Biekorf. Jaargang 71

[p. 129]

[Nummer 5-6]

‘Wonderlyk leven van de heylige Godelieve’
Bibliografische verkenning van een volksboek
1740-1840

‘Toen ik klein was, leerde mijn moeder mij de eerste lettergrepen van mijn landtaal spellen in een oud vlaams boek dat we Godelieve-boeck noemden. Het was een in-quarto in gotische letter met tal van primitieve houtsneden die de voornaamste gebeurtenissen uit het leven van de heilige voorstelden...’

Zo begint Louis De Backer van Belle (Bailleul), een der stichters van het Comité Flamand de France, in 1848 zijn uitvoerige ‘Histoire de sainte Godelive de Ghistelles. Légende du onzième siécle’ in deel X blz. 199-284 van de Brugse Société d'Emulation.⁽¹⁾

De Backer (geboren te St.-Omaars in 1814) was alsdan nog vrederechter te St.-Winoksbergen. In welk Godelieveboek had hij omstreeks 1820 als kind de woorden van zijn moedertaal leren spellen? in het kortere Leven of in het uitvoeriger Wonderlyk Leven? Blijkbaar in een exemplaar van dit laatste - dat ook soms als ‘Het Leven... na den sin van de oude Vlaemsche Legende’ voorkomt.

In zijn Histoire van 1848 citeert de Backer tweemaal een tekst uit het ‘Wonderlyk Leven’ en zijn beschrijving van de negen houtsneden wijst naar deze uitvoeriger editie van het volks- en schoolboek.

Een herdruk uit eigen streek kan De Backers Godelieveboek niet geweest zijn. Wel hebben de Duinkerkse drukkers Weyns, van Ursel, Labus en Laurenz gedurende 1684-1790 een veertiental herdrukken van Vlaamse volksboeken op de markt gebracht, een Duinkerkse druk van het Godelieveboek werd totnogtoe niet gevonden. De Backers exemplaar moet een Gentse, Kortrijkse of Brugse, mogelijk ook een Antwerpse herdruk van het volksboek geweest zijn.

(1) Van de studie van De Backer verscheen in 1854 te Parijs een tweede editie in roman-formaat. - Over De Backer zie de notitie van Roman d'Amat in Dict. de biographie française IV 1100-1101.

[p. 130]

De Backer heeft zijn ‘vieux livre flamand’ blijkbaar een grotere oudheid toegedacht dan hem toekwam. Zeker heeft hij niet vermoed dat het Godelieveboek nog gedurende zijn eigen kinderjaren te Gent en te Kortrijk werd herdrukt in gotische drukletter en met dezelfde houtsneden, bladzijde voor bladzijde, zoals de 18e-eeuwse herdrukken.

De bekende (in openbare biblioteken bewaarde) exemplaren van het Wonderlyk Leven liggen alle tussen 1740-1840. En toch mag met zekerheid aanvaard worden dat tussen de editio princeps van het Leven te Antwerpen in 1629 en de herdrukken uit 1740-1840 heel wat (nu onbekende) herdrukken van het Godelieveboek op de markt zijn gekomen.⁽²⁾ Dat het bibliografisch vacuum 1629-1740 maar schijnbaar is, blijkt uit het getuigenis van twee hagiografen uit de 18e eeuw.

De Bollandist Sollerius heeft in 1720, voor zijn kritisch werk over de Godelieve-biografieën (Acta S. Godelevae), de Vlaamse Godelieveboekjes ingekeken die in zijn tijd als leer- en leesboek zeer verspreid waren.

De eerste druk van 1619 (lees: 1629!) is bewerkt op de wonderlijk uitgebreide (lees: geromantiseerde) dietse versie van de Anonymus (tweede Vita), zo stelt Sollerius vast, en de schoolboekjes waarin de kinderen leren lezen en spellen op de lagere school reproduceren allemaal die versie van 1629. ‘Die nederduitse boekjes zijn in ieders handen (in omnium manus)’, zo herhaalt Sollerius, en nog verder weer noteert hij: ‘Wie heeft het leven van de H. Godelieve niet gelezen in een van die bovengenoemde beduimelde drukjes, waarin de kinderen hun A B C leren’. Tot zover onze Bollandist in 1720.

Vijftig jaar later, in 1770, bij gelegenheid van het 700- jarig jubileum van de marteldood publiceerde de Oostendenaar Jacob Jan Morette, pastoor van Beveren bij Roeselare, een Leven van de Heylige Godelieve te Brugge, bij Cornelis De Moor. In zijn Voor-reden herhaalt hij de vaststelling van Sollerius: ‘Uyt deze Levens (eerste en tweede Vita) komen voort alle andere Boeken en Boekskens..., ook den vermaerden School-boek, die aen de Kinderen in de Scholen van oude tijden voorgestelt is geweest te leeren’.^(4)
(3)

(2) Zie verder de noot over het Godelieveboek in de officiële prijslijst te Antwerpen in 1642.

(4) Het Leven van de Heylige Godelieve, maget en martelaeresse, met eene Beschryvinge van haere Miraekelen, en de plaetzen alwaer haere H.H. Reliquien geëert worden, getrokken uyt verscheyde Schryvers en tussen vele Christelyke Bemerkingen in het licht gegeven ter oorzake van de Seven-hondert-jaerigen Jubilë naer haere dood. Tot Brugge, by Cornelis Ds Moor, Boekdrukker in de Philipstok-straet, in den Naem Jesus. [17L0]. IV-294 pp. titelplaat. - De anonieme auteur Jacob Jan Morette (Oostende 1712 - Beveren 1791) was achtereenvolgens onderpastoor te Lichtervelde, pastoor te Rumbeke (1741) en te Beveren (1741-86); hij publiceerde een aantal stichtelijke werken en vertalingen. (Vriendelijk medegedeeld door pastoor C. Denorme, Sijsele). - Over dit werk van Morette zie vooral D.A. Stracke, Iets over S. Godelieve in oude boekjes, in Liturgisch Parochieblad XXIII (1941) 126-131.

(3) J.B. Sollerius, Acta S. Godelevae, Antwerpen 1720, p. 43-49. (Overdruk uit AA. S.S. juli II 359-444).

[p. 131]

Het Godelieveboek en zijn konkurrenten

Het oude ‘vermaarde schoolboek’ van Godelieve is een bekend nummer in de (nu zeer gezochte) serie Vlaamse volksboeken, die ook als ‘blauwe boekskens’ bekend staan. Deze goedkope quarto-drukjes van 12 of meer feuilles, formaat 18 × 15,5 cm, gotische letter (ook soms in groot schrift, alias civilité-letter) op twee kolommen, kwamen op de markt ‘ongebonden’, d.i. ingenaaid onder een blinde, meestal blauwe, kaft. Het formaat van sommige herdrukken bereikt 20 × 17 cm.

In die reeks prijkt Godelieve in het pluralistisch gezelschap en het bibliografisch formaat van Julius Caesar, Koning Alexander, Reinaert de Vos, Jan van Parijs, De Vier Heemskinderen, het enkel en het Dobbel Cabinet der Christelyke Wysheyt, Den Spieghel der Jonckheydt, den Dobbelen Zielen-Troost⁽⁵⁾.

Het Nieuw Testament heeft aan deze serie schoolboeken niet meer dan twee titels geleverd, nl. de Levens van Christus en van Maria. De herdruk als volksboek van het oudere heiligenleven van Catharina van Senen (1599) heeft maar een geringe verspreiding gekend. Als hagiografische figuren staan, onder de grootheden van het volksboek, Godelieve en Genoveva aan de top, samen met onze Carolus Bonus, graaf en martelaar, die te Brugge en te Antwerpen tot in 1800-1810 werd herdrukt.

Dankzij het Wonderlyk Leven (1629) en zijn talrijke nadrukken heeft onze Vlaamse Godelieve van Gistel bijna de roem geëvenaard van de Brabantse ‘paltsgravinne’ Genoveva, die eerst 16 jaar nadien als blauwboekje op de markt kwam. Deze eerste Genoveva-versie is dan nog van het Westland uitgegaan, te Ieper gedrukt in 1645, een vertaalwerk van de Ieperse jezuiet Carolus van Houcke dat een bestseller in de wereld van het volks- en schoolboek zou worden.⁽⁶⁾ Alleen al te Duinkerke werd Genoveva - onder de titel ‘Het Leven van de H. Nederlandsche Susanna, oft princesse Genoveva, huysvrouwe van den doorluchtigen Palatyn Sifridus, vol godtvruchtighe leerin-

(5) E. Van Heurck, Les livres populaires flamands, Antwerpen 1831, p. 103-104 (over S. Godelieve) en passim.

(6) E. Van Heurck, Voyage autour de ma bibliothèque. Livres populaires et livres d'école in-quarto in De Gulden Passer n.r. IV, 1926, 155-293è (Naar deze belangrijke studie en bibliografie verwijzen we verder met siglum VH.). Over Genoveva, Les livres populaires p. 100-101 (waar de datum 1578 een zetfout is voor 1758).

[p. 132]

ghen... seer nut voor alle staeten, ende gedruckt tot grief der jonckheyt om in de schoolen te leeren...’ - in de periode 1700-1800 driemaal herdrukt⁽⁷⁾. Het totaal van de twee vedetten van het hagiografische blauwboek is niet te bepalen en voor een vergelijkende schatting ontbreken de gegevens. Wel heeft Genoveva op het oude rederijkerstoneel Godelieve voorbijgestreefd, een voorsprong die later haar Brabantse figuur met het vast en het reizend marionettenteater in Vlaanderen zou verbinden.

Als sterkste vrouwelijke konkurrenten van Genoveva en Godelieve op de boekenmarkt mogen hier de drie exemplarische vrouwenfiguren worden vermeld die in één volksboekje werden samengeperst onder de aantrekkelijke titel: ‘De Vrouwen-Peirle, ofte de dryvoudige historie van Helena de verduldige, Griseldis de zachtmoedige en Florentina de getrouwe, alle dry aenzienelyk in vele deugden...’ Ook van dit volksboek zijn de herdrukken (Antwerpen, Brugge, Gent, Brussel, Diksmuide, Duinkerke) niet te tellen. Zoals het Godelieveboek werd de Vrouwen-Peirle nog in de jaren 1820-1840 herdrukt. (VH. nr. 138-148).

(7) Annales du Comité Flamand de France II 361 424; en partikuliere verzameling.

Wording van het Godelieveboek

Het schoolboek-volksboek ‘Wonderlyk Leven van de Heylige Godelieve’ van onze periode 1740-1840 gaat, zoals boven gezegd, terug op een Brugs Godelieve-leven dat in 1629 te Antwerpen werd uitgegeven. Deze uitgave was - zoals ook de gelijktijdige Carolus Bonus van kanunnik Jan Gooris - niet als volks- of schoolboek bedoeld, ze is maar schoolboek in blauwboek-formaat geworden in latere jaren en met weglating van belangrijke (dokumentaire) tekstgedeelten. Dit eerste gedrukte Godelieveboek is zo goed als zeker het werk van Jan Blootacker, sekretaris van de bekende Godelieve-vereerder bisschop Christophori, in wiens bisdom (oud bisdom Brugge) het Godelievestadje Gistel gelegen was.⁽⁸⁾

De latere Godelieveboekjes hebben (tot in 1840) de ‘Voorreden tot den aendagtigen Lezer’ herdrukt waarin Blootacker spreekt over zijn ‘bijvoegsels’ bij het eigenlijke Leven: bijvoegsels die in de volksboek-edities niet werden opgenomen.

‘Ik was aanwezig, zegt Blootacker, bij de visitatie van de relikwieën te Gistel op 6 juli 1623...’ Bij deze bisschoppelijke visitatie in de Godelievekapel te Gistel moeten we nu een ogenblik stilhouden.

(8) Jan Baptist Blootacker was kanunnik van de katedraal geworden in 1587. Hij overleed te Brugge 20 dec. 1630.

[p. 133]

Gedurende het beleg van Oostende (1601-1604) hadden de Aartshertogen de desolatie van het naburige Gistel aanschouwd. Van hun algemeen restauratie-programma had de zeer beschadigde grafkerk van de H. Godelieve op bijzondere wijze geprofiteerd. Zo werd o.m. het zuidkoor, waar het graf van de heilige opgesteld was, als afzonderlijke Godelievekapel ingericht. In de glasvensters van die vernieuwde kapel prijkten nu de wapens van de aartshertogen.⁽⁹⁾

In het kader van deze restauratie kwam bisschop Christophori op 6 juli 1623 naar Gistel⁽¹⁰⁾. Met hem waren een aantal kanunniken van zijn katedraal, alsook zijn sekretaris Jan Blootacker, een Bruggeling, licentiaat in de beide rechten. Aan de revisie en de verdeling van gewaarmerkte relikwieën in zijn bisdom hechtte Christophori steeds groot belang, de heilige van Gistel stond echter vooraan in zijn programma. Zijn sekretaris heeft dan ook de ‘brieven’ van die visitatie in het Godelieve-boek van 1629 laten drukken als bijvoegsels van het Leven (alias de Historie). In de Voorreden zegt Blootacker letterlijk:

‘Doende te bemerken, dat wy, tot bevestinge dezer Historie, en tot verzekeringe der heylige Reliquiën dezer doorlugtige Heylige, hier nog hebben willen byvoegen verscheyde Brieven, gevonden in de kasse daer de voorzeyde Reliquiën in liggen, en in verscheyde tyden geschreven, maer in het bezonder den brief van den Eerweirdigsten Heer Dionysius Christophorus, Bisschop van Brugge, waer mede hy betuygt de visitatie of onderzoekinge van de zelve Reliquiën, by hem openbaerelyk gedaen op den 6 July, in 't jaer ons Heere 1623, alwaer wy tegenwoordig hebben geweest en hem met vele andere Heeren hebben geassisteert...’

Blootackers Godelieve-boek van 1629 droeg een latijnse approbatie van de Brugse teoloog en seminarieprofessor Christianus vanden Berghe⁽¹¹⁾. Meer dan deze eerste uitgave van zijn boek kan Blootacker niet hebben beleefd, hij overleed op 20 december 1630. Toch had hij gedurende zijn laatste levensjaar nog meer bijgedragen tot de verering van Godelieve. Van zijn meester bisschop Christophori († 6 aug. 1629) had hij een reliekenschat geërfd waarin ook de H. Godelieve vertegenwoordigd was. Uit die reserve schonk Blootacker enkele fragmenten aan de abt van Sint- Andries die op zijn beurt partikelen van St.-Godelieve heeft uitgezonden naar Ieper (St.-

(9) M. English, Sinte Godelieve en hare heiligdommen te Gistel, Brugge 1930, p. 32.

(10) Over deze visitatie, zie C. Callewaert, Les reliques de Sainte Godelieve à Ghistelles, in Annales Emulation 58, 1958, 185-186.

(11) Christianus vanden Berghe (1588-1656) was sedert 1622 kanunnik van de katedraal en werd aartsdiaken in 1651. Hij was ook tijdelijk deken van Aardenburg. (Foppens, Compendium 93 172).

[p. 134]

Janshospitaal) en Kortrijk (Begijnhof)⁽¹²⁾. De lokale Godelieve-verering in deze twee steden gaat onrechtstreeks terug op de bisschoppelijke sekretaris, auteur van het eerste Godelieveboek.

Op een tweede (volledige of reeds ingekorte) Antwerpse editie van Blootackers Godelieveboek wijst de goedkeuring uit 1639 door de censor Gaspar Estrix, plebaan van Antwerpen, die samen met de Brugse approbatie van Christianus van den Berghe in al de latere drukken van Leven en Wonderlyk Leven wordt herhaald⁽¹³⁾.

(12) Callewaert, Les reliques 406-407.

(13) ‘Sinte Godelieve’ staat reeds in de taxatie ofte prijscourant ‘vande ghemeyne School-boeken’ die op 10 februari 1642 door de Antwerpse magistraat werd afgekondigd. Het boekje telde dan 13 of 14 feuilles en stond op een maximum-prijs van 5 stuivers. (VH. p. 287).

‘Het leven van de H. Godelieve’

Onder de Vlaamse volksboeken is alleen het Godelieveboek in twee verschillende versies op de markt gekomen: een ‘enkel’ Leven (volgens Drogo), en een soort ‘dubbel’ Leven ofte Wonderlyk Leven (volgens de Anonymus e.a.)⁽¹⁴⁾.

Omstreeks 1750 verschenen ongeveer gelijktijdig te Gent en te Antwerpen een Leven en een Wonderlyk Leven van de H. Godelieve. Het ‘enkel’ Leven van 40 bladzijden telt 16 kapittels en zes houtsneden in de Gentse editie van Franciscus Bernaert. Van dit Leven - dat ons dan verder niet meer moet bezighouden - zijn alleen de volgende edities bekend.

- Het leven van de H. Godelieve, maegt ende martelaresse: Nieuwelyckx uyt de Latynsche Beschryvinge van den Eerw. Heere Drogo overgeset. - Tot Ghendt. By Franciscus Bernaert, Boeckdrucker ende Boeck-verkooper, woonende in d'Auburg St. Antonius de Padua, (ca. 1750). VH. nr. 85.
- Het Leven van de H. Godelieve: uyt de latynsche beschryvinge van den E.H. Drogo overgeset. - T'Antwerpen, by Hieronymus Verdussen, op de Groote-Merckt, in S. Augustinus. (NB. Deze drukker is een late Hieronymus Verdussen III uit de 18e eeuw). Catalogus Vander Straelen nr. 3255.

Dit kortere Leven was een overzetting van de eerste Vita, op de tekst die in 1720 door Sollerius was uitgegeven. Die vertaling was mogelijk een initiatief van de Gentse drukker Bernaert, die voor zijn Godelieve-drukken ook nieuwe houtsneden liet uitvoeren.

(14) Voor de bronnen en handschriften van het Leven van de H.G. verwijzen we naar de onmisbare studie van N.N. Huyghebaert in Monasticon Belge III 244-245 (Brussel 1960).

[p. 135]

Het leven naer den zin van de Vlaemsche legende
(‘wonderlyk leven’ van de H. Godelieve)

Het Wonderlyk Leven van 64 bladzijden telt 37 kapittels en negen houtsneden, zowel in de Antwerpse en Gentse als in de Brugse en Kortrijkse uitgave.⁽¹⁵⁾ De tekst wordt letterlijk en bladzijde voor bladzijde nagedrukt, met als titre courant van blz. 6 tot 64: ‘Het Leven van de H. Godelieve naer den zin van de Vlaemsche Legende’. Uit de periode 1740-1840 zijn ons de volgende edities bekend.

- Het leven van de H. Godelieve maget ende martelaresse: Naer den sin van de oude Vlaemsche Legende. (Houtsnede). Tot Ghendt. By Franciscus Bernaert, Boeckdrucker ende Boeckverkooper woonende in od'Audburg in S. Antonius de Padua. (ca. 1750).

In-4^o (18 × 15,5), 68 p. op 2 kol.; gotische letter, de tussenkopjes (kapittels) in romein. (VH. nr. 86. Bibl. Gant. III 383).

- Het leven van de H. Godelieve: Na den sin van de oude Vlaemsche Legende. T'Antwerpen, by Hieronymus Verdussen, op de Groote-Merckt in S. Augustinus. (ca. 1750).

(Cat. Vander Straelen nr. 3256. Vgl. Annales Emulation 52, 293).
N.B. Deze twee Levens... ‘na(er) den sin van oude Vlaemsche Legende’ stemmen naar de inhoud overeen met het Wonderlyk Leven in de volgende drukken. De Gentse uitgave (Bernaert) is echt in-quarto (vellen druks van 8 bladzijden).

Van Wonderlyck Leven zijn de volgende edities bekend.

- Wonderlyck leven van de heylige Godelieve, maget ende martelaeresse... Waer in verhaelt word haer Heylig ende Goddelyck Leven... Nieuwelyckx oversien, naer den sin van de vlaemsche Legende... [Titelvignet]. Tot Cortryck, Gedruckt by Joannes De Langhe, Boeck-Drucker ende Boeck-Vercooper, woonende by de Ley-Brugge. 1764.

In-4^o (18 × 15,5), 64 p. op 2 kol.; gotische letter, de tussenkopjes in romein. (VH. nr. 89. Vgl. Annales Emulation 52, 293).

- Wonderlyk Leven van de heylige Godelieve, maegd en martelaresse, wiens heylige Reliquiën berusten in de Parochiale Kerke tot Ghistel. Benevens vele schoone Mirakelen die zy in haer Leven en naer haere dood gedaen heeft, de welke goedgekeurt zyn van verscheyde groote en godvrugtige Mannen, als naementlyk van de eerweirde Heeren den Bisschop van Noyon, den Bisschop van Brugge en meer andere. Van menige

(15) Alleen de Gentse editie van Bernaert maakt daarop uitzondering met 68 bladzijden.

[p. 136]

druk-feylen verbetert, zynde zeer bekwaem en dienstig om van alle Jongheyd in de scholen met vrugt geleert te worden. [Titelvignet]. Tot Gend by J. Begyn, op d'Appel-Brugge in den Engel (ca. 1780).

In-4^o (18 × 15,5), 64 p. op 2 kol.; gotische letter, de tussenkopjes in romein. (VH. nr. 87. Vgl. BG. IV 124; Knuttel, Nederl. bibliographie kerkgeschiedenis 185).
Begyn heeft W.L. quasi onveranderd herdrukt tot in 1815 (en later) Zie VH. nr. 88 (exemplaar uit 1815 met geringe varianten). De Begyn-edities verschillen in spelling en sommige wendingen van de Gentse Bernaert-editie van 1746.

De Catalogus van de gebroeders Gimblet vermeldt 1781-1789 het Wonderlyk Leven (BG. IV 243). De Gimblets waren echter vooral boekhandelaars, die vermelding is dan ook geen bewijs voor een eigen Gentse herdruk.

- Wonderlyk Leven... Tot Brugge, by M.J. Lacroix, Boek-drukker in de Steen-straete. (ca. 1780).

In-4^o (18 × 15,5), 64 p. op 2 kol.; gotische letter, de tussenkopjes in romein. Ex. in Stadsbiblioteek Brugge en in KBB.
De tekst is deze van de Begyn-editie; de houtsneden zijn verschillend, blijkbaar een Brugse hertekening naar een ouder model. De serie Lacroix-houtsneden is overgegaan naar de Brugse drukker E.J. Terlinck, die ze heeft opgenomen in zijn tipografisch Recueil van 1827. Zie daarover M. English, Godelieve van Gistel, blz. 77.

- Wonderlyk Leven... Tot Cortryck, By Jan Blanchet, Boek-drukker en Verkooper in de Ley-straet. 1783. (En opnieuw in 1792).

In-4^o, type Begyn-editie (VH. p. 226).

- Wonderlyk Leven... Tot Gend, By J. Begyn... (ca 1815).

In-4^o; zie boven de editie van ca. 1780. Part. verz. Brugge.

- Wonderlyk Leven van de heylige Godelieve, maegd en martelaeresse.. [Titelvignet]. Tot Cortryck, By Louis Blanchet, Boekdrukker en Verkooper in de Ley-straet. (ca. 1840).

In-4^o (18 × 15,5), 64 p. op 2 kol.; gotische letter, tussenkopjes in romein. Naar de boven beschreven editie De Langhe. VH. nr. 90.

Met uitzondering van de bovengenoemde editie Bernaert (Gent ca. 1750) zijn de Godelieve-schoolboeken - ondanks hun formaat en de klassieke bibliografische beschrijving - geen echte in-quarto drukjes: de 64 bladzijden bestaan uit vier vellen van 16 bladzijden. Ze zijn meestal ongedateerd.

De inhoud van het Wonderlyk Leven van 64 pp. is: p. [1] Titel. [2] Voorreden. [3] Vermaen-lied tot de naervolginge van het Leven en Deugden der heylige Maegd en Martelaeresse Godelieve, op de wyze: Alzoo het begint. 5 Het leven enz. 51

[p. 137]

Zommige Mirakelen enz. Onderaan p. 64 de (niet gedateerde) approbaties van Brugge en Antwerpen (uit 1629 en 1639).

Alleen de Gentse uitgave van Bernaert (68 pp.; naar de Vlaamse legende) drukt het Vermaen-lied niet⁽¹⁶⁾.

De laatste tussenkopjes (kapittels) van W.L. laten horen hoe het verhaal de Vlaamse Legende in volle maat weergeeft; de tekst ervan luidt:

33. Kapittel. (p. 44). Hoe Bertolf in zijn tweede Houwelyk eene blinde Dogter wint, de welke eene veropenbaeringe van de heylige Godelieve gehad hebbende, wascht haere oogen met water daer de heylige Martelaeresse was in verdronken geweest, ende verkrygt het gebruyk van haer gezigt.

34. Kapittel (p. 46). Hoe Bertolfs Dienstbode, hemden voor zynen Meester te maeken draegende, de H. Godelieve vond die deze gemaekt heeft, waer door hy zig bekeerd....

36. Kapittel (p. 48). Hoe Bertolf in een Klooster ging, daer hy in strenge penitentie zaliglyk overleed.

De ‘Mirakelen’ (p. 51-64) verhalen genezingen van oog- en keelaandoeningen (ziekte of kwetsuur); van verstarde ledematen; van bezetenheid. Beloften van bedevaart ook, o.m. van vrouwen in het kinderbed. De geneeskracht van het water uit het Godelieveputje werkt ook op afstand en zelfs door overdracht via een prentje of vaantje dat de relikwieën te Gistel heeft aangeraakt. Uit een paar beloften blijkt dat ook te Gistel het ‘opwegen’ in voege is geweest.⁽¹⁷⁾

(16) Over dit Vermaen-lied en de Liedekens van Sinte Godelieve zie de belangrijke studie van H. Stalpaert in Biekorf, 1957, 267-272.

(17) De mirakelen van de H.G. werden noch niet metodisch onderzocht.

De illustratie in wonderlyk leven

De illustratie van het Godelieveboek telt negen verschillende houtsneden. Met dit aantal eigen houtblokken staat het op een markante plaats onder onze volksboeken. Vooraan staan zeker Reinaert de Vos en Jan van Parijs met resp. 26 en 24 prenten, in het laatste echter is er heel wat heterogene opvulling. De Levens van Christus en van Maria hebben resp. 16 en 12 prenten.

Met zijn 9 houtsneden overtreft het Godelieveboek de zeer bekende en gezochte Vrouwen-Peerle en de Reyse naer Jerusalem (van broeder Jan van der Linden), die elk 6 houtsneden hebben. De kwaliteit van de illustratie is bedenkelijk, hoewel juist de elementaire techniek van die plaatjes zeer goed met het legendarische verhaal harmonieert.⁽¹⁸⁾

(18) De Gentse Bernaert-editie van ca. 1750 heeft een serie ‘vernieuwde’ houtsneden.

[p. 138]

Het titelvignet (5,5 × 12,5) stelt de kroning van de heilige voor, met de wurging rechts in diminutief.

De episoden van de 8 andere houtsneden (7,5 × 12,5) zijn: 1. de huwelijksplechtigheid in een kerk; 2. het kraaienwonder; 3. het beraad voor de vlucht naar Londefort; 4. de vloot; 5. de verwurging; 6. het graanwonder op de uitvaart; 7. het wondere naaiwerk; 8. de stichting van het klooster door Edith⁽¹⁹⁾.

Alleen plaat nr. 4 ‘de vloot die een haven uitvaart’ staat niet direkt in verband met de tekst, die wel handelt over onderhandelingen met de graaf van Vlaanderen. In de Brugse uitgave van Lacroix is dit eigenaardig (en blijkbar oud) plaatje vervangen door een grote driemaster.

De kostumering van de personages - hoe zeer ook vertekend in onze herdrukken - wijst duidelijk op de 17e eeuw. De houtsneden van de Brugse Lacroix-druk geven het prototype uit 1650-1700 veel duidelijker weer.

Nog ca. 1835-40 werd Wonderlyk Leven herdrukt door Louis Blanchet te Kortrijk. Onveranderd, in gotische letter, op twee kolommen, en met de oude prenten.⁽²⁰⁾ Is Godelieve als allerlaatste van onze blauwboekglories op de markt gebleven? Met zekerheid kan haar dit pluimpje niet worden gegeven, er bleven nog mededingers in 't veld. De Brugse drukker Cornelis de Moor, die de loffelijke gewoonte had zijn herdrukken te dateren, bracht nog in 1832 De schoone historie van den vroomen en godvrugtigen jongeling Joseph (in gotische en civilité-letter) op de markt, en in 1835, geheel in civilité maar in de traditionele opmaak, De historie van den koninglyken propheet David.

Zeker is dat dit type schoolboek-volksboek omstreeks 1840 uit de boekwinkel verdwijnt. Het nieuwe leerboek komt op, aangepast aan de leerjaren. Conscience leert zijn volk lezen en de volksbiblioteek wordt geboren. Als biblioteekboek verschijnt te Gent in 1844 (nog met de approbaties van 1629 en 1639 van het blauwboek) een Leven van de H. Godelieve (naar Drogo) door L.J. van Ryckeghem⁽²¹⁾. In afwachting dat Lodewijk Vanhaecke te Brugge het jubilé-jaar 1870 met een po-

(19) Over die houtsneden zie ook M. English, Godelieve van Gistel, Brugge 1944, p. 77-78 en 107.

(20) Naast het volksboek verscheen bij Bernaert te Gent in 1746 ook een oktavo-drukje van 48 p. onder de titel: ‘Kort begryp des levens van de H. Godelieve enz.’ (BG. III 379). Van dit devotieboekje verscheen een vertaling (Abrégé de la vie de S. Godelieve) bij Bernaert in 1750, bij de Weduwe Jan Meyer ca. 1780 (BG. VI 178 365). Dit Frans Abrégé was reeds ca. 1650 in de streek van Namen verspreid. (Morette, Leven p. 278). - Over gedrukte liedekens en getijdekens van devotie zie Stalpaert a.w. 269-271.

(21) Bibl. Gantoise V 256.

[p. 139]

pulaire en wonder-boven-wonderlijke Godelieve van Gistel zal bekronen.

Gedurende meer dan een eeuw werd het Godelieveboek stukgelezen op de schoolbanken en rond de haard, in Oost- en Westvlaanderen en over de grens van Belle tot Duinkerke. De gloria postuma van onze Gistelse heilige is innig met dit volksboek verbonden. Misschien staat de welvaart in Jubeljaar 1970 hoog genoeg om aan een keurige fototipische herdruk van het geïllustreerde Godelieveboek te gaan denken. Voor onze Westvlaamsche volkskunde en volkskunst zou dit een bijzondere verrijking zijn.

A. Viaene

Sint Godelieve in de Nederlandse Heiligenkalender

Uit de ‘Generale Legende der Heylighen... door P. Ribadineira en H. Rosweyde’. Antwerpen, H. Verdussen, 1619. - De heilige Godelieve deelt het kalenderplaatje (hier in vergroting) van 6 juli met de Rijnlandse heilige Goar (rechts). - Oudste kopergravure van de hl. Godelieve.