (infra).

[p. 258]

gens het Oudenburgs handschrift én volgens de versie van de Keulse Karthuizer Surius, die in 1573 een verzamelwerk over heiligen uitgaf⁽³⁾. Verder vindt men in Sollerius' boek nog het uitgesponnen leven, naverteld door de zgn. Anonymus Ghistellensis. De bollandist nam dit levensverhaal volledigheidshalve op, al vond hij het weinig betrouwbaar. Tenslotte geeft Sollerius in zijn ‘Acta’ nog 34 bladzijden ‘Miracula’, waaruit genoeg blijkt hoe machtig de heilige Godelieve wel is als middelares. Zoals het een critische bollandist wel past, is het boek voorzien van veel notities.

II. ‘Het leven van de heylige Godelieve, maget ende martelaresse’, geschreven door de Brugse priester Jacob Morette (Brugge, 1770). Het is ‘geïnspireerd’ op Sollerius, hoewel hij deze niet opgeeft als bron. In dit boek zijn Sollerius' notities vervangen door moraliserende ‘Christelyke Bemerkingen’, want ‘om dat het weynig baet de Levens der Heyligen te lezen, als men daer uyt geen vrugt en trekt, heeft men agter ieder Kapittel eenige Christelyke Bemerkingen gestelt’ (Voor-reden).

III. Deze wonderen hebben we vergeleken met de teksten uit enkele anonieme Vlaamse Volks-(=School=)Boeken. Het zijn de uitgaven M. Verdussen (Antwerpen, 1639?), J. De Langhe (Kortrijk, 1764), J. Begyn en L. Blanchet (resp. Gent en Kortrijk, uit het begin van de vorige eeuw). Deze negentiende eeuwse boekjes, via De Langhe (?) teruggaande op Verdussen, bevatten uiteraard ook maar de mirakels die gebeurd zijn tot 1604, zoals in de Antwerpse - oudste? - editie. Daar beide boekjes een paar bladzijden korter zijn dan hun voorbeelden, vermelden ze de mirakels niet die op de laatste bladzijden van Verdussen en De Langhe staan, d.i. een tiental; toch ze tellen nog 64 bladzijden, in 2 kolommen. Verreweg het grootste aantal mirakels vinden we in Sollerius' uitgave die een 400 bladzijden telt; deze namen we als uitgangspunt.

In deze bijdrage onderzoeken we het aandeel van enkele van deze bronnen in het groeiproces en de verspreiding van deze rijke wonderliteratuur. Terloops verwijzen we naar enkele bedevaartgebruiken, typisch voor die tijd.

(3) Naast het Oudenburgse handschrift met de eerste biografie (Prima Vita), heeft men het handschrift van Clairmarais. Dit laatste werd pas in 1926 uitgegeven en besproken door M. Coens in de Anal. Boll. 102-137. - In het colloquium te Gistel (24-26 aug. 1970) besprak prof. J.M. Desmet (Leuven) de verschillende Vitae.

[p. 259]

Mettertijd groeit het aantal mirakels in verband met het leven en de dood van de heilige Godelieve: de biografen Drogo en Anonymus.

De mirakelen bij Drogo (11^e eeuw)

Het uitgangspunt bij deze bespreking is noodzakelijk het korte werkje van Drogo. Deze monnik beschrijft het leven en geeft daar negen mirakels bij als doorslaggevende argumenten om de heiligverklaring - d.i. in die tijd: de verheffing van de gebeenten door de plaatselijke bisschop, i.c. Radbod - te bekomen. Drogo situeert ze alle onmiddellijk na de dood van St.-Godelieve, en vijf ervan hebben onmiddellijk betrekking op haar al te vroegtijdige en gewelddadige dood. Zo vernemen we o.a. dat de aarde op de plaats waar ze vermoord werd veranderde in witte stenen⁽⁴⁾ ‘opdat ieder gelovige de plaats van haar dood zou zien’ en dat sommige mensen aarde van die plaats naar huis meenamen⁽⁵⁾, waar ze veranderde in edelstenen. Drogo getuigt dat hij dit zelf gezien heeft. Door een ander mirakel wordt het troebele putwater⁽⁶⁾, waarin Sint-Godelieve ondergedompeld werd door haar twee beulen Lambert en Hacca, zuiver en het geneest zieken en lijdenden. Zoals het de gewoonte was, werd er bij de begrafenis brood aan de armen uitgedeeld. Er is echter zo veel volk dat er meel te kort is om hun allen iets te kunnen geven. Door de tussenkomst van de zopas gestorven heilige wordt het meel vermenigvuldigd⁽⁷⁾.

(4) cfr. mirakelschilderij in de kerk te Gistel. - De 7 mirakelschilderijen, nu nog bewaard in de parochiekerk van Gistel, bespreekt W. Giraldo in Biekorf 1957, 338-340: ‘Ex-voto's bij de Sint-Godelievebedevaart te Gistel’.

(5) Bij de overbrenging van het lichaam van Broeder Isidoor van het kerkhof naar de Passionistenkerk te Kortrijk in het jaar 1952, waren er mensen die van die aarde van het graf innamen, die er meebrachten naar huis en het in een flesje water zetten. In geval van nood dronk men er dan dit water.

(6) cfr. ook: C. Leroy: Le folklore des eaux dans le Pas-de-Calais. Arras, 1961, blz. 29 vv.

(7) cfr. Het mirakelschilderij in de kerk te Gistel.

De mirakelen bij de anonieme Gistelse auteur (14^e eeuw)

De Anonyme Gistelse schrijver - die ongeveer 250 jaar later het werk van de hogergenoemde Drogo herwerkt, waarschijnlijk omdat hij het te nuchter en te beknopt vond -

[p. 260]

grijpt daarentegen verder terug in haar leven, want hij vertelt ons nu twee wonderverhalen... uit haar jeugd in het verre Londefort (nu Wierre-Effroy) bij Bonen (nu Boulogne).

In hoeverre sommige van die wonderen door de Anonymus verteld, specifiek zijn voor onze Vlaamse heilige of ontleend zijn aan andere hagiografieën, laten we hier voorlopig in het midden.

De mildheid van de heilige is overal bekend, vooral omdat zij door twee wonderen heel concreet voorgesteld wordt. Het zijn de mirakels van de houtspaanders en van de gerestitueerde gerechten.

Het eerste vatten we in een paar regels samen: in het geheim brengt de jonge Godelieve geregeld voedsel aan de armen en bedelaars, samengetroept aan de poort. Dit bevalt de hofmeester natuurlijk niet. Hij betrapt haar toen ze eens met een volle schort vertrok; ze moet haar schort openen... maar het voedsel is op een wondere manier veranderd in houtspaanders⁽⁸⁾. Ons volk kent dit wonder heel goed, want het is een dankbaar onderwerp om voorgesteld te worden in de jaarlijkse Godelieveprocessie of om afgebeeld te worden o.a. in glasramen.

Minder gekend is misschien wel het wonder van de gerestitueerde gerechten. Het dateert ook uit haar jeugd en wordt voor het eerst verteld door de Anonymus. Toen de graaf van Boulogne uitgenodigd was op een banket bij Heinfried en Odgiva, haar ouders, nam het meisje gerechten van de overvolle tafel om er de honger van de armen aan de poort mee te stillen. Het feest dreigt een fiasco te worden. Alles komt aan het licht. Zij gaat met aandrang bidden, zodat de gerechten terug op tafel verschijnen.

(8) Vgl. het leven van de H.-Bertulf (+ 705), waarin een soortgelijk mirakel beschreven wordt. - Alles samen zijn er maar drie mirakels gekend uit de jeugd van Sint Godelieve. Twee ervan zijn bij ons gekend, een derde slechts gekend in de streek van Boulogne.

Het kraaienwonder

Haar onbekommerde jeugd te Londefort was voorbij toen Godelieve - na lang aarzelen - Bertolf van Gistel huwde. De grote liefde van Bertolf sloeg opeens om in haat:

‘.../ soo is te bemercken dat Bertulphus / die met soo groote sorghe ende arbeyt hadde Godoleva ten houwelijk versocht / soo seer veranderde / als hy haer in huys hadde / dat hy eenen af-keer van haer

[p. 261]

beghonst te hebben; soo dat hy haer niet en mocht sien: Sijne moeder ontstack dit vuyr ende goot daer olye inne; verwijtende haeren sone / dat hy ghetrouwt hadde eene uytlantsche vrouwe als oft in sijn landt gheene edelder / rycker oft schoonder vrouwen en waren’⁽⁹⁾.

Zo vraagt zij hem smalend of er geen kraaien genoeg zijn, want in haar ogen was Sint-Godelieve - van zuiderse afkomst met zwart haar en wenkbrauwen - een kraai. Bertolf verstoot zijn vrouw onmiddellijk en vernedert haar tot handenarbeid. Met een meid moet zij op de landerijen er voor zorgen dat de vogels niet te veel schade aanrichten. Terwijl zij de vogels aan het wachten was - en hier komen we tot het gekende ‘kraaienwonder’ - hoort zij het kleppen voor de mis. Ze wil zich naar de mis begeven, als plots een vlucht vogels zich op de akker neerzet. In gebed heft zij haar handen ten hemel en gebiedt de vogels in de schuur te vliegen tot na de mis. Wanneer haar schoonmoeder⁽¹⁰⁾ dit hoort, verdenkt ze Sint-Godelieve ervan met de duivel om te gaan. Het is misschien wel interessant te vermelden dat het volksboek (Begyn p. 21) de heilige dit wonder laat doen met een (tover?)-stokje.

‘De heylige Godelieve dat [klokje] gehoort hebbende / dankte Godt ende een roedeken opraepende van de aerde / zeyd zy tot de vogelen / gy verstandelooze dierkens / door hem die u geschaepen heeft / bevele ik u alle te vliegen in de openen schuere / ende daer in te blyven tot dat ik Misse gehoort hebbe’⁽¹¹⁾.

Dezelfde Anonymus boeit ons verder met enkele mirakels die gebeurden rond het moment van de wurging: waar Godelieve haar laatste stappen op aarde zette, ontsproten margrieten of ‘een ander Miraekel hetwelk voorgevallen zoud wezen’ (zegt Morette in 1770 heel voorzichtig) is het volgende: de toeschouwers die rond het graf stonden, za-

(9) We citeren hier de tekst uit de Ribadineira-Rosweydus (1665, II bladzijde 15) omdat hij niet alleen dicht bij de oorspronkelijke tekst staat, maar ook bondig en duidelijk is.

(10) De schoonmoeder wordt hier in deze oude bronnen niet met name vermeld. In bepaalde levensbeschrijvingen, noemt men haar Iselinde. Dit is ook de naam waarmee het volk haar nu nog aanduidt.

(11) Vgl. Vita Amelbergae (met ganzen), e.a. - In de Latijnse tekst spreekt men van ‘aves’ of ‘alites’, terwijl het woord ‘cornix’ (= kraai =) door de schoonmoeder speciaal voorbehouden wordt voor de heilige Godelieve. Uit dit ‘vogelwonder’ is later het zgz. ‘kraaienwonder’ gegroeid; het spreekt meer aan wanneer een kraai (Gdl.) kraaien - i.p.v. het vager klinkende vogels - laat wachten.

[p. 262]

gen dan een kolom licht uit de hemel neerdalen. Spijtig genoeg konden slechts een deel mensen dit wonder zien, nl. ‘diegenen die zuiver van leven waren’ (quibus purior vita erat: Sollerius blz. 303).

Als heilige wordt Godelieve onder engelengezang naar de hemel begeleid:

‘om haere zalige Dood aen de weireld kenbaer te maeken, en tot een teeken, dat d'Engelen haere heylige Ziele naer den Hemel leydende waeren. En al is het zaeke, dat den eersten Schryver van haer Leven [Drogo] daer van geen gewag gemaekt en heeft, men heeft daerom geen reden, om dit wonder teenemael te verstooten, aengezien men leest, dit in de dood van vele andere Heyligen geschied te zyn, te meer, daer Bertulphus alle listen en voorzigtigheden gebruykt had om die schroomelyke moord verholen t'houden; [...]’ (Morette, 162-163).

Na haar dood situeert de Gistelse bewerker drie wonderen waarover Godelieves tijdgenoot, Drogo, geen woord rept. De wonderbare geneeskracht van het putwater, waarover we het al hadden, wordt het duidelijkst bevestigd door de genezing van Bertolf's dochter⁽¹²⁾, blind geboren uit zijn tweede huwelijk. Dit meisje had een grote devotie voor de heilige Godelieve, die haar zelfs eens 's nachts in een visioen verscheen. Daarop laat het kind zich naar de put leiden, wast er met groot vertrouwen driemaal haar ogen en krijgt het gezicht terug. Dit ‘mirakel van Edith’ ligt aan de basis van de devotie tot de heilige Godelieve als genezer van oogziekten. Het ritueel van de ogen (en/of keel, hals, voorhoofd) te bestrijken met het geneeskrachtige water, wordt nu nog gevolgd te Gistel, zowel bij het putje in de kerk als in de Godelieveabdij.

Daar het vorig mirakel Bertolf blijkbaar nog niet tot inzicht had kunnen brengen, wil de heilige alle misverstand uit de weg ruimen bij haar man door ‘het wondere naaisel’: Bertolf stuurt een knecht met een stuk linnen naar de kleermaker. Onderweg d.i. aan het naaikapelletje - dat nu nog halfweg de abdij Ten Putte en Gistel ligt - ontmoet deze een mooie vrouw die hij niet kent; ze vraagt hem het linnen en bezorgt het hem later terug. Aan de afwerking, nl. de ‘godelievenaad’⁽¹³⁾ herkent Bertolf het werk van zijn verstoten vrouw. Het

(12) In de oudste bronnen vindt men ook (vgl. Iselinde nota 10)de naam Edith niet.

(13) Over de ‘Godelievenaad’ zegt L.-L. De Bo in zijn ‘West-Vlaams Idioticon’ het volgende: soort van naad die weinig of niet gezien wordt. De Godelieve-naad wordt gemeenlijk gemaakt met eenen ik-en-gij. cfr. L. Vanhaecke: ‘Godelieve van Ghistel’ Brugge, 1870, p. 304. Het hemd zonder naad wordt nu nog bewaard in de abdij Ten Putte te Gistel.

[p. 263]

volksboek, eigenlijk een bewerking van de anonieme Gistelse schrijver, beschrijft de bekering als volgt:

‘Ende van de hand Gods inwendelyk geraekt zynde / merkte hy zyne kwaedheyd / ende haere goedheyd. Overzulks loopende naer de plaetse om de Maegd te vinden / en vond hy daer niemand. Zoo begonst hy dan uyt het binnenste zyns herte te zugten ende te klaegen over 't groot kwaed dat hy gedaen hadde aen de gene die hem zulke groote goedjonstigheyd altyd toegedraegen hadde / en nam vastelyk voor hem / strenge boete ende penitentie te doen over zyne voorgaende boosheden. Het welk hy ook met de daed volbragt heeft;’⁽¹⁴⁾.

De Gistelse auteur van 1350 en het volksboek laten de penitent in het Heilig Land tegen de Sarazenen vechten - was het niet ten tijde van Godfried van Bouillon? -, om hem dan, via Rome terugkerend, zalig te laten sterven te Sint-Winoksbergen. Over het leven van Godelieves man, ‘Saint Bertulphe le Cuirassé’, kunnen we hier niet verder uitweiden. Uit het voorgaande kunnen we al opmaken dat de twee versies van het leven van de heilige Godelieve, hoewel in grote lijnen overeenstemmend, toch verschillen wat het aantal wonderen betreft in verband met haar leven en dood. In de 250 jaar die verliepen tussen de eerste versie (Drogo) en de tweede (Anonymus Ghistellensis) is het aantal mirakels van 9 tot 17 aangegroeid of anders gezegd: het aantal mirakels is practisch verdubbeld.

(14) Het volksboek Begyn: p. 47.

De postume mirakels in Gistel en elders: de bollandist Sollerius (1720)

Het laatste deel van Sollerius' ‘Acta S. Godelevae’ bevat een verzameling van 54 mirakels die door tussenkomst van de heilige tussen haar dood en 1719 gebeurd zijn. Als bronnen voor deze ‘Miracula ex variis collecta’ (p. 320-353) geeft de bollandist:

1.	een niet gepreciseerde bron, met ongedateerde mirakels;
2.	een handschrift van een Gistelse klerk. (1506);
3.	‘ex Legendis Belgicis’ 1512-1604... al voegt hij er in een nota aan toe dat hij zich niet durft uitspreken over de waarde van de mirakels uit deze groep^(15);

(15) Morette verklaart daartegenover: ‘De volgende Miraekelen en Gunsten [...] zyn getrokken uyt de Nederlandsche Legende oft Levens der Heyligen, aen welke men te meer geloove schuldig is, omdat sy met geen de minste verdagte omstandigheden bekleed zyn, en van den anderen kant omdat sy van de Geleerde van over omtrent twee eeuwen aenveird en goet-gekeurt syn [...]’ p. 218. Vgl. Sollerius blz. 335, nota.

[p. 264]

4.	de Brugse en Gistelse registers, die hij in 1719 ter inzage kreeg.

We herinneren er aan dat de geraadpleegde volksboeken teruggaan op de uitgave van ‘Het Leven van de H. Godelieve maget ende martelaresse: Na den sin van de oude Vlaemsche Legende’ (1639), d.i. volgens de Anonieme Gistelse schrijver uit de jaren 1350. De vele latere uitgaven en herdrukken - is dit niet een duidelijk bewijs van de populariteit van Sint Godelieve bij de lezer? - beperken zich tot een herschrijven; nieuwe elementen komen er niet in voor. In tegenstelling met het volksboek vermeldt Sollerius wel mirakels die na 1604 gebeurd zijn. Morette parafraseert de Latijnse tekst van Sollerius en bespreekt terloops wel eventjes de geloofswaardigheid van bepaalde mirakels, al is hij niet altijd even logisch.

Uit de vele gedateerde mirakels kunnen we afleiden dat de 16de (humanisme & reformatie)⁽¹⁶⁾ en de 18de eeuw (verlichting) ook in de verering tot de heilige Godelieve een laagtepunt vormen. Zo is het meest recente mirakel, genoteerd door Sollerius, al een goeie halve eeuw oud! De Brugse priester Morette die Sollerius vertaalt en 50 jaar later, in 1770, nog geen eigentijdse mirakelen geven kan, verklaart dit als volgt in een ‘Christelyke Bemerkinge’ (blz. 244-245):

(16) Verwijzen we maar naar Erasmus' ‘Lof der zotheid’ nr. 40-: ‘Zonder enige twijfel behoren tot de partij van de zotheid allen, die verzot zijn op het aanhoren en opdissen van mirakelen en wonderverhalen. Ze worden zulke fabels nooit moede, als er maar iets bovennatuurlijks in voorkomt als spoken, geestverschijningen, boze geesten, de hel en nog duizenden andere griezeligheden. Hoe onmogelijker de geschiedenissen zijn, des te eerder worden ze geloofd en des te aangenamer strelen ze de oren. Ook dienen ze niet alleen wonderwel om de verveling te verdrijven, maar ze brengen ook financiëel voordeel op aan priesters en boetpredikers...’ [vertaling A. Dirkzwager & A.C. Nielson. Uitgave H.J. Paris Amsterdam blz. 141]. Tussen 1520-1590 (circa), komt er maar een enkel mirakel voor, nl. hoe het versteende bloed van de heilige begint te bloeden. Deze reliek moest ieder jaar uit het putje gehaald worden opdat het water zuiver zou blijven. Door verwaarlozing begint het putwater te rieken. Een priester haalt er de stenen uit... maar hij was nogal sceptisch en prikt in een steen, die direct begint te bloeden als uit een ader. Een dubbele les!

[p. 265]

‘[...] is 't zaeke dat d'uytstekende gratien, gunsten, en genesingen hedendaegs zoogemeyn niet meer en zyn, dat dit kan toegeschreven worden aen de kleyne godtvrugtigheyd en betrouwen, met welke vele hunne Bedevaerden doen, en haeren bystand versoeken [...] Zeer vele stellen nu hedendaegs hun meeste betrouwen op de konste der Genees-meesters; en als sy van dese als ongeneselyk verlaeten worden [hier 11/50 gevallen!], in plaetse van tot Godt, door syne Heyligen hunnen toevlugt te nemen, sy gebruyken ongeoorloofde middelen, sy schryven hunne ellenden toe aen den duyvel oft aen tooverye, sy loopen naer waerseggers oft valsche en ondeugende belesers, die, om eenige tydelyke winste, schenden en onteeren al dat heylig is’.

Geografisch gezien, was de verering tot de heilige Godelieve verspreid over het graafschap Vlaanderen: Gistel en omgeving, Duinkerke, Sint-Winoksbergen, Menen, Korttrijk, Ieper, Brugge, Sluis, enz. Juist vóór de reformatie vinden we ook een geïsoleerd geval uit Utrecht, in vogelvlucht een 180 km van Gistel gelegen.

't Vervolgt

D. Callewaert.