Biekorf. Jaargang 40

[p. 57]

[Nummer 3]

Koornwindmolen.

MIJN gebuur den mulder, - die van vader tot zoon in het vak is geweest, - die een heel boek gereed liggen heeft, met volledige lijst van vakwoorden, - boek dat op een uitgever wacht, - heb ik de bijdrage van P.D.B. in Tk. 1. van Biekorf te lezen gegeven, en hij brengt mij vandaag zijne bijdrage.

S.S.

De Houten Windmolen.

Op eenen berg of heuvel, schoon te winde boven huizen en boomen, ofwel in 't bloote veld, maar verre van bosschen en windbelemmerende gebouwen, staat de houten windmolen op een natuurlijken of opgevoerden dam.

De vier teerlingen die haar dragen, zijn blokken in metselwerk van kareelsteen, die omtrent vier voet hoog en vier voet lang en breed, meestal met kalk gewit zijn en gedekt met teerlingdeksels - steenen in arduin een

[p. 58]

halven voet dik. Die teerlingen zijn gebouwd in de richting der windgewesten: deze van Zuid en Noord de laagste, de twee andere omtrent een voet hooger.

De kruisplaten die kruiswijs overeen liggen, de eene van West naar Oost, de andere van Noord naar Zuid, liggen op de teerlingblokken.

De kruisplaten zijn ongeveer twintig voet lang en ongeveer één voet hoog en breed, en steken iets buiten de buitenste teerlingblokken uit, - om het plaatsen der blokvijzen mogelijk te maken in geval de molen moet opgeheven worden.

Op de steekbanden ‘hangt’ de stake. Met de zetelblokken op de buitenbanden, de binnenbanden zitten met eenen tand in de beten van de stake. De steekbanden staan met hunne tanden in de beten van de kruisplaatkoppen, en daarover zijn de stormbanden genageld. De stake ‘hangt’ gescherreld op de kruisplaten, en is gespied tegen het zwijmelen. Maar in alle geval mag de stake niet dragen op de kruisplaten die alleenlijk dienen als strekveeren tusschen de steekbanden.

De stakepinne is beslagen: een band in ijzer houdt ze tegen 't springen (barsten) en er bovenop ligt eene mane in klokspijs, die past in de panne en den boezem waarin de stakepinne draait of liever waarop de molen op zijn pinne draait.

De boezem ligt genageld onder de steenbalke die eigenlijk de geheele molenkas draagt - zoolange dat zij niet breekt en alzoo het slik niet meer bestaat.

Het slik dat is de opening tusschen de zetelblokken en de zetelbalken, die, als de steenbalke breekt, het geheele molenkarkas op hunne armen te dragen krijgen.

Op de uiteinden van de steenbalke zijn de middenlijsten bevestigd die, met de hoekpriemen, daklijsten, priemen, kappe, beslag, voor-winde en zijweegten, de molenkas uitmaken.

Op de zetel- en kruisbalken is de maalzolder gemaakt; boven de steenbalke ligt de steenzolder. Meestal zijn er twee koppels steenen: de voormolen naast den steert en trap, de achtermolen naast het roegewand of kruis.

[p. 59]

Het roegewand bestaat uit twee pestels en vier moleneinden. De pestels zijn genoemd: buiten- of binnenpestel, volgens ze naast de molen zitten of meer buitenwaarts, en daaruit volgt natuurlijk ook de benaming: buiten- en binnenroeden.

Eene roede bestaat uit eenen pestel die halfslijfs door 't assegat zit en waar van weerskanten een moleneinde aan vastgehecht is met noten en pestelbouten.

De pestels zijn balken van ongeveer veertig voet; ze hebben hun grootste dikte en hoogte in 't midden: één voet dik op één voet en half hoogte, en loopen spits op een goeden halven voet vierkant uit aan de uiteinden.

De moleneinden hebben ongeveer dezelfde lengte als de pestels en zijn van einds ent einds doorboord met vierkante gaten waardoor de schéén zitten.

Die schéén zijn spitse latten in eikenhout van zes tot zeven voet lang, die door de moleneinden zitten ongeveer één voet verscheen, en een scheef rek vormen met het achterzoom dat er langs voren en de twee middenzoomen die er langs achter opgenageld zijn. Dat rek, bedekt met een molenzeil, vormt een schuins uitgehold vlak waarop de wind schuift en alzoo de molen draaien doet.

Dat is het achterrek. Het voorrek nu, is gevormd door den achterkant van de schéén waarop een breed voorzoom genageld is en waar, tusschen dat zoom en den boom, de windplanken geplaatst worden; onder het voorzoom pakken de bekken van de dweerslatten die op de windplanken genageld zijn, en langs den anderen kant staan de wervelingen op de moleneinden genageld en maken het mogelijk de winberdels uit te trekken of in te steken, volgens de noodwendigheden, zonder iets te breken of los te trekken.

Kruisgewijs door d'assegaten zitten de pestels, met hurters en liesweggen ter plaats gehouden, en in d'assegaten zitten de moleneinden kop aan kop, met poolweggen opgespannen. Om het uitvallen der weggen te beletten, worden er, bachten de koppen, bezethouten genageld.

[p. 60]

Als de moleneinden nu aan 't draaien zijn, draait de molenas met zijn bane (ook marbelsteen) op den banesteen tusschen de smeerstijlen, dat alles gehouden door den windpeluw - groote balk die van weerskanten op de daklijsten bevestigd is, en door den middenpriem, die van onder tot boven door den windeweeg loopt, geschoord is.

De molenas, die een dikke eikenboom is, van ongeveer twee voet doorsnede, draait met zijn punt in den pinnesteen die in de pinnebalke vastzit.

Op den asse zit nu meest overal een kop in gietijzer. Dat stuk weegt omtrent 1500 klgr., is met vliemen in 't asselijf ‘geramd’, met felle assebanden vastgeprangd, en dient als bane en kop waardoor de pestels kruisgewijs gevoegd zitten.

Op d'asse zitten de kamwielen, 't zij arm- of stropwielen. De twee armen zijn kruisgewijs door d'asse en over en dooreen gewerkt, en dragen op d'uiteinden het wezen en de wielvelgen waarin de kammen gereekt zitten.

Van de andere wielen is het strop gevormd door vier armen die helft om helft zwaluwsteertig dooreengevoegd zijn, en als een vierkantig strop op het asselijf, dat met kaken vierkantig gemaakt, ingeschoven en er op gespied is. Op die armen dan is het aangezicht gevestigd, en de velgen met de kammen, en op de vangwielen, die meestal stropwielen zijn, is ook de voering voor de vange, met tappen bevestigd.

De vange is een houten of stalen band die rond het vangewiel ligt, en lost of prangt ingevolge de vangevlegel opgeheven of neergelaten is.

De koornwindmolen is gebouwd om koorn te malen, dus om maalsteenen te bewegen.

In de kammen van de wielen komen de spillen van de lanteern die op het vorkijzer geschoven is en er met spiên is opgepaald. Dat vorkijzer draait met zijne punt in de schaart van de ijzerbalke en wordt ter plaats gehouden met de note. De vorke staat gescherreld over de rene, die viertakkig in den maalkant van den looper,

[p. 61]

dus de onderkant van den maalsteen, met passpanen geregeld is.

Die rene met langs boven hare twee kaken waartegen het vorkijzer drumt, zit met hare holte vast op de dake van de peer die met haar lijf door de bosse van den ligger en met de pinne van haren staf in den spoorpot draait.

Die spoorpot zit in de pasbrugge vast, die zijzelve op den ezel met weggen rechts, links, voor of achterwaarts, kan geregeld worden.

De ligger nu, onderste steen, ligt op het steenbedde dat uit balken of zware planken bestaat en die steunen op de steenbalke eenerzijds en de voor- of achterzolderbalken aan den anderen kant.

Rond de ligger ligt het ringhout dat de kist of kuipe draagt die rond den looper opgesteld is.

Op de kuip liggen de dekplanken en daarop steunen de berries met de graanbak, waaruit het graan in den slagbak loopt.

De spelken die op het vorkijzer bevestigd zijn, dienen om den slagbak regelmatig te doen klotsen.

De lichtevlegel dient om de steenen nader te gaan of te lichten.

De luiasse dient om de zakken op te trekken en af te laten.

Men kan luien te lijve of met behulp van de draaiende molen; te lijve hoeft men de klauwreep te trekken; met de draaiende molen moet men alleenlijk met de luikoorde de luie in 't harnas trekken.

Om in en uit de molen te gaan, heeft men de steeger.

Met den steert steekt men de molen te winde, en de schaatsen houden de molen ter plaatse.

Ingoyghem.

Iorie Mulders.

De taal van den Koornwindmolen in Fransch-Vlaanderen is geboekt door R. Despicht in Le Lion de Flandre, Sept.-Dec. 1931, bl. 53-59. Goede zantingen ook in den 3. Jaargang van Volk en Taal (1890).